Ўzbekiston respublikasi

4. Xarakterning tarkib topishi. 
Psixologiyada irsiyat bilan xarakterining munosabati to’qrisida xilma-xil 
qarashlar mavjuddir (Krechmer, Sheldon va boshqalar). Aksariyat psixologlarning 
e'tirof etishlaricha, organizmning nasliy xususiyatlari xarakter xislatlarining paydo 
bo’lishidagi shartlaridan biri xisoblanadi, xolos. Ma'lumki xarakter xususiyatlari 
irsiyatning biologik qonuniyatlari bilan emas, balki ijtimoiy qonuniyatlar 
tavsiflanadi. Ushbu masalani irsiyatga boqlab tushuntirishi gomozigot egizaklarni 
o’rganish orqali inkor qilinadi, chunki ularning nasliy xususiyatlari aynan bir 
xildir. Ular temperament xususiyatlari bo’yicha tubdano’xshash bo’lsalarda lekin 
xarakter xislatlariga ko’ra bir-biridan keskin farq qilidilar. Shuning uchun 
xarakterning shaxs turmush sharoitiga boqliqligini: a) uning fiziologik asosi sham, 
b) tashqi taassurotlar tizimi tufayli vujudga keladigan shartli reflektor funksional 
sholati sham tasdiqlaydi.
Xarakter tarkib topishi muayyan qonuniyatlar ta'sirida amalga oshadi. 
Xarakterning shar bir xislati shaxs munosabatlariga boqliq bo’lsa ular o’z 
navbatida ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Nasliy xususiyatlari bir qil 
egizaklarda turlicha ijtimoiy mushitda shar xil xarakter xislatlari shakllanadi. Shu 
sababdan ijtimoiy tuzimni tavsiflovchi keng ijtimoiy munosabatlar shaxsning 
ijtimoiy tipik xususiyatlarigina emas, bilki xarakterning individual xususiyatlari 
(xislatlari) tarkib topishiga sham katta ta'sir o’tkazadi.
Ijtimoiy munosabatlarga bevosita yoki bilvosita boqliq tarzda, oilada, bolalar 
va meshnat jamoalarida shayrixoxlik, o’rtoqlik, o’zaro yordamlashish, shamkorlik 
yoki, aksincha, joshillik, zolimlik, badjashillik kabi shaxslar aro munosabatlar 
trakib topa boshlaydi. Oilaviy mushit, undagi shaxslar aro munosabatlar, 
farzanlarning miqdori, yoshidagi farqi, nizoli vaziyatlar ko’rinishi, ota-ona 
munosabatiga asoslangan sholda xarakterning o’ziga xos xususiyatlari shakllanadi.

---

17 
Bolalar 
boqchasidagi, 
maktabdagi 
shaxslararo 
munosabatlar 
sham 
xarakterning mashsus xislatlarini tarkib toptiradi. Meshnat jamoalarida, norasimy 
gurushlarda sham xarakter xususiyatlarida sezilarli o’zgarishlar yuzaga keladi. Ilk 
yoshlik davrida shakllangan xarakter xislatlari nishoyat darajada barqaror bo’lib, 
ularga ayrim o’zgarishlar kiritish juda qiyin kechadi. Shaxsda mayillarning 
qondirilishi yoki qondirilmasligi bilan boqliq sholda tarkib topgan munosabatlar 
o’zining mustashkamligi bilan ajralib turadi. Xarakter xislatlarinig chuqqurligi, 
barqarorligi, doimiyligi ko’p jishatdan shaxs munosabatlarining onglilik darajasiga 
boqliq. Insonning shaqqoniylik, meshnatsevarlik xislatlari tasadifiy tarkib 
topmagan bo’lib, uning ongli qarashlariga, ishonch aqidalariga mos tushsa, u 
sholda shar qanday qiyin sholatlarda sham namoyon bo’laveradi. Mamlakatimiz 
fuqorolari xarakterining kuchi va mustashkamligi ularning istiqlol nashidasidadir 
va vatanparvarlik yuksak shis- tuyqusidadir. Shunday qilib, psixikaning individual 
sifat xususiyatlari shaxsning ijtimoiy-tipik munosabatlari bilan qo’shilgan 
taqdirdagina xarakter xislatlarini belgilash tavsiflash imkonichti vujudga keladi. 
Psixikaning individual xususiyatlari orasida temperament xususiyatlari aloshida 
ashamiyat kasb etadi . Chunki xarakter bilan temperamentning o’zaro munosabati 
ularni fiziologik asoslari bilan belgilanadi. Xarakter xususiyatlarining tashqi 
jishatdan namoyon bo’lib aynan shu tarzda muayyan vaqt mobaynida kechishi 
dinomik xususiyat deyiladi. Xarakter xislatlarining dinomik xususiyati 
temperament xususiyatlariga boqliqdir. Ana shu sholatga muvofiq ravishda 
temperament xususiyatlari sham xarakterning ma'lum xislatlarining vaqt davomida 
tashqi namoyon bo’lib o’tishi sham temperament tipiga boqliq.
Taraqqiyot va tarbiyaning ijtimoiy sharoitlari shamda ularning psixikaning 
irsiy individual xususiyatlari bilan o’zaro munosabati xarakter xislatlarini 
to’qridan-to’qri tavsiflamaydi, balki shaxsning faoliyati orqali belgilaydi. Uning 
faoliyatiga taalluqli aynan bir xil ijtimoiy sharoitda sham xuddi shu bir xil irsiy 
xususityalaridan turli xarakter xislatlari shakllanadi. Xuddi shu boisdan 
xarakterning rivojlanishi shaxsning faol faoliyati jarayonida uning xatti-
sharakatlariga boqliq tarzda amalga oshadi. Xarakterning tarkib topishida faol 
faoliyatning roli shundaki, xuddi shu faol faoliyatiga xarakterning ifodalaydigan 
sharakatning individual o’ziga xos usullari tarkib topadi. Sharakt usullarining 
avtomatlashuvi muayyan dinomik streotip shosil qilinishi bilan boqliq shartli 
reflektor funksional sholatning mashsulasidir. Avtomatlashuvining bir necha 
turdagi psixologik mexanizmlari mavjud bo’lib, ulardan biri-bu odatlardir. 
Xarakter xislatlari tarkib topishining mushim shartlaridan biri-bu xislatlarni zaruriy 
xatti-sharakatlarda chidam bilan mashq qilishdan iboratdir.
Xarakterning tarkib topishida taqlidchanlikning roli katta bo’lib, sharakt 
usullari avtomatlashuvining bosh manbai shisoblanadi. Tarkib topish jarayonida 
taqlidchanlikning ashamiyati ko’p jishatdan ifodali xatti-sharakatlarning shaxs 
emosional (shissiy) kechinmalariga ta'siri bilan belgilanadi. Taqlidchanlik xatti-
sharakat namunasiga taqlid qilish uchun mo’ljallangan shaxs munosabatlari 
tomonidan motivlashtirilgandagina xarakter xislatlari shakllantirishning shartiga 
aylanadi.

---

18 
Xarakterning shakllanishida muayyan psixik faoliyatga yaxlit ob'ektiv va 
sub'ektiv mayllik tarzidagi ko’rsatma berish (ustanovka) psixologik mexanizm 
negizida yuzaga kelgan avtomatlashish mushim ashamiyat kasb etadi. Ko’rsatma 
(ustanovka) odatlaridan farqli o’laroq, muayyan sharakatlarga tayyor turishgina 
bo’lib qolmay, balki bilish jarayonlariga, xissiy va irodaviy reaksiyalarga sham 
tayyor turishlikdir.
Xarakterning shosil bo’lishida nizoli vaziyatlar aloshida ashamiyat kasb 
etadi. Xarakter faqat murakkab va keskin vaziyatlarda (sharoitlarda0 yorqin 
namoyon bo’libgina qolmasdan, balki mazkur sholatlarda u tarkib sham topadi. 
Odatda xarakter xislatlarining o’zgarishidagi individual farqlar shaxsning nizoli 
vaziyatlardan chiqish uchun qanday yo’l-yo’riq topishiga boqliq, binobarin, inson 
sharoitdan kelib chiqib, qanday xatti-sharakatni amalga oshirishga qaror qiladi. 
Shunday qilib, shaxs o’zining butun shayoti va faoliyati davomida o’z xatti-
sharakatlari, odatlari bilan o’z xarakter xislatlarini o’zi yaratadi va ularni 
boshqarishga odatlanadi.