Zokirjon saidboboyev

5. MUoddan awalgi IV asr oxiri-milodiy IV asrning boshlarida rta Osiyoning siyosiy va iqtisodiy geografiyasi

Miloddan awalgi 323 yilda Aleksandr Makedonskiy lgandan keyin makedoniyalik mahallliy zodagonlar rta Osiyo xalqlarining siyosiy birligini yqotish maqsadida mamlakatni mayda blaklarga blib tashlaydilar.

Miloddan awalgi 312 yilda Iskandarning sarkardalaridan biri blgan Salavkaga Bobil (Mesopotamiya) va uning sharqidagi

87

mamlakatlar topshiriladi. Oradan kp vaqt tmay, u o zi hukmronlik qilayotgan mamlakatlarning chegaralarini kengaytirib, Sirdaryo va Hind daryosi naryoidagi yerlarni ham egallaydi, shu tariqa salavkiylar sulolasini boshlab beradi.

Yunon-makedoniyaliklar harbiylarning Baqtriyada va Sudda bir yarim asr davom qilgan hukmronligi mahalliy aholi madaniyatini boyitishga yordam bermadi. sha zamondan bizga yetib kelgan juda kam miqdordagi yodgorliklar rta Osiyoda yunonlar ta'siri tarqalganligidan dalolat beradi.

Salavkiylarga qarshi xalq ommasining kurashi asta-sekin kuchayib borganligi natijasida miloddan awalgi III asr rtalarida Yunon-Baqtriya davlati ajralib chiqadi. Bu davlat quldorlikka asoslangan blib, salavkiylarning Baqtriyadagi vorisi Diodot tarafidan asos solingan. Markazlashgan monarxiya shaklidagi Yunon-Baqtriya davlati tepasida podsho turgan. Bu davlatning asosi Baqtriya blib, ba'zi hokimlar davrida (Yevtidem, Demetriy, Yevkratid) Hindistonning shimoli-arbiy qismi, Amudaryo va Sirdaryo rtasidagi katta yerlar qshib olinadi. Davlatning poytaxti Shimoliy Afonistondagi Baqtro shahri edi. Davlat bir necha satrapliklarga blingan blib, ma'lum darajada mustaqil blgan. Yuksak darajadagi iqtisodi, hunarmandchiligi, shaharlari bilan mashhur blgan. Ellin madaniyati va mahalliy mada-niyatning qshilishidan ziga xos madaniyat yaralgan. Mahsulot-pul munosabatlari yuksak blgan. Pul tizimi kumush va bronza tangalari blib, attik (tetra-draxma) tangalaridan iborat blgan.

Miloddan awalgi II asrning snggi choragi (ba'zi manbalarda aytishlaricha, miloddan awalgi 166 yil)da Yunon-Baqtriya podsholigi sak va yuechjilar qabilalari tomonidan istilo qilingan. Yunon manbalarining yozishicha, bu davlatga turli qabilalar tomonidan barham berilgan. Xitoy manbalarida esa Yunon-Baqtriya podsholigini faqatgina yuechji qabilalari istilo qilgan deb yozilgan.

Miloddan awalgi II asr boshlarida kchmanchi qabilalar Qan davlatini barpo qiladilar. Ushbu davlatlar haqida ilk ma'lumot

Chjan Szyan (miloddan awalgi 128 yil) yozma manbalarida uchraydi. Qan davlati tarkibiga rta Osiyoning Amudaryo va Sirdaryo rtasidagi yerlari (Baqtriyadan tashqari) kirgan.

Poytaxti Bityan shahri blgan. Xitoy manbalarining malumot berishicha, Qan davlati aholisi 600000 kishini tashkil etgan. Qshindagi askarlar soni esa 120000 harbiydan iborat blgan. Aholisini qanlar deb yuritishgan. Qan davlati konfederatsiya shaklida blib, unga miloddan awalgi I asr — milodiy I asrda 5 ta mustaqil mulklar kirgan. Bu mulklar quyidagilar:

1. Suse (Kesh, hozirgi Qashqadaryoning sharqiy qismi).

2. Fumu (Zarafshon vodiysi).

3. Yuni (Choch-Toshkent vohasi).

4. Gi (Ehtimol, Buxoro).

5. Yuegan (Urganch, Xorazm).

Bu mulklar umum Qan davlati podshosiga bysungan. Ular o'zlarining tangalarini zarb qilganlar.

Miloddan awalgi I asr va milodiy I asrlarda Qan davlati iqtisodiy jihatdan ancha rivojlangan davlat edi. Davlatning asosiy aholisi troq va yarim troqbhb, uning hududida kchmanchi chorvadorlar ham yashar edi. troq aholi asosan vodiyda yashab, dehqonchilik, bodorchilik va hunarmandchilik bilan shuullanib kelgan.

Vohada yashovchi troq aholi dehqonchilik bilan bir qatorda chorvachilik bilan ham shuullangan. Yozma manbalarda qan-arlarning sut-qatiqlari mlligi va kplab zotli otlari borhgi alohida ta'kidlab tiladi. Qang'arlarning eng ashaddiy dushmanlari usun qabilalari edi. Miloddan awalgi II-1 asrlarda usunlar Xitoy imperatorlari bilan yaqinlashib, xunnlarva. qanarlarbWan. kurash boshlaydilar. Lekin qanarlar ularni z hududlariga yaqin ylatmaganlar. Milodning III asriga kehb Qan davlati bir necha mustaqil mulklarga blinib, davlat sifatida barham topdi.

Miloddan awalgi II-1 asrlarda Xitoy manbalarida keng, boy va ko 'p aholili deb eslatilgan Dovon davlatini tarixchilar Farona deb hisoblaydilar. Bu davlat haqidagi ilk ma'lumotlar Chjan Szyan

89

(miloddan awalgi 128 yil) yozma manbalarida uchraydi. Dovon, shubhasiz, Faronaning xitoycha talaffuzidir. Davlatning poytaxti Ershi shahri blgan. Davlatning hududlari Toshkentgacha borib, davlat boshida hukmdor turgan. Davlat boshqaruvida yoshi ulu kishilarning yiini katta ahamiyatga ega blib, ular hatto hukmdorlarni ham zgartirishlari mumkin blgan.

Chjan Szyan ma'lumotlariga qaraganda, Dovon aholisi bir necha yuz ming kishi blib, 70 dan ortiq katta va kichik shaharlar blgan.

Iqtisodda asosiy rinni qishloq xjaligi egallagan. Dehqon-chilik bilan shuullanuvchi aholi arpa, sholi, beda kabi turli ekinlar ekkanlar. Shuningdek, ular uzumchilik bilan ham shu-ullanganlar. Vinoni katta sopol xumlarda uzoq vaqt saqlashni ham bilganlar.

z davrida Dovon davlati "afsonaviy" va „samoviy" otlari bilan shuhrat qozongan. Dovon arumoqlari mamlakatdan tashqarida ham, ayniqsa, Xitoyda juda qadrlangan.

Miloddan awalgi 104-102 yillarda Dovon bilan Xitoy rtasida urushlar blib tgan. Xitoyliklar bu yerda z hokimiyatlarini rnatgach, qaytib ketganlar. Lekin faronaliklar ular qoldirib ketgan hukmdorni adarib tashlab, z hokimiyatlarini rna-tadilar. Faronaliklar Xitoyga har yili samoviy otlar berish maj-buriyati evaziga z mustaqilliklarini saqlab qolganlar.

Miloddan awalgi II-milodiy IV asrlarda asrlarda rta Osiyoning katta qismi, Afoniston, Shimoliy Hindiston va boshqa bir qator yerlarni z ichiga olgan Kushon imperiyasi rta Osiyo xalqlari tarixida muhim ahamiyatga ega bldi. Miloddan awalgi I asrga kelib katta yuechji uyushmasidagi Guyshuan (Kushon) hokimligi ancha kuchayib va hududi kengayib bordi.

Podsho Vima Kadfiz davrida kushonlarga Hindistonning kattagina qismi bysunadigan bldi. Kanishka I davrida esa Kushon podsholigi zining rivojlangan pallasini boshdan kechirgan. rta Osiyoda kushonlarning shimoliy chegaralari