*zbekiston respublikasi

1.2. Eshtiyojlarning turlari 
Inson bir davrning o’zida ham individuallik, ham ijtimoiylikni aks ettirgan 
bo’lganligi sababli uning eshtiyojlari shaxsiy va ijtimoiy xususiyatga egadir. 
Boshqacha so’z bilan aytganda, undagi tor ma'noli shaxsiy xususiyatga ega 
bo’lganday tuyg’u uyg’otuvchi (tabiat in'omiga aloqador) eshtiyojlarni qondirish 
jarayoni ham ijtimoiy hamkorlik faoliyatining mashsuli (deshqonlar, ishchilar, 
xodimlar va boshqa kasbdagi) odamlarning sa'i-harakati, hamkorlikdagi 
mehnatining moddiy tarzdagi ifodalanishidan foydalanishida aks etadi. 
Ushbu masalaga boshqacha tarzda yondashilsa, unda o’z ixtiyojlarini 
qondirish uchun ijtimoiy mushit negizida yaratilgan vositalar va usullardan 
foydalaniladi, natijada u yoki bu haroitga nisbatan eshtiyoj shis etadi. Masalan, 
yog’ochdan boltaga dasta yasash uchun unda xoshish mavjudligining o’zi etarli 
emas, balki bir qator hart-haroitlar, dastgosh, duradgorlik asboblari bo’lishi lozim, 
uning sifatiga nisbatan eshtiyoj ham tug’iladi. Xuddi shu boisdan unda o’z 
xoshish-istaklarini ro’yobga chiqaradigan talab bilan imkoniyatga qaratilgan 
eshtiyoj vujudga keladi. Insondagi tor ma'nodagi eshtiyojlar uning shaxsiy 
talablarini qondirish bilan cheklanib qolmasdan, balki hamkorlik faoliyatida 
yuzaga keluvchi jamoaviy eshtiyojlar yakkasholligiga oid xususiyat kasb etadi. 
Aytaylik, ma'ruza o’qishga taklif qilingan o’qituvchining mashg’ulotga puxta 
tayyorgarligi o’z predmetining o’ta fidoyisi ekanligi uchun emas, balki jamoa 
nufuziga dog’ tushirmaslik mas'uliyati, ijtimoiy burch shissiga nisbatan eshtiyoj 
sezganligi tufayli amalga oshadi Shaxsiy eshtiyoj guruhiy, jamoaviy munosabatlar 
uyg’unlashib ketganligi sababli o’zaro qorishiq xususiyatga ega bo’ladi. Har 
qanday individual faoliyatga nisbatan eshtiyojning tug’ilishi ijtimoiy alomat, 
umumiylik, hamkorlik xususiyatini kasb etib, faoliyatga yondashuvda yaqqashollik 
umumiylikni, umumiylik esa aloshidalikni uzluksiz ravishda beto’xtov aks ettirib 
turadi. 
Psixologiya fanida eshtiyojlarni tasniflash ularni kelib chiqishi va o’z 
predmetining xususiyatiga binoan amalga oshiradi. 
Odatda o’zlarni kelib chiqishiga binoan eshtiyojlar tabiiy va madaniy turga 
ajratiladi. 
Tabiiy eshtiyojlarda inson faoliyatining faolligi, o’z shaxsiy shayotini 
shimoya qilish, o’z avlodi shayotini saqlash, uni qo’llab-quvvatlash uchun zaruriy 
hart-haroitlarga tortilganlik, tobelik aks etadi. Tabiiy eshtiyojlar tarkibiga 
odamlarning ovqatlanish, tashnalikni qondirish, jinsiy moyillik, uxlash, issiq va 
sovuqdan asranish, musaffo shavoga intilish, tana a'zolariga dam berish kabilar 
kiradi. Tabiiy eshtiyojlar uzoq vaqt davomida qondirilmasa, uning oqibatida inson 
shalokatga mashkum bo’ladi, o’z sulolasi shayoti va faoliyatini xavf ostiga 

---

qoldiradi. Tabiiy eshtiyojlar insonda shayvonot ajdodlarnikiga va ibtidoiy jamoa 
a'zolarinikiga o’xshash bo’lsa-da, lekin ular o’zining psixologik moshiyatiga ko’ra 
mavjudodlarnikidan ham sifat, ham miqdor jishatdan tafovutlanadi. Eshtiyojlarni 
qondirilish usullari, shakli, quroli tobora takomillashib borishdan tashqari, ularning 
moshiyati, mazmuni ham o’zgarib bormoqda, misol uchun Hozirgi zamon kishisi 
eramizdan oldingi ajdodlarimizga nisbatan boshqacha tarzda o’z eshtiyojlarini 
ro’yobga chiqaradi va ularni qondirishga intiladi. Uy ro’zg’or buyumlarining 
o’zgarishi eshtiyojlarini qondirish yo’llari takomillashuvidan darak beradi. 
Shuning uchun insonlarning tabiiy eshtiyojlari ijtimoiy tarixiy xususiyatga ega, 
chunki ular ijtimoiy tarixiy taraqqiyot mashsulidan iboratdir. 
Inson faoliyatining faolligi insoniyat madaniyatini mashsuli bilan 
bog’liqligini ifodalab, madaniy eshtiyojlarni yuzaga keltiradi. Madaniy eshtiyojlar, 
madaniyat to’g’risida mulohaza yuritilganda uning ijtimoiy ildizlari kishilik 
tarixining dastlabki manbalari bilan uzviy bog’lanib ketishini ta'kidlab o’tish 
lozim. Lekin tabiiy eshtiyojlar madaniy eshtiyojlar bilan o’zaro uyg’unlashgan 
bo’lib, birinchisi ikkinchisini taqozo etadi, chunki ular biri-birining negizidan kelib 
chiqadi. Xuddi shu boisdan madaniy eshtiyojlar ob'ektiga tabiiy eshtiyojlarini 
qondiruvchi uy-ruzg’or buyumlar, mehnat faoliyati orqali boshqa kishilar bilan 
bog’lanish vositalari, madaniy aloqalar o’rnatish usullari, shaxslararo muomalaga 
kirishish uslublari, ijtimoiy turmush zaruriyatiga aylangan narsalar, o’qish va 
tajriba orttirish yo’llari kiradi. Odatda jamiyat ta'lim va tarbiya tizimini egallash, 
xalq an'analari, marosimlari, bayramlari, odatlari, rasm-rusumlari, xulq-atvor 
ko’nikmalarini o’zlashtirish jarayonida rang-barang madaniy eshtiyojlar vujudga 
keladi, yangicha ma'no kasb eta boshlaydi. Yuqorida ta'kidlab o’tganimizdek, 
tabiiy eshtiyojlar qondirilmasa, ular insonni shalokat yoqasiga yetaklaydi, biroq 
madaniy eshtiyojlarning qondirilmasligi unday oqibatlarga olib kelmaydi, ammo 
odamda madaniy fazilatlarning shakllanishiga putur yetkazadi, uning kamolotini 
sekinlashtiradi. 
Shu narsani ta'kidlab o’tish joizki, madaniy eshtiyojlar o’zining darajasiga 
ko’ra, jamiyat tomonidan o’z a'zolari oldiga qo’yilayotgan talablar bilan 
bog’liqligiga binoan, ular o’zaro bir-birlaridan keskin tafovut qiladi. Masalan, 
Hozirgi zamon yoshlarining bilim olishga nisbatan tinimsiz izlanishini, ya'ni bilim 
olish eshtiyojining moshiyatini eng so’ngi moda bo’yicha kiyinishga odatlangan 
xuddi shu yoshdagi tengdoshining eshtiyojlarini bir xil mezon bilan o’lchash va 
basholash adolatdan emas. Chunki eshtiyojlarning moshiyatiga, ularni qondirish 
uchun amalga oshirish ko’zda tutilgan faoliyat natijasiga, ularning xususiyatiga 
ijtimoiy yoki individual yo’nalganligiga binoan, har qaysisi aloshida-aloshida 
basholanadi.
Ijtimoiy jamiyat tomonidan o’z fuqarolari oldiga qo’yilayotgan talablariga, 
jamiyatning shuquq asoslariga, xalq an'analariga, yurish-turish qoidalariga, 
ma'naviyat va qadriyat tizimiga, maslak va dunyoqarash moshiyatiga mos 
tushadigan eshtiyojlar yuksak onglilik, ijtimoiy faollik, ma'naviy kamolot uchun 
xizmat qiladi, jamiyat taraqqiyotining muhim mezonlaridan biri bo’lib madaniy 
eshtiyojlarni tug’ilish va ularni qondirilish darajasi va ma'naviyatni egallashdagi 
roli shisoblanadi. 

---

Psixologiya fanida eshtiyojlar o’z predmetining xususiyatiga ko’ra moddiy 
va ma'naviy turlarga ajratiladi, ularni keltirib chiqaruvchi mexanizmlar manbai 
turlicha ekanligi e'tirof etiladi. 
Insonning ovqatlanish, kiyinish, uy-joyiga ega bo’lish, maishiy turmush 
ashyolariga intilish, komfort shissini qondirish bilan bog’liq madaniyat 
predmetlariga nisbatan eshtiyoj sezish moddiy eshtiyojlar majmuasini yuzaga 
keltiradi. Ma'naviy madaniyatni yaratish va o’zlashtirish, shaxsning o’z fikr 
mulohazalari va shis-tuyg’ulari bo’yicha boshqa odamlar bilan muomalaga 
kirishish hamda axborat almashtirish, badiiy va ilmiy adabiyotlar bilan tanishish, 
mashalliy matbuotni o’qish, kino va teatr ko’rish, musiqa tinglash kabilarga 
eshtiyoj sezish, ya'ni ijtimoiy ong mashsuliga tobelik manaviy eshtiyojlar tizimini 
vujudga keltiradi. 
Ma'naviy eshtiyojlar moddiy eshtiyojlar bilan uzviy bog’liq bo’lib, vujudga 
kelgan ma'naviy eshtiyojlarni qondirish jarayoni moddiy eshtiyojlarning tarkibiga 
kiruvchi moddiy narsalar yordamida amalga oshiriladi chunonchi, kitob, yozuv 
qog’ozi va boshqalar. 
Eshtiyojlarning turlari shaqida fikr bildirganda yana shu narsaga e'tibor 
berish kerakki, kelib chiqishiga binoan tabiiy turga taalluqli eshtiyoj o’z 
predmetiga ko’ra moddiy guruhga, xuddi shu mezonlar bo’yicha bir davrning 
o’zida madaniy eshtiyojning moddiy yoki ma'naviy eshtiyoj turkumiga kiritish 
mumkin. Shu tariqa eshtiyojning kelib chiqishi va predmeti xususiyati bo’yicha 
ikki mezonga asoslanib muayyan guruhlarga ajratiladi. Inson ongining tarixiy 
taraqqiyotiga nisbatan va eshtiyojlarning ob'ektiga bo’lgan munosabatiga binoan, 
har xil tasniflanadi va xuddi shu mezonlarga ko’ra ular rang-barang turlarga 
ajratiladi. Ularning izchilligi, barqarorligi, doimiyligi, ko’lami, ahamiyatliligi, 
predmetliligi, ijtimoiyligi, individualligi kabi xususiyatlari bilan o’zaro bir-biridan 
farqlanadi. Eshtiyojlar faoliyati va xulq-atvor motivlari bilan jips aloqada bo’ladi.