Œзбекистон республикаси олий ва œрта

Tekshiruv uchun savollar?

1. 
   «Etnogenez» sўzining ma‘nosi nima?
   
2. 
   Ўlkamiz xududlarida yashagan eng kadimgi axoli kimlar va ularning asosiy mashgulotlari nimalardan iborat bўlgan?
   
3. 
   Ўzbek xalki etnik shakllanishining tarixiy boskichlari tugrisida suzlab bering.
   
4. 
   Uzbek xalki etnogenizining ikkinchi bosqichida ўzbek xalkining etnik shakllanishiga turkiy kavmlarning ta‘siri tugrisida suzlab bering.
   
5. 
   Uzbek xalkining milliy mustakillik davridagi etnik xolati kanday?
   

4-mavzu: UZBYeK DAVLATCHILIGI, UNING POYDYeVORI VA TARAQQIYoT BOSKICHLARI. MILLIY DAVLATCHILIK QURILISHI TAJRIBASI.


Reja:
1.Davlatchilik tushunchasi. Jaxon tarixidagi eng kadimgi
davlatlar. Mintakamizda dastlabki davlat uyushmalarining vujudga
kelishi.
2. Markaziy Osie xududida kadimgi (antik) davlatlarning
tashkil topishi.
3. 1X-XP asrlarda tashkil topgan markazlashgan davlatlar va
ularni boshkarishning uziga xos tizimi.
4. Markaziy Osie buyuk allomalarining davlatni boshkarish va
jamiyat xususidagi muloxazalari.


Adabiyotlar:
1,2,5,8,14,19,23,52,81,64,102


Tayanch tushunchalar:Mexnatning dastlabki yirik taksimoti, sun‘iy sugorma dexkonchilik, savdo va madaniy alokalar, katta Xorazm, Kadimgi Baktriya, Sugdiyona, ilk shaxarsozlik, «Avesto», kadimgi Fargona, Kang, Kushonlar, Eftalitlar turk xokonligi

Davlat insoniyat tarakkietining ma‘lum bosqichida , ishlab chikarish kurollari va vositalariga xususiy mulkchilik paydo bulgandan va jamiyat bir-biriga karma-karshi sinflarga bulingandan keyin, kelishtirib bulmaydigan sinfiy ziddiyatlar maxsuli va dalili sifatida paydo bulgan.Davlat jamiyatga tashkaridan zurlab kiritilgan kuch bulmay, balki ishlab chikarish munosabatlarining rivojlanishi natijasida jamiyatning uzida vujudga kelgan. Jamiyatning boshkarishning birlamchi va asosiy shakli uzaro

kondosh-karindosh odamlarning shaxsiy ittifoki- urug bulgan. Uruglar xudud va til jixatdan yakinligiga karab birlashib, bir necha urugdan iborat uyushmani, uz navbatida bir necha urug uyushmalari birlashib kabilani tashkil etgan. Urug tepasida urugning umumiy yigilishida saylab kuyiladigan, katta xaetiy tajribaga ega bulgan va kupchilik xurmatiga sazovor bulgan oksokollar yeki xarbiy boshliklar turgan. Urug uyushmlari va kabilalarni ayrim urug oksokollari va xarbiy boshliklardan tashkil topgan kengashlar boshkargan. Oksokollar va xarbiy boshliklar xech kanday imtiezlardan foydalanmaganlar. Ularning xokimiyati oksokol va xarbiy boshliklarning obruiga,urug a‘zolarining ularga bulgan xurmatiga kullab kuvvatlashga suyangan.
Yukorida kayd etilagnidek,ijtimoiy ijtimoiy ishlab chikarishining tarakkieti, xususiy mulkchilikka asoslangan bir-biriga karama-karshi (antogonistik) sinflarning vujudga kelishi jamiyatni davlat yuli bilan boshkarish shakliga olib keldi. Davlat- tarixiy xodisa, sinfiy maxsulidir.Sinfiy jamiyatning mavjudligi va rivojlanishining iktisodiy sharoitlari,uning murosasiz sinfiy karama-karshilik kuchlarini davlat sifatida birlashtirishni va u yerdamida uz manfaatlariga mos bulgan ishlab chikarish munosabatlarini mutaxkamlab olishni ob‘ektiv zarurat kilib kuyadi. xukmron sinf davlat xkoimiyatidan foydalanib, uz irodasini konun darajasiga kutaradi va butun jamiyat a‘zolarini shunga rioya kilishga majbur etadi. Davlatga ega bulgan jamiyat ibtidoiy jamoa tuzumidan, avvalo, uz fukarolarining xududiy printsipial buyicha belgilanishi bilan fark kiladi. Ma‘lumki, ibtidoiy jamoa tuzumida odamlarning biror urug yeki kabila mansubligi,ijtimoiy mavei ularningkondoshligiga karab belgilangan. davlatli jamiyatda esa, fukarolarning xukuk va burchlari ilgari ular kaysi urug yeki kabilaga mansub bulganligiga karab emas, balki ular yashaetgan xudud va shu xududning kaysi davlatga karashiga,kaysi davlatning fukaro
ligiga xamda kaysi sinfga mansubligiga karab belgilanadi. Xar kanday davlatning moxiyati uning funktsiyalarida, ya‘ni davlat faoliyatining asosiy yunalishi uning ichki va tashki siesatining mazmuni va xarakteri bilan belgilanadi.
Boshkacha kilib ayganda davlat va davlatchilik moxiyatini mavjud jamiyat barcha imkoniyatlarini shu jamiyat a‘zolari manfaati yulida ruebga ikarish ishiga bosh buluvchi, ularning xak- xukuklarini muxofaza etuvchi siesiy boshkaruv uslubi tashkil etadi. Shu bilan birga davlat belgilari xam mavjud. Ular kuyidagilarda uz ifodasini topadi: davlat xududi (yaxlit mamlakat), fukarolari, puli, tili, kushini, bayrogi, tamgasi,madxiyasi, chegaralari va xokozo. Albatta, turli davr va sharoitlarda davlat davlatchilik moxiyati va belgilari turlicha bulishi mumkin. Jaxon tarxidagi eng kadimgi davlatlar Mesopotamiya va Misr xisoblanadi. Ular miloddan avvalgi 1-SH ming yilliklarda ilk kuldorlik davlatlari sifatida vujudga keldi.
Markaziy Osie xududida ilk davlat uyushmalari miloddan avvalgi 1 ming yillikning boshlarida paydo bula boshladi va ular uzbek davlatchiligi tarixini boshlab berdilar. O’zbekiston da davlatchilikning kelib chikishida miloddan avvalgi 111-11 ming yilliklarda shakillangan asoslangan dexkonchilik xujaligi, xunarmandchilik vamaxsulot almashishning paydo bu lishi asosiy omil bulib xizmat kilganligini aloxida ta‘kidlamok\ kerak.
Salkam uch ming yillik tarixga ega bulgan uzbek xalki davlatchiliginig shakllanishi va rivojlanishi davrlarga bulinib, u kuyidagilardan iborat:
1. O’zbekiston davlatchilikka utish davri (mil.avv. 11 ming yillikning urtalari va
ikkinchi yarmi):
2. Ilk davlat uyushmlari (mil. avv. 1 ming yillikning birinchi yarmi):
3.Kadim davr davlatchiligi tarixi (mil.avv. 1U asr oxiri milodiy 1U asr):
4. Ilk urta asr davlatchiligi tarixi ( U-USH asr urtalarigacha):
5. Rivojlangan urta asrlar davlatchiligi (1X-XSH asr boshlari):
6. Amir Temur va temuriylar davlati (X1U asr ikkinchi yarmi-XU1 asr boshlari):
7. XU1-X1X asr birinchi yarmi davlatchiligi tarixi:
8. O’zbekiston X1X asr ikiknchi yarmi va XX asr mustamlakachiligi davrida:
9. Mutakil O’zbekiston davlatchiligi bir necha ming yillik uzbek davlatchiligining
davomi va vorisi sifatida.
Tabiiyki, uzbek davlatchiligi tarixidagi bu davrlar birkator boskichlarga bulib urganiladi.
Markaziy Osie xududida miloddan avvalgi 1 ming yillikning boshlarida paydo bulgan ilk davlat uyushmlari-bu "Katta Xorazm" va "Kadimgi Baktriya" davlatlaridir.
Ma‘lumki sungi bronza davrida mexnatning dastlabki yirik taksimoti ruy beradi. Chorvachilikdan ajralib chikadi, iktisodiy xaetdagi siljishlar natijasida ortikcha maxsulot paydo bulib,bu maxsulot ma‘lum shaxslar kulida tuplana boshlaydi. Kishloklar kengayib shaxarlarga borar ekan, bu shaxarlar eng kadimgi viloyatlar va davlat uyushmlarining ma‘muriy markaziga aylana boshlaydi.
Markaziy Osie xududida tashkil topgan eng kadimgi davlat lar tarixini urganishda bizga arxeologik kazilmalar natijasida topilgan ash‘eviy dalillar, maxalliy yezma manbalar, masalan "Avesto", Beruniyning "Osorul-bokiya"... ("Kadimgi xalklardan kolgan yedgorliklar") kabi asarlar, kuxna Eroniy yezuvlar, yunon xitoy muarrixlarining yezib koldirgan ma‘naviy meroslari yerdam beradi. manbalarning guvoxlik berishicha utmish ajdodlarimiz miloddan avvalgi 1 ming yillik boshlarida temirni kashf etdilar. natijada xar kanday tarakkietning turt kism bulib kelgan mexnat kurollarining takomillashuvi uchun keng imkoniyat tugildi. Okibatda inson faoliyati kengaydi va jadalashdi. Utkazilgan ilmiy tadkikotlar shuni kursatadiki, miloddan avvalgi 1-ming yillikning birinchi yarmidaek mantikda tog jinslarini, xususan, temir, oltin, kalay, kurgoshin va xokozolarni kayta ishlash, ulardan jang, mexnat kurollari yasash, kulolchilik, tukuvchilik, kuruvchilik, zargarlik kabi soxalarda keng foydalanilgan bundan tashkari, miloddan avvalgi USH-U1 asrlarda Xorazmda uzunligi bir necha un kilometr, eni bir necha un metrni tashkil etgan ulkan sun‘iy sugorish kanallari mavjud bulganligi tarixdan ma‘lum.Bu xol sun‘iy sugorish ishlarining ajdodlarimiz dexkonchilik xaetida katta kurin tutganligini kursatadi. Bunday katta xajmdagi ijtimoiy-iktisodiy axamiyatga molik bulgan ishlarni e‘tiborli va nufuzli kuchga ega bulgan davlat tuzilmasi mavjud bulgan takdirdagina amalga oshirish mumkin edi. demak, uz-uzidan xulosa schikarish mumkinki, miloddan avvalgi birinchi ming yillikning birnchi yarmidaek vatanimiz xududida dastlab davlat uyushmlari tashkil topganligiga shubxa yuk.
Kator ilmiy, yezma va arxeologik manbalarga karaganda Markaziy Osie xududida axamoniylarning xukmronligiga kadar bir necha davlat uyushmlari tashkil topgan. Bulardan biri "Katta Xorazm" davlati bulib, Amudarening kuyi okimidagi yerlar uning
tarkibiga kirgan."Katta Xorazm" davlati tugrisida bir kator xorazmshunos olimlar, shu jumladan birinchi uzbek arxeolog olimi Ya.G.Gulomov kimmatmi ma‘lumotlar berganlar.Ularning xulosalariga karaganda Zardusht shu zamindan bulib, uz ta‘limotini boshka viloyatlarga tarkatgan. "Avesto"da"Katta Xorazm" ga karashli viloyatlar birma-bir sanab utiladi. Bunga kura,"Katta Xorazm" xududiga karashli bulgan. Bu fikrni yunon muarrixi gerodot tasdiklab, "Katta Xorazm" davlatining ekin maydonlarini sugorish uchun Oks daresiga tugon kurilganligi tugrisida ma‘lumotni koldirgan. Axamoniylar boskiniga kadar Markaziy Osie xududida tashkil topgan ikkinchi davlat uyushmasi-bu Kadimgi Baktriya podsholigidir. Ba‘zi ma‘lumotlarga karaganda uning tarkibiga Sugd va Margiena xam kirgan. Yunon muallifi Ktesiy Baktriya xakida kimmatli ma‘lumotlar beradi. U Baktriyadagi kuplab shaxarlar, mustaxkam poytaxt shaxar Baktro (Balx), davlat pldshosi Oksidat, uning boyliklari tugrisida xikoya kiladi.Bundan tashkari gerodot asarlarida xam baktriya davlati Misr va Bobil kabi yirik davlatlar katorida tilga olinadi. Baktriyaning tabiiy boyliklari, ayniksa,Badaxshon lojuvardi (lazuriti) Old Osie davlatlarida mashxur bulgan. Baktriya podshoxligi tugrisidagi tarixiy xakikatni arxeologiyaga oid kidiruv topilmalari xam isbotlaydi. Xulosa kilib aytganda, Markzaiy Osie xududini axamoniylar saltanati bosib olgunga kadar bu ona zaminda ikkita yirik davlat birlashmalari - "Katta Xorazm" va "Kadimgi Baktriya" davlatlari bulgan.
Markaziy Osiening eng kadimiy davlatlaridan yana biri Sugdienadir. Bu davlat kadimda Kashkadare va Zarafshon voxalari xududida shakllangan. Miloddan avvalgi birinchi ming yillik urtalarida ulkamiz Eronda asos solingan axamoniylar saltanati kul ostiga tushib koladi. Mukaddas kiob "Avesto", Persopol, Bexistun yezuvlari va boshka kator yezuvlar ,kadimgi yunon tarixchilari koldirgan ma‘lumotlar guvoxlik berishicha, usha vaktlarda ulkamizda Xorazm,sugdiena,Margiena ,Baktriya kabi iktisodiy- jugrofiy birliklar, siesiy-ma‘muriy xududlar mavjud bulib, voxalardagi xaet utrok xolatda, dashtu biebonlardagi turmush esa yarim kuchmanchi tarzida bulgan. Bu vaktda yirik-yirik kabilalar ittifoki, ya‘ni davlatchilikning ilk shakllari mavjudligi xam ijtimoiy-siesiy, iktisodiy jixatdan birlashish zaruriyatini tugdirdi. Markaziy Osiening axamoniylar tomonidan bosib olingan kismida-Xorazm,Parfiya, Baktriya, Margiena, Sugdiena va boshka viloyatlar- axamoniylar podsholari satramiya- xokimliklari tashkil etdilar.Bu xududlarni fors podsholari tomonidan tayinlab kuyilgan satraplar-xokimlar boshkarganlar. Gerodotning ma‘lumotlariga karaganda Markaziy Osie viloyatlari turtta satrapiyani tashkil kilgan.
Boskinchi axamoniylarga karshi sabot- matonat bilan kurashgan tumaris, Amorg kabi ajdodlarimizning tarixiy shaxslar sifatida davlatchiligimiz tarixida katta urin egallashini ta‘kidlamok kerak. Chunki ular ulkan xududlarda yuz minglab kishilar ustidan xukmronlik kilgan podsholar, malikalar bulib, bir vakt-
ning uzida davlat arboblari xamdir. Kadimgi yunon tarixchilari (masalan, Ktesiy) shoxidlik berishicha, axamoniylarga karshi kurashlarda ulkamiz podshoxu malikalari un minglab kishilarni jangga safarbar eta olgan. kup sonli kushinni boshkarish,ta‘limotidan xabardor bulish kabi katta yumush lar tegishli tashkilotchilik kobiliyatini talab kiladi, bularni amalga oshirishi davlat va davlatchilikka xos alomatlardir. Miloddan avvalgi 1U asrga kelib Xorazm davlati axamoniylar tazyikidan xalos bulib ichki va tashki siesatini mustakil olib borgan. Shu asrning ikkinchi yarmida makedoniyalik Iskandar axamoniylarga zarba berib, Markaziy Osiening aksariyat kismini egallab oldi. Xorazm xukmdori Farasman tashki siesatda bilimdonlik bilan ish tutib, Iskandar bilan xarbiy itifok tuzib, uz davlatining mustakilligini saklab kolishga erishdi. Iskandar ulimidan (mil.avv.323 yil) sung Baktriya, Sugdiena va Margiena esa uning lashkarboshlaridan bulishi Selevk asos solgan sulola asorati ostida koldi.
Miloddan avvalgi 111 asr urtalarida Sugdiena ,Margiena, Choch va Fargonaning bir kismini uz ichiga olgan Baktriya davlati yuzaga keldi. baktriya davlati kuchayib, tez orada u garbda Eronning sharkiy kismini, janubda Kandaxor viloyatini,sharkda Xitoygacha bulgan xududni egalladi. Baktriyalik xukmdorlar uz kumush tangalarini zarb etganlar.
Miloddan avvalgi taxminan 170-yilda Sugdiena Baktriya tarkibidan ajralib,Xorazm tomon oga boshlaydi. Bu xol Chochda xam yuz bergan.SHu tarika miloddan avvalgi 11 asr rtlarida dastlab Choch,Parkana,Sugdiena,SHarkiy turkiston xududlarini uz ichiga ol-
gan yangi davlat-Kang davlati paydo buldi. Xitoy solnomalarida bu davlat Kangyuy deb tilga olinadi. Tarixiy ma‘lumotlarga karaganda bu davlat uz kushini, davlat boshkaruvi, kumushdan ishlangan tangasiga ega bulgan.
Uzbek davlatchiligi tarixida Kushon davlatining tashkil topishi va faoliyati aloxida boskich xisoblanadi. Miloddan avvalgi 140-130 yillarda sak kabilalari tazyiki ostida Yunon-Baktriya davlati barbod buldi. Shu davrda Sharkiy Turkiston tarafdan kuchmanchi yuechji kabilalari ikki dare oraligi xududiga siljiy boshladilar. Ular tarkibida beshta gurux bulib, Guyshuan guruxi ustunlik kiladilar va kolgan guruxlar ustidan uz xokimiyatlarini urnatadilar. Xitoy manbalaridan ma‘lumki,yuechjilar Baktriyani bosib olganlaridan keyin, Guyshuanning xokimi Kadfiz kolgan xududlarni xam buysundirib oladi va uzini Kushon davlatining podshoxi deb e‘lon kiladi. Eramizning 78-123 yillarida podshoxlik kilgan Kanishka davrida Kushon eng kudratli davlatga aylanadi. Aynan Kanishka davrida tangalar zarb etilib, ularda birinchi
marta baktar tilidagi yezuvlar paydo buladi.
Eramizning 111 asriga kelib Xorazm Kushonlar ta‘siridan xolos bulib, uz mustakilligini kayta tiklashga erishadi. U asrda mintaka siesiy maydoniga yangi siesiy kuch-eftalitlar chikadi. Ular avval Markaziy Osieni, sungra sharkiy Eron , shimoliy Xindiston va Sharkiy Turkistonni buysundiradilar. U! asrning urtalaridan Markaziy Osie xududi Turk xokonligi tarkibida bulgan. Xokonlik ikkiga bulingach, bizning ulkamiz Garbiy Turk xokonligi xududida bulib, UP asr urtalarida u birnecha mayda davlatlarga bulinib ketgan. Arablar boskini arafasida Markaziy Osieni birlashtirib turadigan bironta kuch yuk edi. Bulinib ketgan bu ulkani arablar U111 asr boshida tezgina zabt etdilar. Arab xalifaligiga karamlik 1X asr oxirlariga kadar davom etdi. 1X-XP asrlar uzbek davlatchiligi tarixida muxim boskichlardan biri xisoblanadi. Bu davrda Markaziy Osie xududida bir kator mustakil davlatlar tashkil topdi.Bu davlatlarning boshkarish uslubi uziga xos xususiyatlarga egadir. Xususan, arablar xukmronligini bartaraf etib, tashkil topgan mustakil markazlashgan davlatlardan biri Somoniylar davlatidir. bu davlatning boshkaruvi saroy va devonlardan iborat edi. Boshkaruv idorasida 10 ta devon bulgan va ular orkali butun davlat idora etilgan.
Davlat ishlari, boshkaruv tizimi bilan boglik karashlar mujassamlashgan asarlarning bizga ma‘ulmlaridan eng kadimgilari 1X-X asrlarga borib takaladi. shulardan aloxida axamiyat kashf etadiganlari Abu Nasr farobiyning asarlaridir. Farobiyning "Fozil shaxar, joxil shaxar, buzuk shaxar (adashgan shaxar) xakida kitob", "SHaxarni urganish xakida kitob" kabi asarlarida shaxarni boshkaruvchi xokim bajarishi kerak bulgan talabalar belgilangan. Abu nasr Farobiy shaxar xokimi sog- salomat, farosatli, utkir xotirali,zukko, notik, bilimga chankok, barcha narsada nafsini tiya oladigan, xakikatparvar,molparast bulmaslik,adolatparvarlik, kat‘iy va jasur bulishi lozim deb ta‘kidlagan. Koraxoniylar saroyida xizmat kilgan Yusuf Xos Xojibning "
Kkutadgu bilig" asarida xam amaldorlarga shunday talablar kuyilganini kuramiz. U vazir okil, ilmi, dovyurak, imonli, kuzi tuk, xisob-kitobni puxta egallagan bulishi kerak, shundagina undan elga naf tegadi, deb xisoblagan.
Nizom al-mulkning "Siesatnoma", "Dastur al-vuzaro","Konun ad-mulk" (1X asr) kabi asarlarida davlat va uning timsoli bulish xukmdorga kuyilgan talablar, xukumatning jamiyat oldidagi majburiyatlari xususida kimmatli karashlarni topamiz. Shunday kilib, uzbek davlatchiligi juda kadimiy tarixiy yulga ega. Utgan asrlar ichida davlatchiligimizning ichki va tashki faoliyati, iktisodiy va madaniy munosabatlaridagi an‘analar, konuniyatlar, uziga xos tartib-koidalar yuzaga keldi.