Ózbetinshe jumíSÍ tema: sapíwra shayír lirikasínda didaktikalíq máseleler hám jazba ádebiyatta aytíS

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ BILIMLENDIRIW ,ILIM HÁM INNOVACIYALAR MINISTIRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI
QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ HÁM JURNALISTIKASÍ FAKULTETI
QARAQALPAQ TILI KAFEDRASÍ
QARAQALPAQ ÁDEBIYATI TARÍYXÍ
PÁNINEN
ÓZBETINSHE JUMÍSÍ
TEMA: SAPÍWRA SHAYÍR LIRIKASÍNDA DIDAKTIKALÍQ MÁSELELER HÁM JAZBA ÁDEBIYATTA AYTÍS

Orınlaǵan: Tursınbaeva Sh.

Qabıllaǵan: Palımbetova M.

Nókis-2023

Joba:
I KIRISIW:
II.Tiykarǵı bólim:
a)Sapıwra shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi.
b)Sapıwra shayır lirikasında didaktika.
c)Qaraqalpaq jazba ádebiyatında aytıstıń payda bolıwında Sapıwra shayırdıń ornı.
III.Juwmaqlaw
Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw
Izertlew jumısınıń aktuallıǵı. Búgingi dáwir eskishe kóz-qaraslardan waz keship jańalanıw dáwiri bolǵanlıqtan,hár qıylı tarawlarda jańasha reformalar ámelge asırılıp atır.Sol reformalar qatarında xalıqtıń tili hám ódebiyatın qádirlep,onı burınǵısınan góre watanpárwarlıq,adamgershilik sıyaqlı sezimler menen tereńirek suwǵarıw baslı máselelerden biri bolıp qaralmaqta.

Tarıyx-ásirler gúwası.Ol kóp ǵana waqıya-hádiyselerden sóz etiwshi derek.Talay ósirler dawamında tildiń joǵalmay,usı kúnlerge ózine tán ózgesheligi menen jetip kelgenligi bir ájayibat.

Temanıń izertleniw jaǵdayı. Qaraqalpaq ádebiyatında didaktika janrı boyınsha maǵlıwmatlar Q.Jarımbetovtıń “XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tarıyxı” atlı miynetinde bahalı miynetler berilgen.Al aytıs janrı boyınsha bolsa K.Allambergenovtıń “Qaraqalpaq ádebiyatında aytıs” izertlewi qunlı miynetlerden sanaladı.
Jumıstıń obyekti hám predmeti.

Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları.

Sapıwra shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi.
Túrkiy xalıqlar tarıyxında hayal-qızlardan el basqarıwshı patsha,aqıllı áskeriy sárkarda,ilimpaz hám jazıwshı shayırlar payda bolıwı jaǵınan qaraqalpaqlar birinshi orınlardı iyeleydi.Máselen,Massaget hayal patshası,Xorezm qaraqalpaq xalıqlarınıń doslıq hám ǵarezsizligin uzaq qorǵaǵan,ájayip ápsanaǵa,soń dástanǵa aylanǵan qırq qızı menen jawınger Gúlayım,Xorezm qaraqalpaq xalqın awzına qaratqan baqsı Húrliman,ataqlı shayır Sapıwra biziń hayal-qızlarımızdıń máńgi maqtanıshı bolıp qalǵan.
Sapıwra Jayılbek qızı Qońırat qalasınıń arqa shıǵısında ,Qazaqdárya,Aral teńizi jaǵalawlarında jasaǵan.Sapıwranıń ákesi Jayılbek jarlı adam bolǵan.Ol qaraqalpaqlardıń Qońırat arısı,shúllik tiyresi,qándekli urıwınan.
Sapıwra Jayılbek qızı tuwralı dáslepki maǵlıwmattı 1933-jılı jazıwshı Asan Begimov,Seyfulǵabit Majitovtan esitedi.Jáne de ol Sapıwra shayırdıń bir neshe qosıqların odan jazıp aladı.1933-jılı, Asan Begimov,Qálli Ayımbetov,Qarabay Ermanovlar tárepinen Moskavada jazıp bastırılıp shıǵarılǵan “Хрестоматия”degen kitabına Sapıwranıń “Nege”, “Quwırshaq”, “Kóylek” degen qosıqları kirgiziledi. Sapıwra shayırdıń qosıqları birinshi mártebe 1934-jılı baspadan shıǵadı.
Onnan soń 1968-jılı folklorist Qálli Ayımbetovtıń “Халык даналыгы”atlı baspadan shıqqan kitabinda Sapıwra shayırdıń tvorchestvolıq ómir jolına qısqasha xarakter beriledi.
Sapıwra qaraqalpaq hayal-qızlarınıń ishinen shıqqan sawatlı,talantlı shayır qızlardan bolıp esaplanadı.Sapıwranıń shayırshılıǵı tuwralı,elde,ásirese,qıssaxanlarda tolıp atırǵan ańız-áńgimeler bar.Biraq onıń qanday bolǵanlıǵı ,dóretiwshilik xizmetiniń xarakteri tuwralı maǵlıwmatlar joq.Sapıwra shayır tuwralı folklorist Qálli Ayımbetov mınaday dep jazadı: “Sapıwranıń ómir bayanı tuwralı qolımızda tolıq maǵlıwmat joq.Óytkeni Sapıwranıń ómir súrgen dáwiri jawgershilik,alaǵatshılıq,tırıspay keselligin háwij alǵan jıllarına tuwra keledi.Majitovtıń xalıq awzınan jazıp alǵan maǵlıwmatları ǵana bizge belgili”.
Xalıqtıń ol haqqında aytıwlarına qaraǵanda Sapıwra shayır júda az ómir súrgen,ol 23-24 jaslarında qaytıs bolǵan.Ol júda talantlı shayır bolǵan.Jarlı shańaraqta jasaǵan.Soǵan qaramastan Sapıwra shayır júda talantlı bolǵan.Ol dáslep mektepte sońınan medresede tálim alǵan.

Sapıwra shayır lirikasında didaktika janrı baslı orındı iyeleydi.Tiykarınan onıń shıǵarmalar didaktikalıq mazmunda jazılǵan.

Adamdı iyman-insap,ilim-bilim,aqıl-násiyat jolları menen tárbiyalaw,tutas jámiyetti usı jollar menen rawajlandırıw-áyyemgi zamanlardan berli kiyatırǵan,túrli dáwir sınaqlarınan ótken dúnyamızdıń ajıralmas bólegine aylanıp ketken.Ruwxıy dúnyanıń bunday tárpleri ilim tilinde didaktikalıq ideyalar yamasa didaktikalıq oy-pikirler dep júritiledi.Didaktikalıq oy-pikirler tiykarında didaktikalıq ádebiyat jaratıladı.Didaktikalıq ádebiyat yamasa didaktikalıq janr sociallıq turmıstı,jámiyetlik qubılıslardı,jámiyetlik qatlamlardıń jaǵdayların hám olardıń ara qatnasıqların,sonday-aq jeke adamnıń kelbetin,onıń jámiyettegi ornın,jámiyetke qatnasların etikalıq kóz-qaraslardan,yaǵnıy ádep-ikramlılıq,adamgershilik páziyletler,adam huqıqları,grajdanlıq wazıypalar kóz qaraslarınan sáwlelendiredi.
Biraq burınǵı sovet jámiyettanıw iliminde,sonıń ishinde ádebiyattanıw iliminde,sonday-aq kórkem ádebiyatta hár qanday jámiyetlik,taıyxıy hám sociallıq túyin máselelerdi klasslıq gúres hám revolyuciya jolı menen sheshiw ruwxı basım boladı.Ótmish ádebiyatındaǵı hár qanday kórkem shıǵarmadan klasslıq gúres ruwxı hám sociallıq revolyuciya motivleri izlendi,jámiyetlik illetler tuwralı hár qanday sın pikir revolyuciyalıq ideyalar sheńberine aydap kirgizildi.Nátiyjede kúta jaqsı didaktikalıq shıǵarmalar onsha itibarǵa alınbadı.
Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretiwshiliginde didaktikalıq oy-pikirlerin ayrıqsha orın tutqnlıǵı sonshelli,olar kórkem shıǵarmanıń qálegen túrinde ushırasadı.
XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyası da aqıl-násiyat mazmunındaǵı lirikaǵa bay boldı.Qaraqalpaq shayırları xalıq didaktikalıq poeziyasınan,Axmad Yassawiydıń,ásiresse Maqtımqulınıń jplınan barıp,násiyat qosıqların jazıwdı ózine úrdis etip aladı.Nátiyjede aqıl-násiyat qosıqları óz aldına úlken bir lirikalıq janrǵa aylanadı.XIX ásirdegi qraqalpaq shayırlarınıń aqıl násiyat qosıqların jazba ádebiyattaǵı termeler dep atawǵa da boladı.Olar ózleriniń mazmunı boyınsha xalıq poeziyasındaǵı termelerdi eske saladı.
Mine usınday didaktikalıq mazmundı ózinde jámlegen bir qansha qosıqlardı biz Sapıwra shayır dóretiwshiliginde de ushıratıwımızǵa boladı.
Sapıwra shayırdıń qosıqları turmıstıń hár túrli kórinislerin beriwi jaǵınan júda qızıq esaplanadı.
Máselen onıń “Nege” atlı qosǵında didaktikalıq ideyalardı kóriwimizge boladı.
Sapıwra der sózler jazıp
Ketpediń be joldan azıp,
Sózdi sonsha tiyden qazıp,
Aytıp tursań júyrik nege?