°збекистон республикаси ·ишло·

Xulosa.  Oqsil  biosintezida  DNК  molekulasi  yetakchi  vazifani  bajaradi  va 

bu jarayonni boshqaradi. DNК molekulasida joylashgan triplet kodlari joylanish 

tartibiga muvofiq unda axborot RNК molekulasi sintezlanadi. Кeyin shu A-RNК-

da yozilgan axborotga muvofiq bo‘lajak oqsil aminokislotalari yig‘iladi. 

Shunday  qilib  DNК  molekulasi  organizm  belgi  va  xususiyatlari  haqidagi 

irsiy axborotni o‘zida saqlaydi va irsiyatni oqsil biosintezi orqali boshqaradi. 

4)  G.Mendelning  irsiyat  qonunlari  yaratilgan  1865  yilda,  irsiyatning 

moddiy  negizi  haqida  ma’lumot  yetarli  emas  edi.  1909  yil  Daniyalik  olim, 

genetik  V.Iogannsen  «irsiy  modda»ga  «gen»  deb  nom  berishni  taklif  qildi. 

Hozirgi  vaqtda  ma’lumki  genlar  DNК  molekulasida  bo‘ladi.  Bajaradigan 

vazifasiga  qarab,  ular  har  xil  bo‘ladi.  Ayrim  genlar  sintezlanayotgan  oqsil 

molekulasidagi  aminokislotalarning  joylanishi  haqida  axborot  yetkazib  bersa, 

ba’zilari shu genlarning aktivligini nazorat qiladi. 

Organizmda  ikki  xil  gen  -  quruvchi  genlar  va  regulyator  genlar  bo‘lib, 

quruvchi genlar bloki - Operon deyiladi. Operon oqsil sintezini amalga oshiradi 

va u ba’zan aktiv holatda, ba’zan passiv holda bo‘ladi, ya’ni harakatsiz, sintezni 

to‘xtatishi  ham  mumkin.  Operonning  ishlashi  yoki  to’xtashi  gen  operatorga 

bog‘liq.  U  DNК-ning  bir  qismi  alohida  gen  bo‘lib,  operonning  bosh  qismida 

joylashgan. Agar gen operatoriga repressor molekulasi ta’sir qilsa, operon genlar 

bloki,  tezda  o‘z  ishini  to‘xtatib  passiv  holatga  o‘tadi.  Repressor  tarkibi  oqsil 

bo‘lib  uni  gen-regulyator  sintezlaydi.  Oxirgi  mahsulot  -  D  yetarli  ishlab 

chiqilganda, repressor ishga tushadi, operatorga ta’sir qiladi va gen operon ishini 

to‘xtatadi.  

Operonning  qayta  ishga  tushishi  yoki  to‘xtashi  haqida  ikki  tomonlama 

xabar  (signal)  sintezlangan  ferment  ta’sirida  hosil  bo‘ladi.  Hujayrada  yana 

bioximik  reaksiya  zarur  bo‘lsa,  ya’ni  D  maxsulot  -  oqsil  sintezi  kerak  bo‘lsa, 

repressor  operondan  uziladi.  Repressorni  operondan  o‘zishni  -  induksiyalar 

bajaradi.  Induktor  oshiqcha  ferment  -  substrat  bo‘lib,  u  repressorga  ta’sir  qilib, 

operon  ishini  qayta  boshlaydi.  Fermentlar  (oqsil)  sintezini  genlar  ta’sirida 

boshqarilishi  mexanizmi  sutdagi  qandni  (laktoza)  parchalanishi  bakteriyalarda 

ishlab  chiqilgan  galaktozidoza  fermenti  ta’sirida  yuz  berishi  misolida  yaxshi 

o‘rganilgan. 

1961  yilda  fransiyalik  mikrobiolog-genetik  olimlar  F.Ja-kob  va  J.Mono 

bakteriyalarda  olib  borgan  tajribalarida  oqsil  sintezining  umumiy  nazariyasini 

birinchi marta ishlab chiqdilar 

Tajribalarda  olingan  ma’lumotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  hujayrada  mavjud 

---

 

23 

genetik  sistema  -  induksiya  va  repressiya  mexanizmi  yordamida  zarur 

fermentlarni  sintezlanishi  yoki  to‘xtatish  haqida  axborot  oladi  va  bu  jarayonni 

ma’lum  tezlikda  borishini  ta’minlaydi.  Shunday  qilib,  hujayrada  oqsil  sintezini 

boshqarilishi  tirik  organizmda  bo‘ladigan  murakkab  o‘z-o‘zidan  boshqara 

oluvchi  biokibernetik  sistema  deyish  mumkin.  Ma’lum  fermentni  sintez  qilish 

haqida  DNК-dan  olingan  axborotni  boshqarish,  shu  fermentni kerakli miqdorda 

ishlab  chiqilganligi  va  hujayrada  unga  bo‘lgan  ehtiyoj  haqidagi  ma’lumotlarga 

asoslanib yuz beradi.