Ziqmund freyd bir illüziyanın gələcəyi erix fromm psixoanaliz və din

IV. Sevgi praktikası

Sevmək sənətinin nəzəri aspektini nəzərdən keçirdikdən sonra biz daha çətin bir problem-sevmək sənətinin praktikası ilə qarşılaşırıq. Hansısa sənətin praktikasını təcrübədə sınamadan necə öyrənmək olar?

Problemin çətinliyi ondadır ki, insanların əksəriyyəti və deməli, bu kitabın oxucuları da gözləyirlər ki, onlara konkret instruksiya verilsin: “bunu necə etməli” və bu halda sevməyi necə öyrənməli». Qorxuram ki, bu əhval-ruhiyyə ilə bu bölməni oxuyan adam məyus olacaq. Sevgi elə bir şəxsi hissdir ki, onu hər kəs ancaq özü və özü üçün yaşaya bilər; çətin ki, elə adam tapılsın ki, bunu heç olmasa cüzi miqdarda, uşaqlıqda, gənclik və ya yetkinliyində yaşamasın. Sevgi praktikasını həm ona aparan pillələrdə, həm də onları gerçəkləşdirərək öyrənmək olar. Bu məqsədə aparan addımları ancaq müstəqil şəkildə atmaq olar, nəzərdən keçirmə isə qəti addım atılmamış başa çatacaq. Yenə də, mən hesab edirəm ki, pillələrin nəzərdən keçirilməsi heç olmasa artıq “təlimat” gözləməyənlərə bu sənətə yiyələnməyə köməkçi ola bilər.

Tibb və ya sevgi sənəti olmasından asılı olmayaraq istənilən sənətin müəyyən ümumi tələbləri vardır. Hər şeydən əvvəl istənilən sənətin praktikası nizam-intizam tələb edir. Mən işimi nizam-intizamla yerinə yetirməsəm heç vaxt yaxşı nəticə əldə edə bilmərəm: əgər mən nəyisə “əhvalım saz olanda” edirəmsə, bu xoş və məzəli xobbiyə çevrilir və mən heç vaxt bu işin ustası ola bilməyəcəm. Lakin, problem hansısa konkret sənətin praktikasında deyil, bütün həyatının nizam-intizamını tələb edir.

Elə təəsürat oyanır ki, insan üçün intizamlı olmağı öyrənməkdən asan heç nə yoxdur. Məgər o, sərt şablona uyğun olaraq gündə 8 saatını işdə keçirmir? Lakin, bu fakt olaraq qalır ki, müasir insan iş mühitindən kənarda çox aşağı özünüintizama malikdir. O, işləməyəndə tənbəl olmaq, heç nə etməmək və ya daha incə desək – “istirahət etmək” istəyir». Bu istəyin özü həyatın sərt şablonuna reaksiya kimi qiymətləndirilə bilər. İnsan gündə 8 saatını öz məqsədlərinə, öz istəyinə deyil, cədvəl üzrə müəyyən olunmuş gərgin rejimdə sərf etdiyindən, o, qiyam qaldırır və onun bu qiyamı özünün uşaq nazı ilə oynamasına çevrilir, həm də avtoritarizmlə mübarizədə o, irrasional avtoritetin məcburiyyəti intizama, eyni zamanda kimi hər cür intizama qarşı çıxır, lakin həyat qarışıq, xaotik və məqsədsiz olur.

Yəqin ki, diqqətli olmanın sənətə yiyələnmədə necə zəruri olduğunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Nə vaxtsa, hansısa sənətə yiyələnməyə çalışan hər kəs bunu bilir. Lakin, diqqətlilik bizim mədəniyyətimizdə intizamdan da nadir tapıntıdır desək, yanılmarıq. Bizim mədəniyyətimiz əksinə, heç nə ilə müqayisə olunmaz diqqətin dağılması və dağınıq həyat tərzini təbliğ edir. Sən çox şeyi bir dəfəyə edirsən: oxuyursan, dinləyirsən, danışırsan, siqaret çəkirsən, içirsən, yeyirsən. Sən-açıq ağızlı istehlakçısan, hər şeyi-tablo, içki, biliyi istehlak etməyə hazırsan. Bu, aşkar diqqətsizlikdir, başa düşmək olar ki, niyə biz özümüzlə təklikdə qala bilmirik. İnsanların əksəriyyəti üçün danışmadan, oxumadan, içmədən, siqaret çəkmədən sakit oturmaq mümkün deyil. Onlar əsəbi və gərgin olurlar və mütləq əlləri və ağızları ilə nəsə etməlidirlər. (Siqaret dalğınlığın, diqqətsizliyin əlamətidir – əlləri, ağzı, gözləri və burnu məşğul olur).

Üçüncü faktor səbrdir. Yenə də, nə vaxtsa, nəyisə öyrənməyə çalışan hər kəs bilir ki, əgər siz nəyisə əldə etmək istəyirsinizsə, səbrli olmaq çox vacibdir. Əgər kimsə sürətli nə­ticə dalınca qaçırsa, heç vaxt sənət oyrənə bilməyəcək. La­kin müasir insan üçün səbr, intizam və diqqətlilik kimi çə­tin əldə edilən şeydir. Bizim bütün müasir sənaye sistemimiz bunun əksini-tələskənlik aşılayır. Bizim bütün maşınlarımız sürətli fəaliyyət üçün qurulub: avtomobil və təyyarə bizi görüş yerinə çox tez çatdırır. Vaxtın yarısı ərzində eyni sayda məhsul istehsal edən maşın daha çox vaxt tələb edən köhnə maşından yaxşıdır. Əlbəttə, bunun üçün vacib iqtisadi səbəblər var. Lakin başqa münasibətlərdə olduğu kimi insan dəyərləri də iqtisadi dəyərlərlə ölçülmədən başlayıb. Maşın üçün yaxşı olan, insan üçün də yaxşı olmalıdır-məntiq budur. Müasir insan hesab edir ki, o, ləng tərpənəndə vaxt itirir. Lakin qazandığı vaxtdan necə istifadə etməsini bilmir, bir yol qalır-onu fəth etmək.

Hər növ sənətə yiyələnmənin əsas şərtlərindən biri bu sahədə ustalıq etməyə yüksək maraqdır. Əgər sənət onun üçün ali zərurət mənbəyi deyilsə, şagird heç vaxt onu öyrənməyəcək. Ən yaxşı halda o, yaxşı həvəskar qalacaq və heç vaxt sənətkar olmayacaq. Bu şərt başqa sənətlərdə olduğu kimi, sevmək sənətində də çox zəruridir. Lakin görünür ki, başqa sənətlərdən daha çox, məhz bu sənətdə sənətkarlar və diletantlar arasında nisbət ikincilərin üstünlüyü ilə pozulur.

Hər növ sənətə yiyələnmədə ümumi şərtlərlə yanaşı daha bir cəhətə diqqət yetirmək lazımdır. Sənəti birbaşa deyil, bir növ yavaş-yavaş öyrənirlər. Sənətin özünə keçməsindən qabaq, ilk baxışda bir-biri ilə əlaqəsiz görünən bir sıra şeyləri öyrənmək lazımdır: dülgərçilik sənətində şagird taxtanı rəndələməkdən, fortepianoda çalmaq istəyən qammalardan, ox atıcılığını öyrənmək istəyən nəfəs hərəkətlərindən başlayır.⁷⁹ Əgər insan bu və ya digər sənətin mahir ustası olmaq istəyirsə, onun bütün həyatı buna həsr olunmalıdır, ən azı bununla bağlı olmalıdır. Bu zaman özünün şəxsiyyəti sənətin praktikasında elə bir alətə çevrilir ki, bu aləti öz xüsusi funksiyalarını yerinə yetirə bilsin deyə, müəyyən formada saxlamaq lazımdır. Sevgi praktikasında bu o deməkdir ki, bu sənətdə sənətkar olmaq istəyən adam öz həyatının bütün sferalarında nizam-intizam, diqqətlilik, səbrliliyi təcrübədən keçirməlidir.

İntizamı necə təcrübədən keçirməli? Bizim babalarımız, yəqin ki, bu suala daha yaxşı cavab verə bilərdilər. Onlar səhər tezdən oyanmağı, artıq işlərə baş qoşmamağı, səylə çalışmağı məsləhət görürdülər. Bu tip intizamın aşkar çatışmamazlıqları var. O, sərt və avtoritar idi, mülayimlik və qənaətcillik əsasında qurulmuşdu və bir çox mənalarda həyata düşmənçiliklə dolu idi.

Bu tip intizama reaksiya kimi, hər növ intizama qarşı şübhə hissi, həyatda tənbəllik və öz istəklərinə uyma, gündəlik 8 saatlıq iş vaxtından sonra fəaliyyətsizlik meylləri meydana çıxdı. Müəyyən vaxtda yuxudan oyanmaq, gün ərzində müəyyən vaxtı düşüncə, oxuma, musiqi dinləmə, gəzinti kimi şeylərə ayırmaq; müəyyən olunmuş minimumdan artıq vaxtı de­tektiv oxumaq və ya filmlərə baxmaq kimi işlərə sərf etmə­mək; həddən ziyadə yeməmək və içməmək-bunlar bir sıra ay­dın və sadə qaydalardır. Lakin, məsələ bundadır ki, intizam kənardan diktə edilən qaydalar kimi təcrübədən keçirilə bilməz.

O, insanın şəxsi istəyi ilə baş verməli, xoş təsir bağışlamalıdır. Özünü yavaş-yavaş belə davranışa alışdırmaq lazımdır ki, onu yerinə yetirmədikdə intizamsızlıq dərhal hiss olunsun. Bizim qərb konsepsiyamıza belə bir fikir xasdır ki, intizamın təcrübəsi əzabverici olmalıdır və əgər bu əzab varsa, onda “hər şey yaxşıdır”. Şərq çoxdan dərk edib ki, insan üçün yaxşı olan-həm cisminə, həm də ruhuna xoş gəlməlidir, bunun üçün əvvəlcə bəzi maneələri keçməyə dəyər.

Bizim mədəniyyətimizdə diqqətlilik daha çətindir: burada hər şey sanki bu qabiliyyətə qarşı çıxır. Bunu öyrənmə yolunda əsas addım-kitab, radio, siqarət və içki olmadan özün ilə təklikdə qalmağı bacarmaqdır. Bəli, diqqəti toplaya bilmək, özünlə təklikdə qala bilmək deməkdir və bu da sevmək qabiliyyətinin zəruri şərtidir. Əgər mən ayaq üstə özüm dura bilmədiyimdən başqa insana bağlıyamsa, o, mənim həyatımda xilaskar ola bilər, lakin, bu sevgi münasibətləri olmayacaq. Paradoksaldır, ancaq özünlə təklikdə qalmağa çalışan hər kəs bunun nə qədər çətin olduğunu bilir. O, narahatlıq, gərginlik və hətta həyəcan hiss edəcək.

O, öz iradəsizliyini bu fikirlə əsaslandıracaq ki, diqqəti toplama prosesi heç bir qiyməti olmayan, boş bir işdir, çox vaxt aparır və s. o, həm də fikir verəcək ki, ağlından müxtəlif fikirlər gəlir-keçir; boşluq yaratmaq əvəzinə, bu günə olan planları, hansısa çətinlikləri, axşam hara gedəcəyini fikirləşir. Bu işdə bəzi hərəkətlər köməkçi ola bilər. Məsələn, sərbəst vəziyyətdə oturmaq (nə çox gərilmək, nə də çox rahatlanmaq), gözləri bağlayaraq ağ ləkəni görməyə çalışmaq, sonra isə bütün dolaşıq obraz və fikirləri kənara atmaq; nəfəsinə nəzarət etmək-onun haqqında fikirləşmədən və onu idarə etməyə çalışmadan, sadəcə onu hiss etmək, nəfəs alaraq ona nəzarət etmək; daha sonra isə şəxsi “mən”i hiss etməyə çalışmaq; “mən”-mən özüməm, öz qüvvələrimin mərkəzi, öz aləminin yaradıcısıdır. Konsentrasiya üçün belə hərəkəti hər səhər ən azı 20 dəqiqə (mümkünsə, daha çox) və hər axşam yatmazdan əvvəl etmək lazımdır.⁸⁰

Bu hərəkətlərdən başqa, nə etdiyindən asılı olmayaraq, hər şeydə diqqətli olmaq lazımdır; musiqiyə qulaq asanda, kitab oxuyanda, insanla danışanda, nəyəsə baxanda konkret anda etdiyin iş diqqətinin yönəldiyi yeganə obyekt olmalıdır. Diqqət cəmləndikdən sonra isə nə etdiyinin fərqi yoxdur; həm vacib, həm də qeyri-vacib işlər yeni görkəm alır, ona görə ki, bütün diqqət onda cəmlənib. Diqqətliliyin öyrənilməsi trivial, yəni, boş söhbətlərdən qaçmağı tələb edir. Əgər iki insan yaxşı bələd olduqları ağacların böyüməsindən, birlikdə yedikləri çörəyin dadından və ya işlərinə olan hisslərdən danışırlarsa, belə söhbət ancaq bir şərtlə müvafiq ola bilər ki, onlar danışdıqlarını yaşasınlar, bu barədə vaxt öldürmək üçün söhbət etməsinlər; digər tərəfdən, söhbət siyasət və ya din haqqında ola bilər və eyni zamanda trivial xarakter daşıya bilər.

Belə çıxır ki, iki insan etdikləri söhbətə can qoymursa, onlar ştamplarla danışırlar. Mən burada qeyd etməliyəm ki, trivial söhbətdən qaçmaq qədər, ziyanlı kompaniyadan qaçmaq da olduqca vacibdir. Ziyanlı kompaniya dedikdə, mən ancaq kinli və ziyanverici adamları nəzərdə tutmuram: onların cəmiyyətindən qaçmaq lazımdır, çünki, onlar atmosferi zəhərləyir və çürüdür.

Mən həm də “canlı ölüləri”-bədəni canlı ikən ruhu ölmüş insanları; fikri və söhbəti trivial olan insanları nəzərdə tuturam; onlar danışmaq əvəzinə laqqırtı vururlar, fikir söyləmək, müstəqil düşünmək əvəzinə ştamp vururlar. Lakin, belə adamların cəmiyyətindən qaçmaq həmişə mümkün və zəruri də deyil. Əgər onların gözlədiyi kimi-ştamp və triviallıqla cavab verməyib, insan kimi cavab verilsə, belə adamlar dəyişə də bilər. Buna səbəb onların nəsə gözlənilməz bir şey qarşısında təəccübü olur.

Başqa insanlarla münasibətlərdə diqqətli olmaq dinləmə qabiliyyəti olmaq deməkdir. Əksər insanlar, faktiki dinləməyərək, digərlərini dinləyirlər və hətta, məsləhətlər də verirlər. Onlar nə digər insanın sözlərini, nə də öz məsləhətlərini ciddiyə almırlar. Nəticədə söhbət onları yorur. Onlar belə bir illyuziyaya qapılırlar ki, əgər qarşı tərəfi daha diqqətlə dinləsəydilər, daha çox yorulardılar. Əgər diqqətlə həyata keçirilirsə, hər növ fəaliyyət dirçəldir (son nəticədə təbii və xeyirli yorğunluq yarana bilər). Eyni zamanda hər cür fikrən dağınıq fəaliyyət günün sonunda yatmağa imkan verməsə də, yuxu gətirir.

Diqqəti cəmləşmiş olmaq tamamilə indiki zamanda yaşamaq, indi və burada olmaq, gələcəkdə işi necə etməyi düşünməyib, hal-hazırda nəyisə düzgün etməli olduğunu anlamaq deməkdir. Daha çox diqqət bir-birini sevən insanlarda olmalıdır. Onlar bir-birinə yaxın olmağı öyrənməli, adəti üzrə ora-bura səpələnməməlidirlər. Diqqəti cəmləməni təcrübədən keçirmək bir az çətin olacaq; elə təəsürat oyanacaq ki, məqsədə nail olmaq mümkün deyil. Yəqin demək artıqdır ki, burada səbr lazımdır. Əgər bunun vaxt tələb etdiyini unutsaq, doğrudan da, nə sevmək sənətində, nə də diqqətli olmada uğur əldə etmək olmaz. Səbrin nə olduğunu başa düşmək üçün uşağın necə yeriməyi öyrənməsinə baxmaq lazımdır. O, yıxılır, yıxılır və yenə yıxılır, günlərin bir günü yıxılmadan gəzdiyi günə qədər, yıxılmaqda davam edir. Yetkin insan uşaq səbrinə malik olsaydı, çox vacib məqsədlərdə daha nələr əldə edə bilərdi!

Özünü hiss etməyi bacarmadan diqqəti toplamağı öyrənmək olmaz. Daima özün haqqında fikirləşmək, özünü “analiz” etmək olarmı? Əgər biz maşını hiss etməyin nə demək olduğu barədə danışsaydıq, bunu izah etmək çətin olmazdı. Məsələn, maşın sürən hər bir kəs onu hiss edir. O, mühərriki işə salarkən hətta ən kiçik, qeyri-adi taqqıltını, dəyişiklikləri hiss edir. Bunun kimi, o, həm də yoldakı ən kiçicik dəyişiklikləri də, onun arxasınca və öndə gələn maşınların hərəkətini də hiss edir. Lakin, o, bütün bu amillər barədə düşünmür; onun ağlı diqqətini cəmlədiyi situasiyanın bütün dəyişikliklərinə köklənib-maşını təhlükəsiz sürmək – onun əsas məqsədidir.

Əgər biz insanı hiss etməyin yollarını öyrənmək istəyiriksə, buna ən yaxşı nümunə ananın öz uşağına qayğı və hissləridir. O, istənilən fiziki dəyişikliyi, uşağın hər ehtiyacını, həyəcanını, onlar özünü büruzə verməmiş hiss edir. O, daha gur səslərdən oyanmadığı halda, uşağının ağlamasına oyanır. Bütün bunlar o deməkdir ki, o, uşağın həyat təzahürlərini hiss edir: o, həyəcanlı və narahat deyil, sadəcə ayıq tarazlıq vəziyyətindədir, uşaqdan gələn hər kiçik siqnalı qəbul edir. Özünü də belə hiss etmək lazımdır. Məsələn, özünün yorğunluq və depressiya vəziyyətini izah etmək olar, lakin, onlara uymaq və dağıdıcı fikirlərlə onlara dəstək vermək əvəzinə özündən soruşmaq lazımdır: “Nə olub axı? Mən niyə əzginəm?”. Həmin şeyi həm də acıqlı və qıcıqlı olanda xəyallara dalmaq və ya özündən qaçmaq istəyəndə də etmək lazımdır. Bu nümunələrdən hər birində özünü 1001 səbəblə izah etmək əvəzinə başa düşmək olduqca vacibdir. Bundan başqa, şəxsi daxili səsinə səs vermək lazımdır: o deyəcək-bəzən çox sakit, güclə eşidilən səslə-biz niyə həyəcanlı, əzginik?

Adi insan öz fiziki proseslərinə qarşı həssasdır: o, bütün dəyişiklikləri və hətta ən kiçik ağrını da hiss edir: bu cür həssaslığı duymaq asandır, çünki, insanların çoxu özlərini yaxşı hiss etmək təcrübəsinə malikdirlər. Öz mənəvi proseslərinə bu cür həssaslıq isə nisbətən çətin başa gəlir, çünki insanlar heç vaxt optimal yaşayan insan tapmayıblar. Onlar öz valideynləri və ya yaxınları, doğulduqları sosial qrupun psixi həyatını norma kimi qəbul edirlər, lakin, nə qədər ki, onlardan fərqlənmirlər, özlərini normal hiss edirlər və başqa heç bir müşahidələrə maraqları yoxdur. Elə insanlar var ki, sevən adam və ya namuslu, qeyrətli, cəsur, diqqətli adam görməyiblər. Aydındır ki, özünə qarşı həssas olmaq üçün tam sağlam insan həyatının obrazını bilmək lazımdır. Bəs əgər bu nə uşaqlıqda, nə də sonralar insana məlum olmayıbsa, onu necə əldə etmək olar? Bu suala sadə cavab yoxdur, lakin, sualın özü bizim tədris sistemimizdə tənqidə layiq bir amilə diqqəti yönəldir.

Biz bilik öyrətsək də, insanın inkişafı üçün vacib olan tədris prosesini diqqətdən kənar saxlayırıq: bu, yetkin, sevən insanın sadə iştirakı ilə aparılan tədrisdir. Bizim və ya Çin, Hindistan mədəniyyətinin əvvəlki dövrlərində ən yuksək qiymətləndirilən insan ali mənəvi keyfiyyətlərə malik insan idi. Müəllim təkcə informasiya mənbəyi rolunu oynamayıb, həm də müyyən insan ustanovkalarını öyrədirdi. Müasir kapitalizm cəmiyyətində – eynilə bu rus kommunizminə aiddir – pərəstiş və təqlidolma obyekti, böyük mənəvi keyfiyyətlərə malik olandan başqa hər bir kəs ola bilər. İctimaiyyətin gözündə ən əhəmiyyətli adamlar insana əvəzedici ləzzət hissini verənlərdir. Kinoulduzlar, mahnı ifaçıları, şərhçilər, vacib işgüzar və hökumət nümayəndələri-bu yamsılama üçün nümunələrdir. Onların bu rolu oynamasına səbəb məşhur olmalarıdır. Yenə də vəziyyət elə də ümidsiz deyil.

Diqqətə alsaq ki, Albert Şveytser kimi adam ABŞ-da məşhur ola bildi, təsəvvür etsək ki, gəncləri indi yaşayan və digər tarixi şəxsiyyətlərlə tanış etməyin nə qədər yolu var, bütün dövrlərin ədəbiyyat və incəsənət nümunələri ilə tanış olsaq, məlum olar ki, əsl insan həyatı barədə təsəvvür yaratmağa şansımız var və, deməli, qeyri-düzgün həyat barədə də. Əgər biz yetkin həyat haqqında təsəvvür yarada bilməsək, ehtimal ki, bizim mədəniyyətimiz qırılacaq. Bu mədəniyyət ənənəsi ilk növbədə müəyyən bilik növlərinin deyil, konkret bəşəri əlamətlərin ötürülməsinə əsaslanır. Əgər gələcək nəsillər heç vaxt bu əlamətləri görməsələr, beş min illik mədəniyyət dağılacaq. Hətta onun biliyi təkrar istehsal olunub ötürülsə də.

Bura qədər mən istənilən sənətin praktikası üçün lazım olan zəruri elementləri nəzərdən keçirirdim. İndi isə mən sevmək qabiliyyəti üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən keyfiyyfətləri nəzərdən keçirmək istəyirəm. Sevginin təbiəti haqqında dediklərimə müvafiq olaraq, sevgiyə çatmaqda əsas şərt şəxsi narsissizminin öhdəsindən gəlməkdir.

Narsistik orientasiyada insan ancaq öz daxilində mövcud olanı reallıq kimi qəbul edir, xarici aləmin təzahürləri isə özləri kimi deyil, onun üçün əhəmiyyət və ya təhlükə nöqteyi-nəzərindən real ola bilər. Narsissizmə əks olan qütb obyektivlikdir; bu, insanın digər insanları və predmetləri olduğu kimi, obyektiv görmək, həmçinin-bu obyektiv mənzərəni öz istək və qorxuları tərəfindən formalaşmış mənzərədən ayırmaq bacarığıdır. Psixozların bütün formaları kəskin obyektivsizliyin nəticəsidir. Divanə üçün yeganə reallıq onun daxilində mövcud olan qorxu və istəklərinin reallığıdır. Xarici aləmin hadisələrini o, öz daxili aləminin simvolları, öz yaradıcılığı kimi qəbul edir. Həmin şey bizimlə də biz yatanda baş verir. Yuxuda biz öz istək və qorxularımızın, bəzən isə intuisiyamızın məhsulu olan hadisə, dram yaradırıq. Yuxu gördüyümüzə baxmayaraq, biz yuxularımızın məhsullarını oyaq olanda qəbul etdiyimiz kimi real qəbul edirik.

Dəli və fantaziyaçı xarici aləmə obyektiv baxışdan tamamilə məhrumdurlar. Lakin bizim hamımız bu və ya digər dərəcədə dəliyik, bu və ya digər dərəcədə dünyaya qeyri-obyektiv, bizim narsissizmimizlə təhrif olunmuş baxışa malikik. Nümunə gətirim? Onu hər kəs özünə, öz yaxınlarına baxmaqla və ya qəzet oxumaqla tapa bilər. Onlar yalnızca gerçəkliyin narsissik təhrifinin səviyyəsi ilə bir-birindən fərqlənir. Məsələn, qadın həkimə zəng edir və deyir ki, günorta onun qəbuluna gəlmək istəyir. Həkim cavab verir ki, günorta məşğuldur, lakin növbəti gün onu qəbul edə bilər. O, cavab verir: “Doktor, mən sizin klinikanızdan cəmi 5 dəqiqəlik məsafədə yaşayıram”. Qadın başa düşmür ki, onun yaxınlıqda yaşaması həkimin vaxtına qənaət etməyəcək. O, situasiyanı narsissayağı qəbul edir: əgər o, vaxtına qənaət edirsə, deməli, həkim də vaxtına qənaət edir; onun üçün yeganə reallıq onun özüdür.

Gündəlik həyatda insanlar arasında rast gəlinən təhriflər daha az ekstremal və ya daha az aşkardır. Çox valideynlər övladlarının onların sözünə baxması, onlara sevinc, qürur gətirməsi və s. reaksiya verirlər, bu zaman uşağın özünün nə hisslər keçirməsi ilə maraqlanmırlar. Çox ərlər öz həyat yoldaşlarını ancaq ona görə zülmkar hesab edirlər ki, ana mərhəmətinə adət onları, istənilən tələbi şəxsi müstəqilliyinin məhdudlaşması kimi qəbul etməyə məcbur edir. Çox qadınlar isə öz ərlərini ancaq ona görə səfeh və bacarıqsız hesab edir ki, onların uşaqlıqda yaratdıqları fantastik şahzadə obrazına uyğun deyillər.

Başqa xalqlara münasibətdə obyektivliyin itməsi də artıq dillərdə əzbərdir. Digər xalqda daha çox pozğunluq, qəddarlıq kimi xüsusiyyətlər aşkara çıxır, öz xalqın isə ən yaxşı və xeyirxah olanı təcəssüm etdirir. Düşmənin hərəkəti bir meyara, öz hərəkəti isə başqa meyarlara görə qiymətləndirilir. Düşmənin hətta yaxşı hərəkətləri belə bizi və dünyanı aldatmağa yönələn şeytani əməllər kimi qəbul edilir. Özümüzün pis əməllərimiz isə zəruri hesab olunur və xidmət etdikləri xeyirxah məqsədlərlə bəraət alır. Doğrudan da, əgər xalqlar arasında münasibətlərə diqqət yetirsək, görərik ki, fərdlərarası münasibətlər kimi burada da obyektivlik istisnadır, narsissik təhrif isə bir qayda halını alıb.

Obyektiv düşünmək qabiliyyəti şüurdur. Şüura əsaslanmış emosional yönüm barışmadır. Obyektiv olmaq, öz şüurundan istifadə etmək ancaq o zaman mümkündür ki, barışma yönümü əldə olunsun, uşaqlığa xas ümumqadirlik ən çox bilmişlik haqqında xəyallardan qurtulmaqla həyata obyektiv baxış əldə olunsun.

Sevgi sənətinin praktikasına münasibətdə bunun mənası belədir: sevgi, narsissizmdən nisbi asılılıqdan qurtularkən barışıq, şüur və obyektivlik tələb edir. Bütün həyat bu məqsədə həsr olunmalıdır. Sadəlik və obyektivlik sevgi kimi ayrılmazdır. Mən özgələrə qarşı obyektiv olmasam, ailəmə münasibətdə də obyektiv ola bilmərəm və əksinə. Əgər mən sevmək sənətinə yiyələnmək istəyirəmsə, mən istənilən situasiyada obyektiv olmalı və obyektiv olmadığım situasiyalara qarşı həssas olmalıyam.

Mən çalışmalıyam ki, mənim narsissik təhrifli insan və hərəkət obrazımla real, mənim maraqlarımdan asılı olmayaraq mövcud olan gercək insan arasında fərqi görüm. Obyektivlik və şüurun əldə olunması sevgi sənətinə aparan yolun yarısıdır və onlar əlaqəyə girməli olduğun bütün insanlara münasibətdə əldə olunmalıdır. Əgər kimsə ancaq sevdiyi insana qarşı obyektivliyini saxlayıb, digərlərini isə buna layiq bilmirsə, o, tez bir zamanda əmin olacaq ki, həm birinci, həm də ikinci halda uduzur.

Sevgi qabiliyyəti narsissizmdən, anaya və icmaya bağlılıqdan qurtulma qabiliyyətindən asılıdır: o, bizim özümüzə və dünyaya münasibətdə böyümək, yaradıcı oriyentasiyanı inkişaf etdirmək qabiliyyətimizdən asılıdır. Qurtuluş, doğulma, oyanma prosesi zəruri şərt hesab edilən bir keyfiyyəti tələb edir: inamı. Sevgi sənətinin praktikası inam praktikasını tələb edir.

İnam nədir? Bu təkcə Allaha və dini təlimlərə inamdırmı? İnam daima şüur və ya rasional təfəkkürlə ziddiyyətə girməlidirmi? İnam problemini daha yaxşı başa düşmək üçün rasional və irrasional inam arasında fərqə baxaq. İrrasional inam dedikdə, mən irrasional avtoritetə itaətə əsaslanan inamı (insana və yaxud ideyaya) başa düşürəm. Rasional inam isə, əksinə, mənbəyi şəxsi fikir təcrübəmiz və hisslərimiz olan əminlikdir. Rasional inam nəyəsə inam olmayıb, bizim əqidəmizə xas olan müəyyənlik və möhkəmlikdir. İnam şəxsiyyəti bütöv-lükdə əhatə edən xarakter xüsusiyyətdir.

Rasional inam yaradıcı intellektual və emosional fəaliyyətdə kök salıb. Rasional təfəkkürdə inama yer yoxdur, lakin, rasional inam əsas komponentdir. Məsələn, alim yeni bir kəşf edir. Məgər o, gözlədiyi hadisənin obrazına malik deyilsə, təcrübəni təcrübə dalınca keçirərmi, fakt toplayarmı? Nadir hallarda hansısa sahədə doğrudan da, vacib kəşf bu yolla edilir. İnsanlar fantaziyalarına alüdə olanda da ciddi nəticələr əldə edə bilmirlər. İnsan səylərinin istənilən sahəsində yaradıcı təfəkkür prosesi çox vaxt əvvəlki tədqiqatın nəticəsi, reflektiv təfəkkür və müşahidənin məhsulu kimi “rasional obrazda” başlayır. Əgər alim onun ilkin obrazını yüksək dərəcədə ehtimallı edən hansısa riyazi formul işləyib hazırlaya bilibsə, demək olar ki, o, təcrübi hipotez yaradıb. Hipotezin implikasiyalarının tədqiqi və onu təsdiq edən biliklərin yığılması üçün dəqiq analizi, daha adekvat hipotezə və yəqin ki, onun iri həcmli nəzəriyyəyə daxil edilməsinə gətirib çıxarır.

Elm tarixi zəka və həqiqətə inam nümunələri ilə boldur. Kopernik, Kepler, Qaliley və Nyuton-onların hamısı zəkaya olan sarsılmaz inama malik idilər. Ona görə Bruno tonqalda yandı, Spinozanı isə qovdular. İnam fikirdən, rasional obrazdan nəzəriyyəyə qədər, hər addımda vacibdir: rasional obraza inam, hipotezə inam və son nəticədə, fəaliyyətinə ümumi razılıq əldə olunana qədər son nəzəriyyəyə inam. Bu inamın mənbəyi insanın təcrübəsi, öz fikrinin gücünə əminlik və müşahidədədir. İrrasional inam isə, hansısa avtoritet və əksəriyyətin dediyinə əsaslanaraq, nəyinsə həqiqətin qəbul edilməsidir. Rasional inamın mənbəyi əksəriyyətin fikrinə əks olsa da, insanın müstəqil əqidəsi, produktiv müşahidə və təfəkküründədir.

Təfəkkür və müşahidə pasional inamın özünü biruzə verdiyi yeganə təcrübə sahəsi deyil. İnsan münasibətlərində inam hər cür ciddi dostluq və ya sevginin mütləq cəhətidir. Digər insana “inanmaq” onun etibarlılığı və fundamental ustanovkaları, onun şəxsiyyəti və sevgisinə əmin olmaq deməkdir. Mən demək istəmirəm ki, insan öz fikrini dəyişə bilməz, nəzərdə tutduğum odur ki, onun əsas motivasiyaları eyni qalır: məsələn, onun həyata, insan ləyaqətinə hörməti onun bir hissəsini təşkil edir və dəyişə bilməz. Bu mənada biz özümüzə də inanırıq.

Biz bilirik ki, bizim şəxsi “mən”imiz var, o, müxtəlif hissi və fikri dəyişmələrdən asılı olmayaraq, bütün həyatımız boyu saxlanır və şəxsiyyətimizin dəyişməz mahiyyətini təşkil edir. “Mən” sözü ilə ifadə olunan bu mahiyyət bizim autentikliyimizə əminliyimizin əsasını təşkil edir. Əgər bizim öz “mən”imizin daimiliyinə inamımız yoxdursa, bizim autentiklik hissimiz təhlükəyə məruz qalır və xeyir-duası bizim müstəqillik hissimizin əsasını təşkil edən insanlardan asılı hala düşür. Ancaq, özünə inanan insan başqalarına da inana bilər, çünki, əmindir ki, gələcəkdə o, onların indi olduğu kimi olacaq və indiki kimi hiss edəcək və fəaliyyət göstərəcək. Özümüzə inam bizim söz vermək qabiliyyətimizin əsas şərtidir və Nitsşenin «insanı onun söz vermək qabiliyyətinə görə müəyyən etmək olar” ifadəsini nəzərə alsaq, demək olar ki, inam insan mövcudluğunun əsas şərtlərindən biridir. Sevgiyə gəldikdə isə, burada öz sevginə, onun başqa insanda qarşılıqlı sevgi yaratmaq qabiliyyətinə və daimiliyinə inamın olması vacibdir.

İnsana inamın digər növü – digər insanın imkanlarına inamdır. Bunun mövcud olduğu ən sadə forma ananın öz yeni doğulmuş körpəsinə inamıdır ki, o, yaşayacaq, böyüyəcək, yeriyəcək və danışacaq. Lakin, bu zaman uşağın inkişafı elə ardıcıllıqla baş verir ki, bu cür gözləntilərin inama ehtiyacı olmadığı təəsüratı yaranır. Başqa məsələ isə, elə imkanlardır ki, uşaqda inkişaf etməyə də bilər, sevmək, xoşbəxt olmaq, şüurlu olmaq və daha spesifik xüsusiyyətlər-bədii qabiliyytlər kimi imkanlardır. Bunlar toxumlardır: onlar üçün əlverişli şərait olduqda cücərir və baş qaldırırlar, olmadıqda, məhv olurlar.

Bunlar arasında ən vacib şərtlərdən biri də, uşağın həyatında əhəmiyyətli rol oynayan insanın onun imkanlarına inanmasıdır. Belə inamın olması tərbiyə və manipulyasi­ya arasında fərq qoyur. Tərbiyə uşağın imkanlarının reallaş­masına köməklə vəhdətdədir. Manipulyasiya tərbiyəyə əksdir, o uşağın imkanlarına inamın olmaması və onun valideynlərin görmək istədiyi kimi olduqda, yaxşı olacağına əminliyə əsaslanıb. Ro­bo­ta inanmağa ehtiyac yoxdur, axı onda həyatın əlamətləri də yoxdur.

Başqalarına inam öz kulminasiyasına bəşəriyyətə inamda çatır. Qərb aləmində bu inam iudaist-xristian dinində dini terminlərlə ifadə olunurdu, ictimai dildə isə öz ifadəsini son 150 ilin siyasi və sosial ideyalarında tapır. Uşağa inam kimi, bu inam da, insanın imkanlarından ifadə etməklə bərabərlik, ədalət və sevgi prinsipləri ilə idarə olunan sosial quruluşa bərqərar etmək ideyasına əsaslanıb. İnsan bu cür quruluşu bu günə qədər bərqərar edə bilmədiyindən, buna inam hələ də yaşamaqdadır. Hər hansı rasional inam kimi, bu inam da xoş arzu olmayıb, insan nəslinin keçmiş nailiyyətləri və hər bir fərdin şəxsi şüur və sevgi təcrübəsinə əsaslanır.

İrrasional inam qarşısıalınmaz, ümumqadir qüvvəyə itaətə əsaslanırsa, rasional inam əks təcrübəyə istinad edir. O, bizim şəxsi müşahidə və düşüncəmizin nəticəsi olduğundan fikirlərimizə hakimdir. Biz digər insanların və özümüzün imkanlarımıza, bəşəriyyətə ona görə inanırıq ki, şəxsi imkanlarımızın inkişafını, bu inkişafın özümüzə təsirini, öz şüurumuzun və sevgimizin gücünü bilirik. Rasional inamın əsası-yaradıcılıqdır: öz inamınla yaşamaq, yaradaraq yaşamaqdır.

Deməli, qüvvəyə və ondan istifadəyə inam inamın əks tərəfidir. Mövcud qüvvəyə inam hələ reallaşmamış imkanların inkişafına inamsızlıqla vəhdətdədir. O, indiki hadisələrə əsaslanaraq gələcəyi deyir, lakin, insanın inkişafı və imkanlarını nəzərə almamaqla, irrasional hərəkət edir. Lakin, qüvvəyə rasional inam yoxdur. Ona malik olan adama və ya adamlara itaət, onu qoruyub saxlamaq arzusu vardır. Çoxları qüvvəni ən real hadisə hesab edir, lakin, bəşəriyyət tarixi sübut edir ki, bu, insanın əldə eldiklərindən ən etibarsızıdır. Ona görə ki, qüvvə və inam bir-birini istisna edir. İlk dövrlərində rasional inama əsasən qurulan bütün dini və siyasi sistemlər qüvvəyə qovuşub, onunla ittifaqa girdikdən sonra parçalanmağa və bir vaxt malik olduqları qüdrəti itirməyə başladılar.

İnanmaq üçün cəsarət, riskə getmək bacarığı, hətta əzab və məyusluqla qarşılaşmaq üçün hazırlıq lazımdır. Təhlükəsizlik və sakitliyini ən vacib hesab edən inana bilməz: məsafə və mülkiyyəti təhlükəsizliyinə zəmanət hesab edən onda özü-özünü dustaq edir. Sevilmək və sevmək üçün cəsarət, müəyyən dəyərləri diqqətəlayiq hesab etmək və bu dəyərlər uğrunda hər şeyi qurban vermək üçün cəsarət lazımdır.

Belə cəsarət məşhur fanfaron Mussolininin «təhlükələr arasında yaşamaq” deyəndə nəzərdə tutduğu cəsarətdən çox fərqlənir. Onun cəsarəti nihilizm cəsarətidir. O, həyata olan dağıdıcı ustanovkada, onu sevməmək nəticəsində itirmək hazırlığında kök salıb. Ümidsizliyin cəsarəti sevginin cəsarətinə əks olduğu qədər qüvvəyə inam da həyata inama əksdir. İnanmaq və cəsur olmaq üçün nəyi təcrübədən keçirmək lazımdır? Düzünü desəm, inamı hər an təcrübədə keçirmək olar. Uşağın tərbiyəsi də, yuxuya getmə də, hansısa işi başlama da inam tələb edir.

Lakin biz hamımız bu növ inamla yaşayırıq. Bu cür inamı olmayan, üşağına görə həyəcandan və ya yuxusuzluqdan, yaradıcı işə qabiliyyətsizliyindən əziyyət çəkir və ya şübhələrə qapılır, kimiləsə çıx kontaktlardan çəkinir, həyatdan küsür, uzunmüddətli plan qura bilmir. İctimai rəyin qarşı çıxdığı halda, kiməsə başqa gözlə baxmaq, qeyri-populyar olduqları halda, öz fikirlərinin üstündə durmaq-bütün bunlar inam və cəsarət tələb edir. Həyatın çətinlik, əzab və məğlubiyətlərini ədalətsiz cəza kimi deyil, bizi daha güclü edən sınaq kimi qəbul etmək-bu da inam və cəsarət tələb edir.

İnam və cəsarət təcrübəsi həyatın gündəlik xırdalıqlarından başlayır. Birinci addım-inamın nə vaxt və harada itdiyini tapmaq, inam itkisini izah edən bir nəticəyə gəlmək üçün tədqiqat aparmaq, harada qorxaq hərəkət etdiyini və bu qorxaqlığın haradan qaynaqlandığını tapmaq üçün prosesi dərk etməkdir.

Dərk etmək lazımdır ki, inama hər xəyanət səni necə zəiflədir və bu zəiflik başqa xəyanətlərə dairə üzrə gətirib çıxarır. Onda insan başa duşur ki, o, rasional cəhətdən sevilməyən olmaqdan qorxurdusa, əslində, bu, adətən dərk olunmayan qorxu-sevgi qarşısında qorxudur. Sevmək etibar etmək, sənin sevginin qarşı tərəfdə də həmin hissləri yaradacağına ümid edərək özünü onun ixtiyarına verməkdir. Sevgi inam aktıdır, inamı az olan adamın sevgisi də azdır. İnamın təcrübəsi barədə daha nə demək olar? Yəqin başqa biri nəsə deyə bilər, əgər şair və ya rahib olsaydım, mən də buna cəhd edərdim. Lakin, mən nə şair, nə də rahib olmadığımdan inam praktikası barədə daha heç nə deyə bilmirəm və ümid edirəm ki, əgər kimsə doğrudan da istəyirsə, uşaq yeriməyi öyrənən kimi, o da inanmağı öyrənə bilər.

Sevmək sənətinin əvvəl ötəri qeyd edilən bir zəruri yönümü daha diqqətlə nəzərdən keçirmək lazımdır, çünki o, sevgi praktikası üçün əsasdır. Bu fəalllıqdır. Mən artıq demişəm ki, fəallıq həyisə etmək deyil, daxili fəalliyyət öz qüvvələrin yaradıcı ifadəsidir. Sevgi fəallıqdır: əgər sevirəmsə, mən daima sevdiyim insana münasibətdə aktiv maraq vəziyyətindəyəm.

Lakin təkcə ona münasibətdə deyil. Əgər mən tənbələmsə, ayıq, fəal vəziyyətimi dərk etmirəmsə, sevdiyim insana münasibətdə fəal ola bilmərəm. Yuxu-fəaliyyətsizliyə imkan verən yeganə vəziyyətdir; oyaq halda isə tənbəlliyə yol verilməməlidir. İndi çoxsaylı insan paradoksal vəziyyətdədir-onlar ayıq halda yarıyatmış, yatanda və ya yatmaq istəyəndə isə yarıoyaq halda olurlar. Tam oyaq olmaq özünün və ətrafdakıların darıxmasına imkan verməmək üçün şərtdir və əlbəttə ki, darıxmamaq və başqası üçün darıxdırıcı olmamaq-sevginin əsas şərtlərindən biridir.

Fikrən və hissən aktiv olmaq, bütün gün aktiv görmək və eşitmək, daxili tənbəllikdən qaçmaq, planlaşdırılmış vaxtı boş keçirməyə yol verməmək-sevmək sənətinin praktikası üçün mütləq şərtdir. Həyatı sevgi sayəsində yaradıcı, başqa sahələrdə isə qeyri-yaradıcı olmaqla iki yerə bölmək cəhdi-illyuziyadır. Yaradıcılıq – əməyin belə bölünməsinə imkan vermir. Sevmək qabiliyyəti gərginlik vəziyyəti, oyaq olma və həyatın müxtəlif sferalarında aktiv və yaradıcı əməyin nəticəsi olan yüksək həyat qabiliyyətlilik tələb edir.

Əgər kimsə başqa sferalarda yaradıcı deyilsə, sevgidə də yaradıcı ola bilməz. Sevmək sənətinin nəzərdən keçirilməsi ancaq bu bölmədə təsvir edilən xarakter cəhət və yönümlərin inkişafı barədə məlumatla kifayətlənə bilməz. O, sosial sfera ilə ayrılmaz surətdə bağlıdır. Əgər sevmək hər şeyə sevgi ustanovkası ilə yanaşmaq deməkdirsə, əgər sevgi xasiyyət cəhətidirisə, o, təkcə ailə və dostlarına münasibətdə deyil, həmçinin insanın, professional əlaqələrə girdiyi insanlarla da münasibətlərində mövcud olmalıdır. Burada özününkülər və özgələrə sevgi arasında «əmək bölgüsü” yoxdur». Əksinə, birincinin mövcudluğunun şərti kimi ikinci çıxış edir. Bunu ciddi qəbul etmək-ümumqəbul olunmuşları kənara qoyub, öz sosial münasibətlərini dəyişmək deməkdir.

Dini idealda yaxına sevgi haqqında çox danışılsa da, bu çox vaxt səmimilik nəzərdə tutur. Səmimi olmaq-aldatmamaq və xidmət və məhsulların, həm də hisslərin mübadiləsində hiyləgərlik etməmək deməkdir. “Mən sənə, sən mənə verdiyin qədər verirəm”. Kapitalizm cəmiyyətinin üstünlük təşkil edən etik maksimi həm maddi nemətlər, həm də sevgi məsələsində keçərlidir. Hətta demək olar ki, düzlük etikasının inkişafı kapitalist cəmiyyətinin etikaya verdiyi töhfədir.

Bunun səbəbləri kapitalizm cəmiyyətinin təbii xüsusiyyətidir. Kapitalizmdən əvvəlki cəmiyyətlərdə nemətlər mübadiləsi birbaşa güc və ənənə və ya dostluq və sevgi kimi şəxsi münasibətlərlə müyyən olunurdu. Kapitalizmdə müəyyənedici amil bazar mübadiləsidir. Məhsul, əmək və ya xidmətlər bazarı olmağından asılı olmayaraq hər bir insan güc və ya hiylə tətbiq etmədən, ona lazım olanı əldə etmək üçün, malik olduğunu ona dəyişir.

Düzlük etikasını qızıl qayda etikası ilə asanlıqla səhv salmaq olar. “Sənə edilməsini gözlədiyin şeyləri, başqalarına sən də et” prinsipini “başqaları ilə mübadilədə düz ol” mənasında izah etmək olar. Əslində isə, bu fikrin daha məşhur versiyası “yaxınını özünü sevdiyin qədər sev”dir. İudaist-xristian qardaş sevgisi düzlük etikasından tam fərqlənir. O, öz yaxınını sevməyi, yəni ona münasibətdə məsuliyyətli olmağı tələb edir, səmimilik etikası isə məsuliyyət və birlik tələb etməyib, ondan aralı və ayrı durmağı tələb edir: o, yaxınını sevməyi yox, onun hüquqlarına hörmət etməyi nəzərdə tutur. Təsadüfi deyil ki, qızıl qayda bu gün ən populyar dini maksimadır, çünki, onu düzlük etikasının kateqoriyaları ilə izah etmək olar, bu, yeganə dini maksimadır ki, hamı onu başa düşür və qəbul etməyə hazırdır. Lakin, sevgi praktikası düzlük və sevgi arasında fərqin dərki ilə başlamalıdır.

Lakin burada vacib bir sual meydana çıxır. Əgər bizim sosial-iqtisadi təşkilatımızda hamı özü üçün səmərə ax­tarırsa, eqoizm prinsiplərinə əsaslanırsa, mövcud sosial quruluşun qanunları çərçivəsində necə sevmək olar? Axı sev­gi bütün elitar maraqlardan imtina və ən fəqirlərin aqibətini bölüşmək tələb edir. Bu suala bəzi xristian rahiblər və Tolstoy, Albert Şveytser və Simona Veyl kimi adamlar radikal cavab verirdilər. Elələri də var ki,⁸¹ bizim cəmiyyətdə sev­gi və normal ictimai həyatı bir araya sığışdırmırdılar. On­lar belə qənaətə cəldilər ki, bu gün sevgidən danışmaq ümumiliklə yalan danışmaqdır. Onlar iddia edirlər ki, müasir dövrdə ancaq əzabkeş və ya dəli sevə bilər, ona görə də sevgi haqqında istənilən söhbət moizədən başqa bir şey deyil­dir.

Bu cür alicənab nöqtəyi-nəzər arsızlığın rasionallaşması üçün əsas kimi çıxış edə bilər. Əslində isə adi insan ondan bərk yarışaraq, belə düşünür: “əsl xristian olmaq istərdim, ancaq bunu ciddi qəbul etsəydim, acından ölərdim”. Bu radikalizm” son nəticədə mənəvi nihilizmə cətirib çıxarır. “Radikalstlər” də, adi insan da sevgidən məhrum avtomatlardır və onlar arasında yeganə fərq budur ki, adi insan bunu dərk etmir, “radikalist” isə dərk edir və şeylərin bu cür qurulmasının tarixi zərurətini qəbul edir.

Mən əminəm ki, “normal həyat” və sevginin uyğunsuzluğu ancaq abstrakt mənada düzgündür. Kapitalist cəmiyyətinin əsasında duran prinsip və sevgi prinsipi-uyğunsuzdur. Lakin, müasir cəmiyyət öz konkret ifadələrində çox mürəkkəb fenomendir. Əhəmiyyətsiz məhsul satıcısı yalana əl atmadan iqtisadi funksiyasını yerinə yetirə bilməz, ixtisaslı işçi isə-kimyaçı və ya fizik-bilər. Beləliklə, fermer, fəhlə, müəllim və başqaları öz iqtisadi funksiyalarını yerinə yetirməyi dayandırmadan sevməyə cəhd göstərə bilər. Kapitalizm prinsiplərinin sevgi prinsipləri ilə uyuşmazlığını qəbul etsək də, nəzərə almaq lazımdır ki, “kapitalizm” özü çox mürəkkəb və daim dəyişən strukturdur və bir qədər nonkonformizmə və şəxsi azadlığa imkan verir.

Bunu deyərkən, mən iddia etmirəm ki, indiki sosial sistem əbədi sürəcək və yaxınına sevgi idealına da ümid etmirəm. İndiki sistemdə sevmək qabiliyyəti olan insanlar istisna təşkil edirlər; muasir qərb cəmiyyətində sevgi zərurən marginal haldır. Ona görə yox ki, bir çox ixtisaslar sevgi münasibətləri istisna edir, ona görə ki, məhsul istehsalı və mübadiləsinə əsaslanan cəmiyyətin ruhu elədir ki, ancaq nonkonformist özünü ondan cəsarətlə qoruya bilər. Sevgiyə ciddi münasibət bəsləyənlərsə bizim sosial strukturumuzda ciddi dəyişikliklərə zərürət olduğu qənaətinə gəlməlidirlər, əgər sevgi fərdi və marginal hal deyil, ictimai hadisə olacaqsa, onlar bunu dərk etməlidirlər.

Bu kitab çərçivəsində belə dəyişikliklər barədə ancaq üstüörtülü danışmaq olar. Bizim cəmiyyətimiz menecer bürokratiyası, professional siyasətçilər tərəfindən idarə olunur; insanlar kütləvi təlqinə məruz qalırlar, onların hədəfi, daha dəqiq desək, özünühədəfi-daha çox istehsal etmək və istehlak etməkdir. Bütün fəaliyyət növləri iqtisadi maraqlara xidmət edir, vasitələr məqsədlərə çevrilir, insan avtomatlaşır – tox, yaxşı geyinmiş, öz insani xüsusiyyət və funksiyalarına heç bir marağı olmayan bir varlığa çevrilir. Əgər insan sevmək qabiliyyətinə malikdirsə, o, öz ali mövqeyini tutmalıdır. İqtisadi maşın ona xidmət etməlidir ki, əksinə yox. O, həyəcanda, iş prosesində iştirak etmək hüququ qazanmalı, ancaq gəlirlərdə iştirak etməməlidir. Cəmiyyət elə təşkil edilməlidir ki, insanın sosial, sevən təbiəti onun sosial mövcudluğundan aralanmayıb, ona qovuşsun.

Mən sübut etməyə çalışdım ki, sevgi-insan mbvcudluğu probleminə yeganə cavabdır, lakin, sevginin inkişafını inkar edən cəmiyyət insan təbiyətinin əsas tələbatlarına zidd olduğu üçün tez bir zamanda məhv olmalıdır. Əslində, sevgi haqqında danışmaq “mocüzə etmək» deyil, ona görə ki, bu, hər bir insan məxluqunun təbiətinin ali və həqiqi tələbatları haqqında danışmaq deməkdir. Bu tələbatın gizli olması hələ onun heç olmaması demək deyil. Sevginin təbiətinin analizi onun bu gün ümumiyyətlə olmadığını aşkar edir və buna görə, sosial şəraiti tənqid edir. Sevginin təkcə sırf fərdi hadisə deyil, sosial olacağına inam-insanın məhz təbiətini anlamağa yönəlmiş rasional inamdır.

QEYDLƏR.
Z.FREYD.
Bir illüziyanın gələcəyi haqqında
Ziqmund Freyd “Mənim həyatım və psixoanaliz” məqaləsində yazırdı: “Mən, 1856-cı ilin may ayının 6-da Moraviyanın Freyberq adlı kiçik şəhərində anadan olmuşam (indiki Çexoslovakiya). Mənim valideynlərim yəhudidirlər, özüm də yəhudi olaraq qalıram. Atam tərəfindən olan əcdadlarımdan deyə bilərəm ki, onlar vaxtilə Reyn torpaqlarında, Köln şəhərində yaşayırdılar; XIV və ya XV-ci əsrdə yəhudilər növbəti dəfə təqib edilən zaman ailəmiz Şərqə köçdü, XIX əsr boyu onlar Litvadan Qalitsiyaya, sonra almandilli ölkələrə, nəhayət Avstriyaya köçdülər”. Freyd həyatını Avstriya ilə bağlamışdı o, əvvəl Avstriya, Macarıstan, sonra “qurama imperiya”sı birinci dünya müharibəsinin nəticəsində dağılandan sonra, Avstriya respublikasında yaşayırdı. Daha dəqiq desək, Freyd, Moraviya və Leypsiqdə keçirdiyi erkən uşaqlıq illəri, bir də qocalıqda - məcburi emiqrasiya nəzərə alınmasa, ömür boyu Vyanada yaşayıb yaratmışdır. Burada о, əvvəl gimnaziyanı, sonra Vyana universitetin tibb fakültəsini bitirmiş, psixoanalizi yaratmışdır.

Freyd, öz elmi fəaliyyətini fiziologiya və nevrologiya mütəxəssisi kimi başladı. Ağır maddi vəziyyətin üzündən o, “xalis elmi” tərk etməyə məcbur oldu. O, həkim-psixiatr vəzifəsində çalışaraq müəyyən etdi ki, nevrozun müalicəsində anatomiya və fıziologiya sahəsindəki biliklər əslində heç bir praktiki əhəmiyyət kəsb etmir. 1885-1886-cı illərdə o, stependiya (yardım) olaraq, yarım il ərzində Fransada, Salpetriyer klinikasında məşhur Şarkonun rəhbərliyi altında kurs keçir, Freyd, Vyanaya qayıdandan sonra həkimlik ilə məşğul olmağa başladı. Əvvəl-əvvəl o, fransız müəllimləri kimi, terapiyada hipnozu istifadə etməyə çalışmış, sonradan başa düşdü ki, bunun tətbiqi sahələri çox məhduddur. Freyd, tədricən öz psixoterapevtik texnikasını (üsul və fəndlər), yəni “sərbəst assosiasiya” (şüurda ayrı-ayrı təsəvvürlər aradasında əlaqə) metodunu işləyib hazırlayır.

1895-ci ildə o, Vyana həkimi Breyer ilə birlikdə psixoanalitik nəzəriyyənin ilk izahı olan “Tarix üzrə tədqiqatlar” əsərini yazıb çap etdirir. 1899-cu ilin sonunda Freydin “Yuxuların yozulması” adlı fundamental əsəri işıq üzünü görür; bu kitab indiyə qədər psixoanalizin “anası” (yəni əsası) sayılır. Sonradan Freyd tibb psixologiyasının müxtəlif məsələlərə aid xeyli sayda kitab və məqalələri çap etdirir; onun rəhbərliyi altında şagirdlər dərnəyi yaranır, 1905-ci ildə bu dərnək, genişlənərək, “Vyana psixoanalitik cəmiyyəti”nə çevrildi. Əksər psixiatrlar tərəfindən kəskin tənqid olunsa da, psixoanaliz, nəhayət, tanınmağa başladı.

1905-ci ildə I Beynəlxalq psixoanalitiklər konqresi keçirildi. 1909-cu ildə Freyd və onun şagirdi K.Yunq ABŞ-na psixoanaliz ideyalarını təbliğ etməyə getdilər. 1910-cu ildən indiyə qedər fəaliyyət göstərən Beynəlxalq psixoanalitik assosiasiya yaradılmışdır. İndiyə qədər Freydin əsərləri əksər psixoanalitiklərin nəzəri tədqiqatların metodoloji əsasını təşkil edir. Ölən gününə qədər Freyd, öz, sayı daima artan davamçıları və məsləkdaşlarının fəaliyyətinə rəhbərlik edirdi. 1938-ci ildə, Freyd, Hitler Almaniyası tərəfindən Avstriya zəbt (anşlyus) edildikdən sonra İngiltərəyə köçdü; O, 1939-cu ilin sentyabrın 23-də burada vəfat etdi.

Freyd külli miqdarda kitab və məqalələri çap etdirilib. Əsas əsərləri aşağıdakılardır: “Totem və tabu” (1913), “Həzzalma prinsipinin iç üzü” (1919), “Mən və O” (1933), “Kütlə psixologiyası və insani Mənin təhlili” (1921), “Mədəniyyətdən narazılıq” (1929), “Psixoanalizə yeni giriş (mühazirələr)” (1933), “Niyə müharibə?” (1932), “Musa və monoteizm” (1939). Freyd, tibbi psixologiya və nevrozların müalicəsi təcrübəsi əsasında fəlsəfi təlim yaratmışdı.

Freydin diqqətini həm də dinin yaranması və mahiyyəti məsələsi cəlb edirdi. Bu məsələni ilk dəfə həll etmək cəhdini müəllif “Totem və tabu” əsərində həyata keçirir; “Musa və monoteizm” bütövlükdə dinə həsr olunub. “Bir illüziyanın gələcəyi” kitabı 1927-ci ildə çap edilib və bütün Avropa dillərinə tərcümə edilib.

(Rus dilinə tərcümə edəni V.V.Bilibindir: Freyd S. Massenpsixoloque und IchAnalise; Die Zukunft liner Illusion. Frankfurt a. m: Fisher, 1978, S.83-135).

1. 
   “Mən hal-hazırda Avropa və Asiya arasında keçirilən bu nəhəng eksperimenti qiymətləndirmək məqsədini güdmürəm”. Freyd SSRİ-də keçirilən “Nəhəng eks­perimenti” bir mənalı qiymətləndirmirdi. “Gənc yaşlarından həm məhrumiyyətləri, həm də kasıbçılığı çəkənlərdə, dövlətlilərin biganəliyini və təkəbbürlüyünü dadanlarda, mülkü bərabərsizlik ilə mübarizə aparanlara qarşı anlamın və xeyirxahlığın olmamasında günahlandırmaq olmaz” – Freyd bu sözləri “Mədəniyyətdən narazılıq” əsərində yazmışdı. Eyni zamanda о qeyd edirdi ki, kommunistlər, səhv olaraq insani anadangəlmə xeyirxah olduğunu, yalnız sonradan onun xüsusi mülkiyyət sistemi tərəfindən korlandığını hesab edirlər.
   

Xüsusi mülkiyyətin məhvi insanın anadangəlmə təcavüzkarlığını (onun təbiətinin məhvədilməz xüsusiyyətini) aradan qaldıra bilməz. Freyd yazırdı: “Aydındır ki, Rusiyaya yeni, kommunist mədəniyyətinin yaradılması cəhdi öz psixoloji təsdiqini burjua sinfinin təqiblərində tapar. Böyük həyacan hissi ilə özümüzə bir sual verə bilərik: Sovotlər, bütün burjuaları məhv edəndən sonra nəyə əl atacaqlar?” Freyd, bütün insanların bərabərliyi haqqındakı təlimi “hədsiz illüziya” adlandırıb, çünki tiəbiətin özü, insanların əqli və fiziki qabiliyyətlərin qeyri-bərabərliyini müəyyən edib – “buna heç cürə kömək etmək olmaz”.

2. 
   İntsest – yaxın qohumlar arasında cinsi əlaqə.
   
3. 
   “Fövqəl-Mən” (Super Eqo) - Edip kompleksinin dağıdılması və yaxud sıxışdırılması, özü ilə həmcins olan valideyn ilə özünün müqayisəsi (identifikasiya) nəticəsində müəyyən psixik vəziyyət (məqam) yaranır.
   

Nəticədə, sosial şərtlərin və qaydaların introyeksiyası (qavranılması) baş verir, uşağın gözündə bunların əsas daşıyıcısı aparır. Psixikada “Fövqəl-Mən” – çox sərt atanın obrazını təmsil edir; “müəyyən nüfuzun, dini təlimin, oxumağın, öyrədilməsinin təsiri altında Edipin kompleksi qədər tez sıxışdırılıb çıxarılsa, bir о qədər də ciddi şəkildə sonradan “Mən”in üzərində “Fövqəl-Мən” vicdan şəklində hökm sürəcək (bəlkə də bu, qeyri şüuri günahkarlıq hissi olacaq).

Freyd “Mən və O” əsərində bunu yazaraq, qeyd edir ki, insan psixikası üç əsas hissədən ibarət olan strukturdur: 1) "O" (Id) instiktlərin məcmusu, 2) Mən (Eqo) – “O”ndan, təkamül nəticəsində, xarici mühitə adaptasiya məqsədilə ayrılmış şüur; 3) “Fövqəl-Mən” – “Totem və tabu” kitabında təsvir edilmiş erkən tarixi dövrdə baş vermiş ata qətlindən sonra yaranmış cəmiyyətdə əmələ gəlir. “Fövqəl-Mən” – insan psixikasında sosio-mədəni aləmin nümayəndəsidir. Sonradan bu psixi vəziyyət nəsillikcə ötürülür, hər bir insanın psixikasında öz ifadəsini tapir, valideynlərlə qarşılıqlı münasibətlərdə aktuallaşır (ifadə olunur). Öz enerjisini “Fövqəl-Mən”, instiktiv duyğulardan Edip kompleksinin sıxışdırılıb aradan götürülməsi zamanı alır; bu zaman instiktiv duyğular yatırılır, “Mən”in fəaliyyətini kəskin şəkildə məhdudlaşdırır və istiqamətləndirir. “Fövqəl-Mən”in əxlaqı hədsiz dərəcədə ciddi və yenilməz olaraq, vicdan əzabının və günahkarlıq hissinin mənbəyidir.

4. 
   Nartsissizm Yunan mifologiyasında Nartsiss, çay Allahı Kefisin oğlu, gözəl vücudlu cavan oğlan, çayın bulanıqsız sularında öz əksini görəndə о qədər bəyəndi ki, bundan gözünü çəkə bilməyib, özü-özünə vurularaq, məhəbbət atəşindən öldü. Psixoanalizdə “nartsissizm” sözü bir neçə mənada işlənir: 1) öz bədəninə yönəldilmiş seksual həzzalma; 2) sözün daha geniş mənasında, özünü sevməyin hər hansı bir forması; bu formalar uşaq psixikasını müəyyən inkişaf mərhələsində əmələ gəlir; bu zaman libido öz bədəninə yönəldilib, yəni autoerotizm digərinə seksual meylin salınmasından qabaqdır.
   

“Mədəni idealdan nartsissayağı həzzalınma” dedikdə müəllif müəyyən cəmiyyətin və ya mədəni dairənin üzvlərinin özündən hədsiz dərəcədə razı olmasını nəzərdə tutur (qeyri-iradi). Həmin cəmiyyətin mədəni idealları libido tərəfindən “maliyyələşdirilir” və bu yolla ictimai orqanizmi bərkidilir; bu ideallar digər birliklərin (cəmiyyətlərin) ideallarına qarşı qoyulur; bu cəmiyyətin üzvləri başqalara qeyri-şüuri olaraq təcavüzkar münasibətlərini ifadə edirlər.

5. 
   “İnfantil nümunə... filogenetik nümunə...” İnfantil (öz inkişafından geridə qalmış) nümunə - hər kəsin öz atasının təsvirini özündə canlandırma (introyeksiya) formasıdır (“Fövqəl-Mən”, “Edipin kompleksi” əsərlərinə bax). Filogenetik nümunə - bütün insan nəslinə xas olan, yəni nəsildən-nəsilə ötürülən qədim əcdad atasının obrazıdır. Bu ata, qədim insan sürü başçısının oğulları tərəfindən öldürülüb və yeyilib. Freydin din haqqındakı bütün əsərlərində bu ifadələrə rast gəlmək olar. Freyd iddia edirdi ki, Musa peyğəmbər yəhudilər tərəfindən öldürülüb; bununla belə bu qatillik kollektiv şüurda lap qədim dövrlərdən yaşamış “ata kompleksini” fəallaşdırıb, nəticədə sonrakı peşmançılıq yarandı, Musaya pərəstiş etməyə başladılar, yəhudilərdə isə monoteizm bərqərar olundu. Proyeksiya (layihə) alınır, obyektiv reallığa filogenetik təsvir köçürülür, psixika daxili təsvir və xarici cisim qarışdırılır. Dində proyeksiya isə onu göstərir ki, real, sərt və eyni zamanda qayğıkeş atanın obrazı insan aləmindən kənarlaşdırılmış və zəhmli “Səma atasına” çevrilmişdir.
   

6. Morya – Yunan mifologiyasında tale ilahəsi, gözəgörünməyən, anlaşılmaz qüvvə, qəzavü-qədər, hər kəsin qismətində yazılmış alın yazısı, bəxti-aqibəti. Ananka Allahın üç qızları – Morya bacıları haqqında əfsanə daha geniş yayılıb. Laxesis – insan taleyini anadangəlmə alın yazısına çevrilir, Kloto – ömür yolununu ipini toxoyur, Atropos – bu ipin qırılması gününü müəyyən edir.

7. “Totem və tabu” (1913) – Z.Freydin əsəridir; burada qadağaların (tabu) və totemik dinlərin yaranması probleminin psixoanalitik yozumu verilir. Bu problemlə bağlı Freyd, əxlaqın və dinin əmələ gəlməsini, sürü halından insan cəmiyyətinə keçidin yollarını da təhlil edir.

8. “Ata kompleksi” Edip kompleksinin sinonimidir. Doğru, indiki psixoanalitiklər “Edip kompleksi” ifadəsini daha geniş mənada ifadə edir: burada “ailə üçbucağı”nda (ata, ana, övlad) baş verən bütün hadisələr nəzərdə tutulur. Freyd əsasən ata-oğul münasibətlərini təhlil etmiş, ona görə də adətən o, “ata kompleksi”ndən söhbət aparırmış. Ana-qız münasibətlərinə tədqiqatçılar bəzən “Elektra kompleksi” adını verirlər.

9. Totemizm – XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış məşbur ingilis etnoqraflan Freyzer və Robertson-Smitlə yanaşı Freyd, dinin ilk forması – totemizmin, yəni insan qrupu (qəbilə, tayfa) və totem (heyvanlar, bitkilər, bəzən – cansız cisimlər növləri) arasında yaranmış fantastik, fəvqəltəbii yaxınlıq haqqındakı təsəvvürlərin olduğunu bildirirdi. Freyd hesab edirdi ki, totemizm dinində “ata kompleksi” öz ifadəsini tapir: insanlar heyvana sitayiş edir, onu öz əcdad olduğunu zənn edir; eyni zamanda onu qurban kəsir və bayram günü, mərasimə uyğun, yeyirlər. Totem öz məzmununa görə öldürülüb yeyilmiş qədim əcdad-atanın əvəzedici simvoludur; bunun öldürülməsinin günahı insanm şüuraltıda yerləşir. Freyd bütün dünya dinlərinin, ilk əvvəl yəhudilik və xristianlığın mənbəyini totemizmdə axtarırdı, Freydin bu izahı əksər din tarixçiləri və etnoqraflar tərəfindən qəbul edilməmişdir.

10. Libido – (lat. Libido-həvəs, istək, ehtiras, meyl) Freydin təsəvvüründə bütün psixik həyatın əsasını təşkil edən seksual istəkdir (sonradan buraya təcavüzkar “mortido” əalvə edilmişdir). Fərdin inkişafı zamanı libido insan bədəninin müxtəlif yerlərində cəmləşir. Ilk əvvəl olaraq libido autoerotik xarakter daşıyır, insanın öx bədəninin müxtəlif orqanlarına yönəldilib, sonradan, psixikanın normal inkişafı zamanı, libidonun erkən inkişaf mərhələlərində “təsbiq eddilmə”nin istisnası şərtilə seksual yönüm xarici obyektə, digər insana istiqamətlənir. Patologiya (qeyri-normal inkişaf) zamanı libido öz inkişafınnı erkən mərhələsinə qayıdır – məhz bu zaman seksual pozulmalar əmələ gəlir.

11. Fuko rəqqası – Fransa alimi Fuko 1851-ci ildə Yerin öz oxu ətrafında fırlanması dövrünün bu cihaz vasitəsilə nümayiş etdirmişdir. Uzun asmada asılan ağır kürə istənilən istiqamətdə yellənə bilər. Rəqqas öz rəqsinin müstəvisini ulduzlarla bağlı olan hesablamanın inersiya sisteminə nisbətdə sabit saxladığı, Yer kürəsi isə ona nisbətdə fırlandığı uçün, rəqqasın rəqs müstəvisinin, Yer səthinə nisbətən, Yerin fırlanmasının əks istiqaməti üzrə tədricən dəyişilməsini müşahidə etmək olar.

12. Credo, quia absurdum – kilsə atalarının ifadəsidir (inanıram, çünki cəfəngiyyatdır). Bu sözləri xristianlığın Roma müdafiəçisi, dini inamı qədim fəlsəfəyə qarşı qoyan Tertullianın (təxminən 160-220) adı ilə bağlayırlar. “İsa peyğəmbərdən sonra nəyisə öyrənmək həvəsində ehtiyac duymuruq; İncildən sonra tədqiqat aparmaq həvəsində deyilik”, “inarında heç nə bilməmək qaydası – hər şeyi bilmək deməkdir”, “Afina və Qüds, Kilsə və Akademiya arasında nə kimi oxşarlıq var?” Beləliklə “inanıram, çünki cəfəngiyyatdır” sözləri Tertulliana aid deyilsə də, onlar “inam paklığı” haqqındakı təlimin mahiyyətini, “bu dünyanın müdrikliyinə” onun münasibətini yaxşı ifadə edir.

13. 
    Fayhinger Hans (1852-1933), Alman filosofu, Kantın davamçısıdır. “Fəlsəfə, sanki...” adlı əsas əsərində belə bir fikri irəli sürdü ki, guya elmi, fəlsəfi, teələji anlayışlar bizim üçün Fiksiya, xülyadır., nəzəri əhəmiyyəti daşımır, lakin praktiki baxımından faydalıdır. Həqiqət, olduğu kimi götürüldükdə, dərkolunmazdır, dərk olunan yalnız duyğulardır, bununla belə, praktiki fayda baxımından biz ümumi anlayışları “sanki, guya” həqiqi olduğunu düşünüb istifadə edirik.
    
14. 
    Tabes dorsalis – onurğa sütununun beyninin quruması; sinir sisteminin sifilisin gec forması.
    
15. 
    Messiya (yəhudi dilində “moşnax” yəni padşah (alnına, müqəddəs yağ sürtülmüş, taxta çıxan) yunan dilinə tərcüməda Xristos), yəhudilikdə xilaskar, ideal çar, insanlar və Allah arasında vasitəçi, özü isə bütün dünyanın yeniləşməsinə səbəbkar, ümumbəşər barışmanın yaradıcısı. Xristianlıqda Messiya obrazı yenidən qurulub: bu, artıq nə padşax, nə də ki, düşmənlərdən yəhudiləri xilas edəndir, bütün insanların günahlarını öz üzərinə götürən, onları yuyandır. “Messiya” – “Pontiy Pilat dövründə bizim naminə xaça çəkilmiş İisus”dur; xristianlar artıq bilirdilər ki, daha bir peyğəmbərin gəlişi – “qiyamət”i olacaq, bununla da insan tarixi, axirət günü, nicatı və dirilməsi ilə bitəcək.
    
16. 
    “Rus ruhu belə bir qənaət etməyə cəhd göstərdi ki, günah – Allahın mərhəmətindən qazanılmış bütün ləzzətlərindən həzz alınması yolunda bir addımdır”. Söhbət F.Dostoyevskidən gedir. Freyd, “Dostoyevskiy və atanın qətli” məqaləsində Dostoyevskini belə bir baxışlara tərəf çıxdığını qeyd edir “Yalnız təqsirkarlığın ən dərin qatlarından keçən adam ali əxlaqi kamilliyə çata bilər”. Aydındır ki, Dostoyevskini belə yozmaq birtərəflilikdir (üstəlik Freyd hesab edirdi ki, günaha batmaq və günahı boynuna almaq – rusların milli xasiyyətindədir).
    

17. Deytonda meymun məhkəməsi – ABŞ-nın Tennessi ştatının Deyton şəhərində biologiya müəllimi C.Skopsun üzərində keçirilmiş məhkəmə prosesi dini fundamentalistlər (yalnız bir məsləkin sabit və ardıcıl tərəfdarları) onu, ştatın qanunlarını pozub Darvinin təlimini məktəbdə tədris etdiyinə görə cinayət məsuliyyətinə cəlb etdilər. Bu məhkəmə prosesi, dini fundamentalizmin (“altı gündə dünyanı yaratmaq” ifadəsini hərfi mənada yozan) və elmi biliyin toqquşması nümunəsi olaraq geniş əks-səda doğurmuşdur.

18. Müqəddəs Bonifatsiy – Katolik kilsədə bu adı daşıyan bir neçə övliya var. Freyd burada Krediton şəhərindən olan dini təbliğatçısı (missioner) və şəhidi, müqəddəs Bonifatsini (680-755) nəzərdə tutur. “Almaniyanın apostolu” adını qazanmış bu şəxs Qessen, Bavariya, Vestfaliya, Türingiya, Vürtemberq tayfaları arasında xristianlığı yayıb, Mayntsın arxiyepiskopu vəzifəsində çalışmışdır. Alman bütpərəstliyin mərkəzi sayılan Qismar əyalətində Vodanın müqəddəs palıd ağacını məhv etmişdir.

19. Korsikada nəsil qisası. Söhbət Kərsikada geniş yayılmış və kök salmış qan qisasından gedir (vendetta): qohumların hüququ və vəzifəsi digər nəslin törətdiyi qətlin qisasını almaqdır. Qisas həm qatilə, həm də onun qohumlarına şamil edilir. Qəbilə münasibətləri şəraitində qan qisası bir çox xalqların arasında yayılmışdır. Hal-hazırda Avropada, eyni zamanda Korsikada bu hal XX əsrin əvvəllərindən artıq müşahidə edilmir.

20. Əvəzedilmə - psixoanaliz anlayışlarından biridir. Sıxışdırılıb çıxarılmış təsəvvür, öz əvəzinə (bu təsəvvür qadağa edilmiş və sıxışdırılmaqda olan istəyi təmsil edir) şüura əvəzedici simvolu ötürür. Totemizmdə öldürülüb-yeyilmiş əcdad – ata obrazını heyvan obrazı əvəz edir; bu heyvana ambivalent münasibət (eyni zamanda əks hisslərin, məsələn simpatiya və antipatiyanın keçirilməsi) formalaşır: ona səcdə edir, onu öz əcdadı sayır, eyni zamanda qurban verib mərasimdə yeyirlər. Freydin fikrincə,”öldürməmək” dini məsləki əslində ata qətlindən irəli gələn günahkarlıq hissindən əmələ gəlir; totem sayılan heyvan çox vaxt toxunulmaz sayılır; o, yalnız bayram və mərasimlərdə qurban kəsilir, bu zaman da bütün qadağalar götürülür.

21. Sıxışdırılıb çıxarılma (yatırma, repressiya, yəni cəzalandırma). Psixoanalizin əsas anlayışlardan biridir (arzuolunmaz təsəvvürlərin şüuraltıya köçürülmə prosesi). Sosial-etik normalara və yaxud estetik zövqlərə uyğun gəlməyən interiorizasiya edilmiş istəklər “Fövqəl-Mən”in mənbəyi olan “senzura”dan keçə bilmədiyi üçün sıxışdırılıb çıxarılır. Sıxışdırılan təsəvvürlər öz enerjisini saxladıqları üçün şüura qayıtmağa can atırlar. Lakin onların şüura qayıtması qorxu, peşmançılıq hissini, vicdan əzablarını törədir. Şüur müqavimət göstərir. Freydin yuxuların yozulması və nevrozlar nəzəriyyəsi məhz bu, sıxışdırılma – müqavimət göstərmə dinamikasına əsaslanır.

22. Əl çəkməyən (qarayaxa) vəziyyətlər nevrozu (və yaxud əl çəkməmə nevrozu, məcburetmə nevrozu) - əl çəkməyən fikirlər və hərəkətlərlə müşaiyyət edilən insan vəziyyəti. Nevroza məruz qalan adam özü, belə əl çəkməyən fikirləri yad, kənardan məcburən aşılanan, təkrarlanan fikirlər kimi qavrayır. Adətən onlar mənasız olur, fərdin həyata, şəraiti ilə bağlı olmur, absurd xarakter daşıyır. Əl çəkməyən hərəkətlər də hansısa mənasız və oxşar hərəkətlərin məcburi təkrarıdır. Freydin bir çox əsərlərində kilsə ritualları və ibadətləri əl çəkməyən vəziyyətlər nevrozuna oxşadılır, dini isə o, “əl çəkməməzliyin kollektiv nevrozu” adlandırır.

23. Edip kompleksi - əks cinsə mənsub olan valideynə bişüuri meylin ətrafında cəmlənmiş qeyri-şüuri təsəvvürlər və hisslər məcmusuna deyilir. Buraya həm də qısqanclıq, özü ilə bir cinsə mənsub olan valideyni aradan götürmək arzusu daxildir. Freydin nəzəriyyəsinə görə, Edip kompleksi mərhələsi seksual instinktin (libidonun) inkişafının zəruri mərhələsi kimi uşağın 3-5 yaşlarında əmələ gəlir. Edip kompleksi filogenetik şəkildə tədqiq olunur. Münaqişə həll olunduğu zaman uşaqda, cinsi ilə eyni cinsdə olan valideyn ilə identifikasiya (oxşatma, bənzətmə) prosesi baş verir. Yetkin yaşlarında baş verən bir çox nevrozların səbəbini Freyd, Edip kompleksinin axıra qədər həll olunmamasında, uşaq yaşlarında bişüur sahəsinə sıxışdırılıb çıxarılmasında görürdü.

24. Amentsiya (lat. amentia-dəlilik) şüurda qarışıqlıq, anlaşıqsızlıq; çox zaman həddindən artıq fəal hərəkətlər, hallüsinasiyalar (sayıqlama) ilə müşaiyyət edilir; belə vəziyyətdən çıxan adamın yadında adətən heç bir xatirə qalmır. Amentsiya vəziyyətinə düşən adam zaman, məkan, şərait baxımından özünü istiqamətləndirə bilmir. Bu halın kəskin şəkli infeksiya, zəhərlənmə, ümumi zəiflik şəraitində əmələ gəlir. Amentsiya həm də müxtəlif psixik xəstəliklər zamanı formalaşa bilər (şizofreniya, maniakal-depresiv psixoz).

25. “Zorla sıxışdırılıb çıxarılanı ağıllı mənəvi iş ilə əvəz etmək” – Söhbət, bişuüri istəklərin sıxışdırılıb çıxarıldığı zaman əmələ gələn dinin, elmi dünyagörüşü ilə əvəz olunmasından gedir.

26. “Dini ağıl ilə əvəz etmək cəhdi”. Söhbət “ağıl pərəstişindən”, yəni Fransa burjua inqilabı zamanı keçirilən mərasimlərdən gedir. Ağıl pərəstişi dini xarakter daşımırdı, ona “sitayiş” ona görə deyilə bilər ki, burada bir sıra, dini ibadətləri xatırladan, ibadətlər və mərasimlər var idi.

27. Xalqların kraniometrik indeksi – kraniologiya (kəllə, qafa tası haqqında elm) işlədilən indekslərdən biri; bu indeksin vəzifəsi – ayrı-ayrı qrupların (irqlərin) müəyyən ümumi, təkrarlanan əlamətlərinə görə, kəllənin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin təsvir edilməsidir.

28. “Amerika hadisələri” 1919-cu ildə ABŞ-da alkoqol (pivə də daxil olmaq şərtilə) içkilərin istehsalı və satışına qadağa qoyan qanun, konstitusiyaya düzəliş şəklində qəbul edilmişdir. “Quru qanun”, müntazəm olaraq pozulduğuna, alkoqolizmin azaldılması əvəzinə, onun artmasına gətirib çıxardığına görə, 1933-cü ildə ləğv edildi. Freyd, bu qanunun qəbul edilməsini, ABŞ-da qadınların nüfuzu ilə bağlayırdı: bunun qəbul olunması və saxlanılması uğrunda çox nüfuzlu qadın təşkilatları mübarizə aparırdılar.

29. Freyd, Heynenin “Almaniya. Qış nağılı” poemasından bir neçə misra gətirir. О zaman bu şeir geniş yayıldığına görə alman oxuculara çox yaxın idi. Heynə,dini, bir tikə çörəyi istəməsinlər deyə “avam adamların başını aldadan bir əfsanə” adlandırmışdır. Şair yerdəki həyatı tərənnüm edərək, zəhmətə qovuşub, göydə yox, məhz burada cənnət yaratmağa çağırır.

30. Sublimasiya – instinklərlə bağlı olmayan davranış formalarında, instinktlər enerjisinin boşaldılmasına gətirib çıxaran bir proses. Bu proses bir neçə mərhələdən ibarətdir: 1) instinktiv istəklərə aid obyektlərdən enerji digər sahələrin obyektlərinə axıb keçir; 2) fəaliyyəti müşahidə edən emosiyaların transformasiyası (yəni dəyişilməsi) (seksuallıqdan, irticadan uzaqlaşma); 3) fəaliyyətin, instinktlərin hökmranlığından azad olunması; 4) fəaliyyətin, cəmiyyət üçün məğbul olan şəklə salınması. “Sublimasiya” anlayışı vasitəsilə Freyd, ali fəaliyyət funksiyaları aşağı funksiyalardan əmələ gəlməsini sübut etməyə çalışmış, elmi fəaliyyət, bədii yaradıcılıq, həqiqətin fəlsəfi dərki kimi hadisələri – psixoanalitik panseksualizm mövqeyindən izah etməyə çalışırdı. Ədəbiyyat və incəsənətin psixoanalitik yozumu ilk əvvəl, psixik daxili münaqişələrin, uşaq nevrozlarının, nevrotik simptomların bədii yaradıcılığa çevrilmə mexanizmi ilə bağlıdır. Psixoanaliz baxımından, sublimasiya – psixi münaqişələrin ən yaxşı həllolunması yollarıdır; əks təqdirdə nevroz əmələ gələ bilər.

31. Ananke – yunan mifologiyasında zərurət ilahəsi, Moyra bacılarının anasıdır. Dünyanı birləşdirən ox – Anankenin dizində yerləşən cəhrəsinin oxudur. Platon, bu mifoloji obrazı öz “Dövlət” əsərində dünya quruluşunun izahında istifadə etmişdir.

32. Loqos (qədim yunan dilində “ağıl”, “məna”, “nitq” demək­dir) – bu sözü Heraklit, kosmik ağlı, qanunu, dünyada baş vərən dəyişikliklərin ritmini ifadə edən fəlsəfi termin kimi istifadə etmişdir. Stoisizm fəlsəfəsində loqos kosmosun oddan, efirdən ibarət olan canını təşkil edir. Xris-tianlıqda loqos İsa peyğəmbərlə eyniləşdirilir; “İlk əvvəl söz olub və söz Allahda olub və bu söz "Allah" olub” (İncil, 1:1).

Ananke və Loqosdan söhbət salan Freyd, heç də qədim yunan mifologiyasında və ya xristianlıqda qəbul olunmuş mənası yox, qədim yunan fəlsəfəsində işlədilən mənasını nəzərdə tutur. Daha doğrusu söhbət təbii zərurətdən gedir: Ananke burada insani əhatə edən xarici mühitin hərəkətlərini idarə edir, Loqos isə insandan asılı olmayaraq mövcud olan təbiətin qanunlarını dərk edir. Bu mənada Loqos – alimin “Allah”ıdır.