Zokirjon saidboboyev

3. Tarixiy kartografiya

Tatixiy kartograflya - ilmiy fan blib, u asosan tarixiy kartalar va atlaslarni tuzish, ularning uslubiyatini ishlab chiqish bilan shuullanadi. Kartografik uslubning tarix fanida qUanilishi tarixiy kartalardan keng foydalanishga, tarixiy-geografik monografiyalar, maqolalar, darsliklar, qllanmalar yaratilishiga olib keldi. Tarixiy kartalarda tarixiy jarayonlar, voqea-hodisalar, tarixiy davrlarni tavsiflovchi jarayonlar, shuningdek, geografik

41

oqibatlar krsatib tiladi. Umumiy tarixiy kartalar bu jarayonlarni yanada tliqroq krsatishga, ochib berishga harakat qiladi. Tarixiy kartalarning turli xillari bladi: tarixiy-iqtisodiy, tarixiy-siyosiy, tarixiy etnografik, arxeologik, milliy-ozodlik harakati, dehqonlarqo'zg'oloni, inqilobiy harakatlar, harbiy-tarixiy, madaniyat tarixi byicha va boshqa kartalar kiradi. quv-tarixiy kartalar rta va oliy maktablarda qitilayotgan tarixiy davrlarga mos bladi.

Tarixiy kartografiyaning rivojlanishi har doim tarixiy geogra-fiyaga boliq blib kelgan. 1579 yili Abraxam Orteliy geografik atlasga uchta tarixiy kartadan iborat qshimcha tuzdi. Ortehyning bu qo'shimchasi keyinchalik 1603 yih 38 ta kartadan iborat blgan antik davrning geografik atlasini tuzilishiga sabab bldi.

XVII asrning ikkinchi yarmida fransuz geograflari Sansonlar va V.Dyuval atlaslarida ham tarixga oid kartalar blimi bor edi.

XVIII asr oxirida fransuz kartografi J.B. Anvil tomonidan
tayyorlangan tarixiy kartalar bosilib chiqdi. Orteliydan tortib to

XIX asr oxiriga qadar tuzilgan kartalarda xalqlarning hududiy
joylashishi, siyosiy chegaralar, harbiy yurishlar, janglar, tarixiy
voqealar bhb tgan hududlar, geografik sayohatlar ynalishlari
aks ettirilgan edi. Shuningdek, A.Orteliy va V.Dyuval tomonidan
tuzilgan kartalarda afsonaviy voqea-hodisalar va Injildagi rivoyatlar
tasvirlangan. Masalan, avliyo Pavel va Ibrohim payambarning
sayohati, troyalik Eneyning dengiz sayohati, Odisey yurgan yllar
tasvirlangan. Keyinroq kartalarda tarixiy-iqtisodiy ma'lumotlar
ham qayd qilina boshlangan.

Tarixiy kartalar tuzishda tarixiy davrlar kpincha chalkashib ketgan, milliy-ozodlik harakatlari aks ettirilmagan. Ba'zi tarixiy kartalarda ma'lumotlar ataylab buzib krsatilgan. Masalan, 1910 va 1936-1938 yillarda Germaniyada chop etilgan Pusger atlasida, avvalo buyuk davlatchilik shovinizmi va keyinroq fashistcha oyalar ayj olishi bilan kartalardagi nemis va slavyan yerlari rtasidagi chegaralar sun'iy ravishda sharqqa surilib berilgan.

42

XX asrning ilmiy tarixiy kartografiyasiga ikkita muhim ynalish xosdir. Birinchi ynalishga yuksak darajada detallashtirilgan kartalar kirib, ularda aholining ma'muriy, ba'zi holda cherkov tomonidan blinishigacha blgan aniq dalillar aks ettirilgan. Bunday kartalar turiga 1895 yilda chop etilgan Fabrisiusning nemis atlasi, Rixteming 1906 yilgi Avstriya atlasi, AA.Bekmanning 1913-1938 yillarda chop etilgan Niderlandiya atlasi kiradi. Ikkinchi tur kartalariga detallashtirihshi unchalik yuqori blmagan, ammo faqatgina tarixiy-siyosiy emas, balki tarixiy-iqtisodiy, madaniyat tarixiga oid ma'lumotlar ham aks ettirilgan kartalar kiradi. Bunday kartalar sirasiga 1926 yil chop etilgan Aubinning nemis atlasi, Pollin tahriri ostida 1932 yilda chop etilgan AQSh atlasi („Qshma Shtatlar tarixiy-geografik atlasi")ni misol qilib keltirishimiz mumkin. 1956, 1958, 1962 yillarda esa Myunxenda quv mashulotlariga doir „Katta tarix atlasi" chop etilgan.

Rossiya imperiyasida tarixiy kartografiya rivojlanishining dastlabki.bosqichi XVIII asrning birinchi choragiga tri keladi. Bu davrdagi tarixiy va tarixiy-geografik asarlarga tarixiy kartalar ilova qilina boshlandi. „Rossiya imperiyasining tarixiy kartasi" birinchi bor 1793 yilda chop etilgan.

Tarixiy kartografiya rivojlanishida 1958 yil Polshada bosilib chiqqan Plos voyevodligi tarixiga oid atlasning alohida rni bor. Bunday atlaslar ishlab chiqarish kucUarining joylashishi, ishlab chiqarish munosabatlari, iqtisodiy sish krsatkichlarini aniq tasvirlab beradi. Zamonaviy tarixiy kartografiya rivojlanishining muhim elementi - bu tarixni aniq davrlashtirish, turli tarixiy jarayonlarni tla aks ettirish, tarixiy jarayonlarning iqtisodiy tomonini ochib berishdii.

Shuni ta'kidlab tish joizki, shrolar tuzumi davrida rta Osiyo tarixiga doir bir qator tarixiy kartalar tuzilgan blsa ham, ammo ulaming ichida rta Osiyoni chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishiga doir kartalar yq edi. Shuningdek, kartalar nashr qilinganda kproq yevrosentrik nuqtai nazardan yondashilgan edi.

a

rta Osiyo hududlari byicha tarixiy kartalar faqat katta tarixiy voqealar bilan boliq blgan hollardagina yaratilgan. Masalan, mo'g'ullarning rta Osiyoni bosib olishiga doir tarixiy kartalar mavjud blsa-da, ammo Amir Temur davlati haqida tarixiy kartalar umuman yaratilmagan. Tarixiy atlas va kartalarda XV-XVIII asrlardagi rta Osiyoda blib tgan tarixiy jarayonlarning faqat Rossiya imperiyasi bilan aloqador blgan qismlarigina aks ettirilgan, ular ham ham aniq detaUashtirilmagan edi.

rta Osiyo xalqlari tarixiga oid siyosiy-ma'muriy, tarixiy kartalar kam yaratilgan bIsa-da, demografik, hududlarning iqtisodiy tarixiga oid kartalar esa deyarli blmagan.

rta Osiyo chor Rossiyasi tomonidan bosib olingandan sng Turkiston general-gubernatorligi va yarim mustaqil Buxoro amirligi va Xiva xonligining sha davrga oid ba'zi kartalari mavjud.

zbekiston mustaqillikka erishgandan sng tarixiy kartalar soni kpaydi. rta Osiyoning eng rivojlangan davri blgan temuriylar davriga baishlangan kartalar tplami chop etildi. Shu bilan birga zbekiston tarixiy kartografiyasi oldida kplab ilmiy muammolar turibdi. Birinchi galda zamonaviy talablarga mos blgan zbekiston xalqlari tarixining butun davrlarini qamrab olgan tarixiy atlas yaratish zarur. Bu borada dastlabki qadamlar ham tashlandi. 1999 yilda „zbekiston tarixi atlasi" nashrdan chiqdi (zbekiston tarixi atlasi.-zgeodezkadastr, 1999). Endi uni yangi ilmiy ma'lumotlar asosida tldirib, mukammallashtirib borish zarur.

zbekiston xalqlari tarixiga oid kartalar mavjud blsa-da, tarixiy- geografik, tarixiy-iqtisodiy, tarixiy-demografik kartalarni yaratish zbekistonlik olimlarning birinchi galdagi vazifasidir.

4. zbekistonda kartografiya fani tarixi

XX asrga qadar respublikamiz hududini kartografik jihatdan rganilganlik ancha past blgan. Chor Rossiyasi Turkistormi bosib olgandan keyin iqtisodiy jihatdan muhimbu lkani kartaga

44

olish ishlari boshlandi. Zotan, hududning ichki qismlari hali ham yaxshi rganilmagan, manbalar yetarlicha darajada tliq va aniq blmagan, plan olish asboblari, kartografik tasvirlash usullari va karta ishlash texnikasi rivojlanmagan edi.

1934 yili rta Osiyo va Qozoistonda yagona blgan Toshkent kartografik fabrikasi tashkil etildi. Unga davlat muassasalari va jamoat tashkilotlarini mavzuli, siyosiy-ma'muriy va malumotnoma kartalari bilan, shuningdek, maktab quvchilarini quv karta va atlaslar bilan ta'minlashdek katta vazifa yuklatildi. Kp tmay alohida suoriladigan tumanlar qishloq xjalik kartalari, zbekistonning ma'muriy kartasi va rta Osiyo xalqlari rnilliy tillarida quv kartalari tuzildi va nashr etildi.

Mintaqa, xususan zbekiston hududi tasvirlangan kartografik materiallar sha yillari nashr etilgan sobiq Ittifoqning katta-kichik va qishloq xjaligiga oid maxsus qomuslari tarkibida ham berilgan.

1939-1940 yilaribarcha rta Osiyo respublikalarining devoriy siyosiy-ma'muriy, tabiiy va iqtisodiy kartalari tayyorlandi va chop etildi. Ular ichida, ayniqsa, zbekiston va Turkmanistonning qishloq xjalik kartalari alohida ajralib turadi. Ularda qishloq xjaligining ixtisoslashuvi, ekilayotgan za navlarining joylanishi, davlat xjaliklari va ularning ixtisoslashuvi krsatilgan. Belgilar usuli bilan foydali qazilma konlari, muhim industrial markazlar va gidroelektrostansiyalar krsatilgan.

Urushdan keyingi yillarda kartograflarning asosiy vazifasi qishloq xjaligida, boshqaruv va rejalashtirish organlarini zarur kartografik materiallar bilan ta'minlash, ilor xjaliklar va ilmiy tadqiqot muassasalarining yutuqlarining taribot qilish hamda amaliyotga joriy etilishini tezlatish edi.

1963 yili respublikamizning birinchi „Tabiiy-geografik atlasi" chop etildi. Atlasning formati 44x30 sm, asosiy kartalarning masshtabi 1:3500000 va 1:500000, iqlim kartalari 1:7500000 va 1:10000000 masshtablarda tuzilgan. •

1968 yili zbekiston Yer tuzish va loyihalash instituti tomonidan zbekistonning yagona dastur asosida bir-biri bilan

45

o zaro bolangan, bir-birini zaro tlatadigan ixtisoslashgan aniq maqsadli «Devoriy qishloq xjalik kartalari" tizimi tayyorlandi va nashr etildi. Mazkur tizim masshtabi 1:1000000 blgan 21 ta kartadan iborat bhb, ularda respublikamiz qishloq xjahgiga atroflicha kartografik tavsif berilgan. Barcha kartalarning mazmuni turli xil diagrammalar, grafiklar va jadvallar bilan tldirilgan.

1980 yili zbekistonning birinchi ,,0'quv-lkashunoslik atlasi" chop etildi. Mazkur atlas keng jamoatchilik tomonidan yuqori baholandi. U respublikamiz geografiyasi, tarixi va madaniyatini rganishda quvchilarga yordamchi qllanma blib xizmat qildi.

1983 yili respublikamiz poytaxti Toshkentning 2000 yillik yubileyi munosabati bilan kompleks "Toshkent geografik atlasi" chop etildi. Atlasning formati 25x35 sm, asosiy kartalarining masshtabi 1:400 000 va 1:650 000. Atlas kirish va 6 blimdan iborat blib, u 48 ta karta va sxemalarni z ichiga olgan. Atlas I^ningrad shahrining (1977 yil) tarixiy-geografik atlasidan keyin sobiq Ittifoqda nashr qilingan ikkinchi shahar atlasi hisoblanadi.

1982-1985 yillari ikki qismdan iborat umumiy kompleks geografik ilmiy-malumotnoma ,,0'zbekiston atlasi" chop etildi. Mazkur atlasning umumiy hajmi va mazmunining qamroviga kra milliy atlasga yaqin deb hisoblash mumkin. Atlasning formati 61x42 sm, asosiy kartalarining masshtabi 1:2 500 00 va 1: 3 500 000. Atlas 28 ta alohida-alohida blimdan iborat blib, unda 322 ta kp rangh karta berilgan. Atlasni loyihalashtirish va kartalarni tuzishda mualliflar asosiy e'tiborini tizimli yondashgan holda respublikamizning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, xalq xjaligi va uning tarmoqlari, madaniyati va tarixining ziga xos xususiyatlarini saqlab qolib, ularning haqiqiy holatini aks ettirishga qaratdilar. Mazkur atlas sobiq Ittifoqda chop etilgan barcha kompleks ilmiy-ma'lumotnoma atlaslardan farq qilib, zbekiston qishloq xjaligining yetakchi tarmoi — paxtachilikka alohida blimda birinchi marta thq kartografik tavsif berildi.

zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, respublika rahbariyati mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish, ishlab

46

chiqarish kuchlaridan oqilona foydalanish va uni butun mamlakat hududi bylab ilmiy asosda tri joylashtirish masalalariga jiddiy e'tibor qaratmoqda. Shu bilan birga mustaqillik oyalarini tarib qilish, aholining sib borayotgan moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini tla-tkis qondirish, mamlakat mudofaa qobiliyatini oshirish, uning hududida geodeziya va kartografiyaga oid faoliyatni keng klamda, aniq reja va ilmiy asosda tashkil etishga katta ahamiyat berib kelmoqda. Shu maqsadda 1997 yilning 25 aprelida „Geodeziya va kartografiya trisida"gi zbekiston Respublika-sining Qonuni qabul qilindi. Ushbu Qonunning maqsadi zbekiston Respublikasida geodeziya va kartografiyaga oid faoliyatning huquqiy asoslarini belgilaydi hamda davlatning, yuridik va jismoniy shaxslarning geodeziya va kartografiya mahsulotiga blgan ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan.

tgan qisqa muddat ichida respublikamizning 1:1000000 va 1:1500000 masshtabli qator devoriy siyosiy-ma'muriy, tabiiy, ekologik, umumiqtisodiy, iqlim va ahoh kartalari chop etildi.

1999 yili zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligining buyurtmasiga binoan Mirzo Ulubek nomidagi zbekiston Milliy Universitetining geografiya fakulteti jamoasi umumiy rta ta'lim muassasalari uchun „zbekiston geografik atlasi"ni nashrga tayyorladi.