Zokirjon saidboboyev

8. rta Osiyo olimlarining kartografik tadqiqotlari

Xorazmiy. rta asrlarda zaminimizdan yetishib chiqqan buyuk alloma VIII-IX asrlarda yashab ijod etgan Muhammad Muso al-Xorazmiyning kartografik tadqiqotlari qimmatlidir. Al-Xorazmiy

64

xalifa Ma'mun tashkil qilgan „Bayt-ul-hikma" („Donishmandlar uyi")da ham faoliyat krsatgan. Xalifa Ma'mun sha davrda yer yuzining batafsil kartalarini tuzish trisida topshiriq bergan. „Dunyo kartalari" aslida yaxlit atlas blishi kerak edi. Atlas tuzish ishi bilan 70 ga yaqin olim shuullangan, ularga esa Muhammad Muso al-Xorazmiy boshchilik qilgan.

Bu kartalar yiindisi „Ma'mun dunyo kartasi" nomi bilan ham yuritilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, uni tuzish ishlari 840 yillarga yaqin tugallangan blsa kerak.

Xorazniiyning mazkur kartalar munosabati bilan 837-847 yillar oraliida yozilgan „Surat al-arz" („Yer surati xaqidagi kitob") asarida hatto Klavdiy Ptolemeyning „Geografiya" kitobini tanqidiy tahlil qilgan. „Surat al-arz" (arab tilida) 1926 yilda avstriyalik geograf Gans Mjik tomonidan nashr qilingan va shu asosda zbek tiliga girilib chop etilgan.

Xorazmiyning kitobi bilan birga uning trtta kartasi ham bizgacha yetib kelgan. Ular orasida Azov dengizi havzasi hududlari aks ettirilgan karta qimmatlidir. Ushbu karta shimolga tomon ynalishda berilgan blib, Xorazmiygacha va undan keyingi geograflarning kartalarida ushbu dengiz janubga tomon yna-lishda chizilgan.

Xorazmiy Nil daryosi kartasida ushbu daryo oqimini yaxshi bilishini krsata olgan. Kartada iqlim chegaralari ham aks ettirilgan.

Xorazmiyning uchinchi kartasi — „Qimmatli yoqutlar oroli^; deb atalib, bunda hamma tomoni tolar bilan qurshalgan bir orol tasvirlangan.

Nihoyat trtinchi kartada dengiz qirg'oqlarining turli shakllari berilgan.

Xorazmiyning „Surat al-arz" asari arb va Sharq kartograflari uchun keyingi asrlarda ham qllanma blib xizmat qildi. Undagi rta Osiyoga oid malumotlar haqiqatga yaqinligi bilan ajralib turadi.