Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi Berdaq atındaǵı qaraqalpaq mámleket universiteti Ko’rkem o’ner fakulteti ameliy psixologiya qanigelig’I

2.3. Psixologlardıń insannıń ómiriniń barlıq iskerlik tarawılarında óz xızmetlerin ámelge asırıwları

Psixologiyalıq máseleler pútkil turmısıńızde ámeldegi bolıp, psixologlar insannıń ómiriniń barlıq iskerlik tarawılarında óz xızmetlerin ámelge asırıwları múmkin. Atap aytqanda, usı iskerlik tekǵana adamlardıń bálki haywan, qus, balıq mikroorganizmlar sonıń menen birge ekologiyalıq sistema hám basqalardıń ómirin úyreniwip atır. Sol orında soraw tuwıladı : psixolog qanday máseleler menen shuǵıllanıwı kerek yamasa kerek emesligin kim tárepinen anıqlanadı. Taǵı basqa tárep psixolog ámeldegi psixologiyalıq mashqalalardi qanday sheshiwi kerek? Ol óziniń miynet iskerligin forma, metod hám shárt-shárayatların tańlaydimi?

Bul sıyaqlı sorawlarǵa anıqlıq kirgiziw maqsetinde v. I. slobodnikov hám E. I. Isaevlar tárepinen “Ámeliy psixolog” túsinigin eki tárepin ajıratıp kórsetedi:
1. Ámeliy psixolog -ámeliy tártip retinde “tábiyiy-ilimiy tipdagi akademikalıq izertlew psixologiyasiga jónelgen bolıp tabıladı.
2. Ámeliy psixolog -arnawlı psixologiyalıq ámeliyat retinde odaǵı tiykarǵı jónelgenlik psixikani izertlewge emes, psixika menen islewge qaratılǵan bolıp tabıladı. Joqarıdaǵı pikirlerge qosımsha tárzde bunday bólimdi rawajlanıwına tómendegi tárepti de qoyıw múmkin: “Ámeliy psixolog óz atına kóre, psixologǵa onı buyırtpashı”lari tárepinen qoyılǵan máselelerdi sheshiwge jóneltirilgen. Mısalı, qanday da shólkemdi basqarıwı. Bul processda psixolog usı shólkemde iskerlik júrgizeip atırǵan qánigelerdi jaqsılaw islewlerine járdem beredi. Bunnan usıdan ayqın boladı, psixolog ózin óndiristiń túrli iskerlik tarawılarında kórinetuǵın etiwi múmkin.
Joqarıda keltirilgen pikirlerge tiykarlanǵan halda psixolog iskerlik júrgize alatuǵın tómendegi iskerlik tarawılardı keltiriwimiz múmkin.
1. Kosmik psixologiya bunda psixolog kosmanavtlarning ushıw procesine tayarlıqların izertlewi sonıń menen birge, kosmanavtlar tayarlawdıń optimallastırıw boyınsha usınıslar, ushıwdan keyingi medicinalıq -psixologiyalıq reablitatsiya kórsetiw hám basqalardı ámelge asıra aladı.
2. Aviatsion psixologiya ushqıshlar, aerofort dispecherlari hám ushıw xizmetkerleri sonıń menen birge, basqa jumısshıların xızmetlerin psixologiyalıq shárt-shárayatların optimallastırıwǵa qaratılǵan.
Miynet psixologiyasi hám oǵan jaqın bolǵan basqarıw psixologiyasi. Miynet psixologiyasi: insan miynet iskerliginiń psixologiyalıq qásiyetlerin, miynetti ilimiy tiykarda shólkemlestiriwdiń psixologiyalıq principlerıni úyrenedi. Injenerlik psixologiyasi - insan menen mashina ortasındaǵı wazıypalardı bólistiriw máselelalarini sheshedi hám tiykarlanıp operatorlardıń iskerligin úyrenedi. Basqarıw psixologiyasi - bul psixologiya pániniń sonday tarawıki, ol jaǵdayda insan tárepinen - basqarıwdıń psixologiyalıq táreplerin úyrenedi. Atap ótiw kerek, teoriyalıq tárepten óndiristiń hár bir iskerlik tarawı bzo'yicha óziniń arnawlı psixologiyasini ajıratıw múmkin (qurıwshılıq psixologiyasi, metallurgiya psixologiyasi hám basqalar ). Lekin mudamı da bunday tártipte bóliniw nátiyjeli bolmaydı. Geyde bólek iskerlik tarawı retinde menejment psixologiyasi, isbilermenlik iskerligi psixologiyasi hám basqalarǵa ajratıladı.
Medicinalıq psixologiya hám patopsixologiya odaǵı zárúrli aspektlardan biri psixologlanıń medicina xızmetkerleri menen óz-ara munasábeti bolıp tabıladı. Bunday jóneliste iskerlik alıp baratırǵan psixologlar tiykarǵı dıqqat qoyıwın nawqaslardı úyreniwge qaratadılar.
Pedagogikalıq psixologiya balalar hám úlkenler táliminiń psixologiyalıq qásiyetlerin sonıń menen birge úzliksiz hám kasiplik tálimdiń máselelerin óz ishine aladı. Pedagogikalıq psixologiyaning zárúrli variantlarınan biri mektep psixologiyasiga ajratıladı.
Huqıq hám yuridikalıq psixologiya onıń aldında saldamlı máselelerden korruptsiya hám óz basımshalıq ideyaları sińip ketken nızamǵa qarsı mámleket sharayatındaǵı mashqalalardi sheshiwge itibarın qaratadılar. Yuridikalıq psixologiya-xuquq sisteması menen baylanıslı bolǵan psixologiyalıq máselelerdi úyrenedi. Onıń tómendegi tarmaqları bar.
a) sud psixologiyasi - jınayatlı process qatnasıwshılarınıń turpayın, psixik qásiyetlerin analiz etedi;
b) kriminal psixologiya - ayıpkerdiń turpayı, shaxsınıń qáliplesiwine tiyisli psixologiyalıq máseleler, jınayattıń motivları menen shuǵıllanadı.
Turizm hám bos waqıttı shólkemlestiriw.
Sport psixologiyasi- sportshılar shaxsı hám iskerligi qásiyetlerin, olardıń psixologiyalıq tárepten tayınlıǵınıń shárt-shárayatları, jarıslardı shólkemlestiriw hám ótkeriw menen baylanıslı psixologiyalıq faktorlardı úyrenedi.
Ǵalabalıq kommunikatsiya hám reklama psixologiyasi.
Siyasiy psixologiya-sońǵı jıllarda psixolog túrli munasábetlerde atap aytqanda, saylaw kompaniyaları hám partiyalararo kerek boladı. Sonıń menen birge, siyasiy processler menen munasábetlerin úyrenedi. Siyasiy psixologiya - jámiettiiń siyasiy turmısındaǵı psixologiyalıq ayrıqshalıqlar, jaǵdaylar, nizamlıqlar, tásirlilik hám tásir kórsetiw processleri sıyaqlı iskerlik tarawılardı tekseriwshi psixologiya tarawı.
Áskeriy psixologiya-psixolog iskerligi kóp qırlı bolıp, “qaynoq noqatlar” de júz bolıp atırǵan waqıyalar hám ekstremal jaǵdaylar daǵı iskerlikke áskerlerdi tayarlaw hám xızmet dáwirin tawısıw processindegi psixologiyalıq járdem kórsetiwdi úyrenedi. Áskeriy psixologiya - kisiniń áskeriy háreketler sharayatındaǵı turpayı menen baylanıslı hádiyseler ortasındaǵı óz-ara munasábetlerin, psixologiyalıq úgit-násiyatlaw metodların, áskeriy texnikanı basqarıwdıń psixologiyalıq máselelerin úyrenedi.
Bunday processda psixolog bir tárepden óziniń spetsifik predmetin joqomasligi (psixika shaxs sub'ektivligi) basqa tárepden bolsa ol xızmet qılıp atırǵan iskerlik tarawın ayriqshalıǵın esapqa molishi zárúr. Sonday etip ámeliy psixolog waqıt ótken tárepke júdá kóp zatlardı úyreniwi kerek hám de birpara jaǵdaylarda bolsa ózin rawajlantirayotgan komandasınıń jumısshıları ortalıǵına aralasıp ketedi. Nátiyjede psixolog ózi islep shıǵarıw procesiniń ajıralmaytuǵın bólegine aylanıp baradı hám miynet komandasınıń real aǵzasına aylanadı. Naǵız óziniń ushın psixologlardı túrli firma hám shólkemlerge turaqlı jumısqa usınıwadı. Shólkemde iskerlik jurgiziwshi psixolog óziniń wazıypaları ózi tárepinen anıqlanmaydi, biraq ózi ǵárezsiz taktik hám operativ wazıypalardı belgileydi hám de ámelge asıriladı.