Zokirjon saidboboyev

6. Buyuk Ipak yli: asosiy ynalish va tarmoqlariga tarixiy-geografik tavsif

Qadim zamonlar tarixiga nazar tashlar ekanmiz, jamiyat taraqqiyotining bronza davridan ham awal hududlarni bir-biriga bolovchi zaro ixtisoslashgan savdo yllari mavjud blganligini krishimiz mumkin. Buyuk Ipak yli tashkil topmasdan awal rta Osiyo va Qadimgi Sharq hududida savdo va madaniy ayirboshlash uchun turli-tuman yllar mavjud blgan.

Eng qadimgi yllardan biri miloddan awalgi III-II ming yilllikda vujudga kelan „La'l yoii"dir. U Pomir togiaridan boshlanib, Eron va Old Osiyo hamda Misr orqali tgan. Pomirdan olinadigan yarim nodir la'l toshi (lojuvard) Qadimgi Sharq mamlakatlari zargarlari tomonidan yuksak baholangan. Badaxshon laii ishlatilgan buyumlar Misr fir'avnlari maqbaralaridan ham topilgan.

Boshqa biri Eron ahamoniylari sulolasining yli blib, „Shoh yoii" deb atalgan. U miloddan awalgi VI-IY asrlarda Kichik Osiyo shaharlarini, rta yer dengizi byidagi Efes, Sard shaharlarini Eron poytaxtlaridan biri — Suza bilan bogiab turgan.

91

Tain bir yl Eron, Baqtriya orqali Sudiyona, Toshkent vohasi va Qozoiston hududidan tgan va Oltoygacha borgan. Uning umumiy uzunligi 2400 km.ni tashkil etgan.

XVI asrga qadar Sharqbilan arb xalqlari rtasidagi tarixiy-madaniy va savdo munosabatlari taraqqiyotida qadimgi dunyoda mashhur blgan Buyuk Ipak yli muhim rin tutgan edi. Bu yl miloddan awalgi II asrda vujudga kelgan va „Buyuk meridianal yl" deb atalgan. Bu ylga „Buyuk Ipakyli" degan nom 1877 yilda nemis geografi F.Rixtgofen tomonidan berilgan.

Xitoy, rta Osiyo, Hindiston va Yaqin Sharq mamlakatlarini savdo orqali zaro bolagan, qadimgi Xitoydan rta Osiyo, Hindiston, Eron va Yaqin Sharq mamlakatlariga asosan ipak olib ketilganligi uchun uni Ipak yo 'li deb atashgan. Buyuk Ipak yli milodiy XVI asrgacha (suv yllari ochilgunga qadar) Sharqni arb bilan bolab, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega blgan. Buyuk Ipak yh haqidagi dastlabki ma'lumotlar miloddan awalgi 138 yili Xitoy . imperatori Udining topshirii bilan rta Osiyoga yuborilgan elchi va sayyoh Chjan Szyan sayohatnomasida uchraydi. Ipak yli Xuanxe (Xitoy) daryosining rta oqimida joylashgan Sian shahridan boshlanib, Lanchjou orqali Dunxuanga kelgan. Bu yerda u ikkiga ajralib, biri shimoli-arbga, ikkinchisi janubi-arbga ynalgan.

Shimoliy yl Turfon orqali Torim vohasiga, u yerdan Qoshar, Farona vodiysiga, undan keyin Sudning markazi Samarqandga va Mariyonaga (Marvga) ynalgan. Janubiy yl Xtan, Yorkent va Pomir tizma tolari orqali tib, Baqtriyaning poytaxti Zariaspga (Balxga) borgan. Balxda janubiy yl ikkiga ajralib, biri Hindistonga, ikkinchisi arbga ynalgan va Marvda shimohy yl bilan tutashgan. Ipak yli Marvdan Parfiyaning poytaxti Niso shahri, Eronning Gekatampil, Apaliya va Ekbatana (Hamadon) shaharlari orqali Mesopotamiyaga borgan, u yerda Ktesifon va Badod shaharlaridan tib, Dajla (Tigr) daryosining ng qiroi bylab shimolga ynalgan va Nisibin hamda

92

Antioxiya shaharlari orqali Damashqqa borgan. Damashqdan Tir shahri bilan Quddusga va Misrga ynalgan.

Buyuk Ipak yli orqali Xitoyga har xil gazlamalar, gilamlar, oyna, metall, zeb-ziynat buyumlari, qimmatbaho tosh va dorivorlar, Baqtriya va Dovondan ctf va tuyalar olib borilgan. Bu yl tufayli Xitoyning rta Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlari bilan savdo va tashqi aloqalari I-II asrlardayoq ancha kengaygan. Har yili Xitoydan katta savdo karvonlari elchilar bilan arb mamlakatlariga jnatilgan, ayni vaqtda arbdan ham shu taxhtda karvonlar kelgan.

Ipak yli uzoq va mashaqqatli blganligi sababli Xitoyning arb mamlakatlari bilan bevosita aloqa olib borishi mumkin blmagan. Shuning uchun ham Buyuk Ipak yli orqali olib borilgan savdo-elcMik aloqalarida osiyoliklar, ayniqsa sudiylar, baqtriyaliklar, parfiyaliklar va eroniylar katta rol ynaganlar. III-VI asrlarda Ipak yli Xitoydan Hindistonga borib ziyorat qiluvchi budda monaxlariga katta xizmat qildi. X asrlarda Xitoy bilan arab xalifaligi va Vizantiya rtasida savdo va elchilik munosabatlaiiuing kengayishi natijasida Buyuk Ipak yo'lining ahamiyati oshdi. XIII-XIV asrlarda Ipak yli mullar imperiyasining chekka lkalarini Muliston bilan bolashda katta rol ynadi.

Buyuk Ipak yli rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga katta ta'sir krsatdi: shaharlar kengaydi, hunarmandchilik va madaniy hayot rivojlandi. IV asrda vujudga kelgan Xitoy chinnisozlik maktabi nodir buyumlar tayyorlagan. Xitoy chinnisi haqida Beruniy ma'lumotlar yozib qoldirgan.

rta Osiyodagi kabi oyna tayyorlash texnologiyasi V asr rtalarida Xitoyda ham tarqalgan. Xitoyda nafis qooz tayyorlash usuh Turkistonga ham yetib kelgan va bu sohada Samarqand mashhurblgan.

Buyuk Ipak ylining ahamiyati jahon jamoatchiligida katta qiziqish uyotmoqda. YuNESKO Bosh konferensiyasining XXTV sessiyasi 1989-1997 yillarga mljallangan „Ipak yli - muloqot yli" deb nomlangan keng klamdagi tadqiqot ishlarini amalga

93

oshirish byicha qaror qabul qildi. Shu qaror asosida tuzilgan ekspedisiya rta Osiyoning tarixiy taraqqiyoti jarayonini rganish byicha katta tadqiqot ishlari boshlab yubordi.