Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

Moskva fonologiya maktabida fonema nazariyasi 

Moskva  fonologik  maktabi  asrimizning  30-yillarida  A.A.Reformatskiy  ta`biri 

bilan  aytganda,  DARS  ilmiy  markazi  asosida  shakllandi  (DARS  nomi  bu  ilmiy 

markaz  asoschilari  Dmitriev,  Avanesov,  Reformatskiy,  Sidorovlarning  bosh 

harflaridan  olingan).  Peterburg  fonologak  maktabidan  farqli  ravishda  MFM  da 

fonema  ma`lum  avtonomlikka  ega  bo`lgan,  so`z  va  morfemaning  tovush  kobig`iga 

bog`liq bo`lmagan mustaqil birlik emas, balki so`z va morfemaning tarkibiy elementi 

hisoblanadi.  PFM  va  MFM  da  fonemaga  bunday  ikki  xil  nuqtai  -  nazar  bir  fonetik 

qurshovdaga ayrim tovush birikmalarini ikki xil talqin qilishga olib keladi. Masalan, 

"angla"  so`zidagi  birinchi  tovush  A.  SHcherba  kontseptsiyasi  bo`yicha  "a" 

fonemasining  varianti,  chunki  fonetik  qurshovda  "a"  fonemasidan  boshqa  barcha 

fonemalar ottenkasi bilan qarama-qarshi munosabatda bo`la oladi. Moskva fonologik 

maktabi  kontseptsiyasiga  ko`ra  bu  fonema  "o"  fonemasining  varianti,  chunki  o`zak 

---

 

44 

tarkibida kuchli pozitsiyada (urg`u ostida)) "o" holida talaffuz qilinadi. 

Moskva fonologik maktabi kontseptsiyasining katta yutug`i shundaki, ular so`z 

shaklining tovush tomonini farqlash darajasiga ko`ra uning ikki pozitsiyasi-maksimal 

farqlash  pozitsiyasi  (kuchli  pozitsiya)  va  minimal  farqlash  pozitsiyasi,  (kuchsiz 

pozitsiyaga) ajratadi. 

Qurshovdagi  tovushlarning  ta`siriga  kam  berilgan  pertseptiv  tomondan 

maksimal differentsial poziiiya fonemalarning kuchli pozitsiyasi hisoblanadi. Rus tili 

unlilari uchun bunday pozitsiya urg`u osti pozitsiyasi, undoshlar uchun esa unli oldi 

pozitsiyasi  hisoblanadi.  O`zbek  tili  unlilari  uchun  so`zning  faqat  bir  unlidan  tashkil 

topgan so`zning birinchi bo`g`ini pozitsiyasi kuchli pozitsiyadir. 

R.A.Avanesov  fonemalar  pozitsiyasini  tasnif  qilar  ekan,  ma`lum  bir 

fonemaning bir belgisi uchun kuchli pozitsiya shu fonemaning boshqa belgisi uchun 

kuchsiz  pozitsiya  bo`lishi  mumkinligini  aytadi.  SHuning  uchun  u  pozitsiyalarni 

quyidagi to`rt gruppaga bo`ladi: 

1. Jarangli-jarangsizlik belgisi uchun ham, qattiqlik-yumshoqlik belgisi uchun 

ham kuchli pozitsiya. 

2. Jarangli-jarangsizlik belgisi uchun kuchli qattiqlik-yumshoqlik belgisi uchun 

kuchsiz pozitsiya. 

3.  Qattiqlik-yumshoqlik  belgisi  uchun  kuchli,  jarangli-jarangsizlik  belgisi 

uchun kuchsiz pozitsiya. 

4. Har ikki belgi uchun absolyut kuchsiz pozitsiya. 

Pozitsiya tushunchasi asosida MFM fonema variantlari va variatsiyalarini ham 

ajratadi.  Jumladan,  A.A.Reformatskiy  kuchsiz  pozitsiyalarni  ikkiga-pertseptiv 

kuchsiz  (bilish  tomonidan)  va  signifikativ  kuchsiz  (farqlash  tomonidan) 

pozitsiyalarga  ajratgani  holda,  birinchi  fonema  variatsiyalarini,  ikkinchisi  esa 

variantlarini  hosil  qilishini  aytadi.  Birinchisiga  "a"  ning  turli  ottenkalari:  "mat", 

"mat’",  "myat",  "myat’";  ikkinchisiga  so`zning  oxirgi,  pozitsiyasi  -  prud  va  prut 

kiritiladi. 

MFM  ning  yana  bir  yutug`i  bir  belgisi  asosida  oppozitsiyaga  kiritgan 

fonemalarning bir belgisi uchun kuchsiz pozitsiyada oppozitsiyaning yo`qolishi, ya`ni 

---

 

45 

ikki  fonemani  bir  variantga  muvofiqlashuvi-neytralizatsiyasi  haqidagi  ta`limotdir. 

Masalan,  yod  va  yot.  MFM  fonemani  avtonom  holda  emas,  balki  morfema  va 

so`zning ichida uning elementi sifatida o`rganganligidan, morfonologiyaning vujudga 

kelishiga qulay sharoit yaratdi. 

MFM  pozitsiya  tushunchasi  bilan  bog`liq  giperfonema  tushunchasini  ham 

tilshunoslikka olib kirdi. Masalan, urg`uli bo`g`in oldida kelgan "o" va "a" unlilari rus 

tilida  neytralizatsiyaga  uchraydi.  Masalan,  baran.  Bu  so`zdagi  birinchi  a  tovushi  o 

fonemasining  ham,  a  fonemasining  ham  varianti  bo`lishi  mumkin;  ammo  qaysi 

fonemani  varianti  ekanligini  isbotlash  kiyin.  Bu  variant  a-o  gruppasidagi 

fonemalardan  birining  varianti  hisoblanadi.  MFM  terminologiyasi  bo`yicha  ana 

shunday fonemalar gruppasi giperfonema hisoblanadi.