Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti matematika fakulteti Matematika tálim baǵdarı 3V1- kurs student Jaqsilikov Miyrastin’ Qaraqalpaqıstan Tariyx

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI MATEMATIKA fakulteti Matematika tálim baǵdarı 3V1- Kurs student Jaqsilikov Miyrastin’ Qaraqalpaqıstan Tariyx páninen Slayd Jumisi
Tema:Qaraqalpaqlar Xiywa qanlig’i quraminda
Joba:

• Qaraqalpaqlar ha`m Xiywa xanlig`i
• Xiywa xani zulimlig`ina qarsi azatliq gu`resle
• Patsha Rossiyasinin` Xiywa xanlig`in ha`m qaraqalpaqlardi jawlap aliwir

Qaraqalpaqlar XVIII a`sir dawaminda Xiywa xanlig`inda bolg`an siyasiy waqiyalarg`a jigerli qatnasadi. Aralli o`zbekler menen awqamlasa otirip ha`m qaraqalpaqlar Xiywa xanlig`inin` eziwshilik siyasatina bir neshe ma`rtebe qarsi shiqti. 1714- jili Aral o`zbekleri Xiywa xani Yadgar xang`a qarsi ko`terilis jasap og`an bag`inbay ha`m Aralg`a ja`rdemge kelgen qaraqalpaqlardin` xani Eshmuha`mmedke ant iship bag`ing`an. 1728- jili Aralli o`zbekler, qaraqalpaqlar Xiywa xani Sherg`azi xang`a (1715-1728) qarsi ko`terilis jasap ha`m Sherg`azixan usi ko`teriliste o`ltiriledi.
Sonliqtan Xiywa xanlari ha`mme waqit qaraqalpaqlardi bag`indiriw ushin birinshi gezekte onin` awqamlasi bolg`an aralli o`zbeklerdi bag`indiriwdi na`zerde tutqan. Bir neshe a`sirler dawaminda Aralli o`zbekler ta`g`diyirinin` awir bo`leklerin qaraqalpaq xalqi menen birge bo`lisken. Xiywa xanlarina qarsi qaraqalpaq xalqinin` qaysi bir ha`reketleri bolmasin og`an arallilardin` qatnaspay qalg`an jeri joq. XVIII a`sirdin` birinshi yariminin` aqirinda Xiywa xanlig`inda siyasiy jag`dayi bir qansha o`zgeredi. O`zbek ha`m tu`rkmen basshilari arasindag`i u`zliksiz urislar eldi teren` feodalliq bu`lginshilikke ha`m xan hu`kimetinin` dag`darisqa ushirawina alip keldi.
XVIII a`sirdin` 60 -jillarinda Qon`irat uriwinan shiqqan Muha`mmed- Amin inaq ko`zge ko`rinip, xanliqti o`z qolina alip ha`m xanliqta oraylastiriw siyasatin ju`rgizedi. Muha`mmed A`min inaq, Xiywa hu`kimetin bekkemlew menen birge ha`m xanliqqa qanday bir sebepler menen bag`inbay ju`rgen shegarasindag`i xaliqlardi da Xiywa xanlig`ina bag`indiriw ushin u`lken ha`reket etti. Ol en` aldi menen Xorezmnin` arqasinda jaylasqan aralli o`zbekler menen qaraqalpaqlardi bag`indiriwdi ko`zde tutadi. Ol ko`p wa`de berip ayirim xaliqti ku`shli ha`m abroyli qa`wim basliqlarin o`z ta`repine o`tkeriwge urinadi.
Muha`mmed A`min inaq o`lgennen keyin, Muha`mmed Raxim xan (1806-1825) waqtinda ha`m 1806–jildan baslap A`miwda`r`ya boylarinda jasawshi qaraqalpaqlardi bag`indiriw ushin ku`shli atlanislardi baslaydi. Bunda ol atlanisti qaraqalpaqlarg`ada ha`m aralli o`zbeklerge de ten`dey alip baradi. Olwaqitlari aralli o`zbeklerdin` basinda To`remurat suwpi turip ha`m ol o`zi o`lgenge deyin Muha`mmed Raximge qarsi gu`res ju`rgizedi.
1810- jili Muha`mmed Raxim xan eki ma`rtebe A`miwda`r`yanin` shep ta`repinde jasawshi qaraqalpaqlarg`a topilis jasadi. Usi eki atlanisinda, Xiywa xani A`miwda`r`ya boylarinda jasaytug`in barliq qaraqalpaqlardi birotala bag`indirdi. Endi xannin` aldindag`i waziypa Jan`ada`r`ya boyindag`i qaraqalpaqlardi jawlap aliwdan ibarat boldi. 1810-jili A`miwda`r`yadag`i qaraqalpaqlardi bag`indirip bolg`annan son`, Muha`mmel Raxim xan 1811- jili ko`p no`krler menen Qon`iratti jawlap aladi ha`m barliq aralli o`zbeklerdi bag`indiradi. Solay etip Xiywa xani qaraqalpaqlar menen aralli o`zbeklerdin` siyasiy g`a`rezsizligin tiyim saldi.
XIX a`sirdin` ekinshi sheregi ko`p sanli uris ha`m xiywa xanlig`inda ishki ala awizliktin` ku`sheyiwi menen sipatlanadi. Xannin` basip aliwshiliq atlanislari Xiywanin` miynetkesh xaliqlarin posiwg`a ha`m bu`lginshilikke ushiratti. Bul jag`day 1827- jili qaraqalpaqlardin` ko`terilis shig`ariwina alip keldi. Bul ko`teriliske Xiywa xanlig`inan azat bolip ha`m qaraqalpaqlar o`z ma`mleketshiligine iye boliwdi ma`sele etip qoyadi. Bul ha`reketke Aydos biy basshiliq etedi. Ko`terilis jen`ilis penen tamamlanadi. Biraq 1827- jilg`i ko`terilis tariyxiy a`hmiyetke iye, o`ytkeni sol sotsialliq eziwshilerge qarsi shig`iwg`a xaliqtin` udayina tayar ekenligin bildiredi.
XIX a`sirdin` ortasinda xaliqta udayina jawgershilik ko`p boladi. Onin` ushin urisqa` g`a`rejetler qatti ku`sh penen o`ndirip turildi. 1850- jilg`a xaliqtin` bu`lginshiligi shegine jetedi. 1851- jili Xiywa xanlig`inda asharshiliq ha`m awiriwshiliq baslanip, bir neshe jil dawam etken. Bunnan tisqari saliq ha`m u`zliksiz jawgershilik qaraqalpaq xalqin shidamsiz a`xwalg`a alip keledi. 1855-jildin` gu`zinde qaraqalpaqlar arasinda u`lken ko`terilis kelip shig`adi. Ko`terilisti Ernazar alako`z basqarip ha`m qaraqalpaqlar o`zlerine xan etip Zarliq to`reni saylaydi. Ernazar alako`zdin` qaraqalpaqlardin` g`a`rezsiz xanlig`in tiklewi o`z ta`repine barliq ruwlardi ha`m biylerdi toplawg`a mu`mkinshilik berdi. Ko`terilisshilerge tu`rkmenler, qazaqlar ha`m qon`iratli o`zbekler qosiladi. Biraq siyliq beriw, basqa tu`rli jollar menen tu`rkmen aqsaqallarin o`zine qaratip, olardi o`z a`skerlerine qosip alg`an Seydmuha`mmed, 1856-jildin` fevralinin` aqirinda Xojelide, qaraqalpaqlar, tu`rkmen, o`zbek ha`m qazaqlardin` birlesken ku`shine qatti soqqi beredi.
Ko`terilistin` maqseti Xiywa eziwinen qutiliw ha`m feodalliq milliy qaraqalpaq xanlig`in du`ziw boldi. Ol ko`terilis Xiywa xanlig`i u`stemligine qarsi ha`m milliy eziwshilikke qarsi bag`ishlang`an xaliq azatliq ha`reketi bolip sipatlanadi. Xiywa xaninin` qoyg`an adamlari ta`repinen, olardi ha`dden tis saliq, bu`lginshilik ha`m zorliq-zombiliq qon`iratlilardi shidamasliq jag`dayg`a alip keldi. Bul jag`day 1858- jildin` gu`zinde Qon`iratta ko`terilis xannin` qoyg`an ha`kimi Qutlimuratti o`ltiriw menen baslanadi. Qon`iratlilarg`a da`r`yanin` shep jag`asindag`i qaraqalpaqlar, qazaqlar ha`m tu`rkmenler qosildi. Biraq ko`p uzamay Qon`irattin` ishindegilerde ala-awizliq tuwip ekige bo`linip ha`m ko`terilistin` jen`iliwine mu`mkinshilik tuwg`izdi.
1858-1859 jilg`i ko`terilis tez saplastirilg`an menen onin` u`lken tariyxiy a`hmiyeti bar. Bul Xiywa xanlig`indag`i xaliqlardin` doslig`inin` awiz-birshiliginin gu`wasi, o`ytkeni o`zbekler, qaraqalpaqlar, tu`rkmenler ha`m qazaqlar o`zlerinin` aldina xanlarliqtin` eziwinen qutiliwdi aniq maqset etip qoydi.
Qaraqalpaqlar XVIII a`sirdin` barliq dawaminda Xiywa xanlig`inda bolg`an siyasiy waqiyalarda belgili rol` atqardi. Aralli o`zbekler menen awqamlasa otirip olar orayliq xaninin` siyasatina bir neshe ma`rtebe qarsi shiqti. 1714- jili Aral o`zbekleri Xiywa xani Yadgar xang`a qarsi ko`terilis jasap og`an bag`inbay ha`m olarg`a ja`rdemge kelgen qaraqalpaqlardin` xani Eshmuha`mmedke ant iship bag`ing`an. 1728- jili Aralli o`zbekler ha`m qaraqalpaqlar Xiywa xani Sherg`azi xang`a (1715-1728) qarsi ko`terilis jasap ha`m Sherg`azixan usi ko`teriliste o`ltiriledi. Sonliqtan Xiywa` xanlari ha`mme waqit qaraqalpaqlardi bag`indiriw ushin birinshi gezekte onin` awqamlasi aralli o`zbeklerdi bag`indiriwdi ko`zde tutqan. Bir neshe a`sirler dawaminda aralli o`z-bekler ta`g`diyirdin` awir bo`leklerin qaraqalpaq xalqi menen birge bo`lisken. Xiywa xanlarina qarsi qaraqalpaq xalqinin` qaysi bir ha`reketleri bolmasin og`an aralli o`zbeklerdin` qatnaspay qalg`an jeri joq.
Patsha Rossiyasi imperiyasinda kapitalistlik qatnasiqlar menen krepostnoyshiliqtin` saqlanip kiyatirg`an qaldiqlari arasindag`i kesken qarama-qarsiliqlardi jumsartiw ushin patsha hu`kimeti jan`a jerlerdi basip aliwg`a so`zsiz tu`rde ha`reket etiwi tiyis boldi. Orta Aziyanin` rus patshalig`i ta`repinen jawlap aliniwinin` baslaniwi Angliyanin` narazilig`in keltirip shig`ardi.
A`lbette bunda olardi Orta Aziya xanliqlarinin` ta`g`diri emes, al olardin` bazarinan ayirilip qaliw tinishsizlandiratug`in edi. Rossiyanin` Buxara a`mirliginin` aymaqlarin bag`indirip aliwi, al Xiywa xani Seydmuha`mmed Raximdi Rossiyadan qaship kelgen qazaq sultanlarin, Rossiya puxarashilig`indag`i U`stirtte, Embada ha`m Sirda`r`ya liniyasindag`i jasap atirg`an qazaqlarg`a topilis jasawinda paydalandi. U`zliksiz topilislardin` na`tiyjesinde, Xiywa xanlig`in Rossiya menen tatiwlastiriw maqsetinde Buxara a`miri, Kaufmang`a eki taxti tatiwlastirmaqshi ekenligin aytadi. Biraq bunnan hesh qanday na`tiyje shiqpag`annan keyin, a`mirdin` elshisi Buxarag`a qaytip keledi. Rus hu`kimeti Xiywani jawlap aliwg`a` tayarliq ko`riwdi dawam ettirdi ha`m 1871-1872 jillari Xiywag`a alip keletug`in barliq jollardi barlap shig`iw jumislarin pitkerdi.


Itibarin’iz ushin raxmet