Zokirjon saidboboyev

95

IVBOB.

RTA OSIYONING RTA ASRLARDAGI TARIXIY GEOGRAFIYASI

1. Eftalitlar va turk xoqonligi siyosiy-tarixiy geografiyasi

V asrning rtalarida rta Osiyoga kchmanchi eftalit qabilalari kirib kelishadi. Bu yangi qabllalar ittifoqi 50-yillarda ancha mustahkamlandi. Ularning 456 yilda Xitoyga z elchilarini yuborishi ham buning tasdiidir. Eftalitlarning janubga siljishi sosoniylar Eroni bilan tqnashuvlar keltirib chiqardi. Bu urushda ham eftalitlar alaba qozonib, sosoniylar eftahtlarning lpondoriga aylanib qoladi. Eftalitlar sosoniylar bilan birga kurash jarayonida 0'rta Osiyoning janubiga siljiy boshlagan. Ular 467-470 yoki 480 yillarda Sudni bosib olishadi va keyin Sharqiy Turkistonga qarab sifjishadi. 479 yilda Turfon, 490-497 yillarda Urumchi, 497 va 507 yillar oraliida Karashara, Xtan va Qoshar eftalitlar davlati tarkibiga kiradi va VI asrning boshlarida butun Sharqiy T urkiston eftalitlar ql ostida birlashadi.

Eftalitlar davlati hududlari haqida Xitoy solnomalari va arab-fors tarixchilari asarlarida malumotlar uchraydi. Ularga tayangan ftolda eftalitlar davlatiga rta Osiyoning katta qismi, Sharqiy furkiston, Gandxara va V asrning ikkinchi yarmida Shimohy flindistonning boshqa bir qancha viloyatlari ham kirganligini Ijihsliimiz mumkin. Bu davlat z hududiga kra kushonlar ciavlatidan ham katta edi.

Kushonlar davridagi kabi eftalitlar zamonida ham saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Xitoy manbalariga kra, taxt otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa, sha taxtga tirgan. Demak, ana shu nomzodni aniqlab taqdim etadigan qandaydir bir kengash ham mavjud blgan. Bu kengash

96

sulolaning mtabar namoyandalari hamda saltanat arkonlaridan iborat blgan blsa ham ehtimoldan xoli emas. Eng muhimi eftalitlar davrida davlat qonunlar asosida boshqarilganini alohida ta'kidlash lozim. Rumlik Prokopiy (VI asr) „Eftalitlar davlatni qonunlar asosida boshqaradilar", deb yozarkan, ushbu qonunlar turkiy tuzuklar blgani, shubhasizdir.

Shuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, bunday ulkan saltanatni boshqarishda yuksak darajada faoliyat krsatuvchi markaziy hokimiyatga erishish qiyin. Shuning uchun Shimoliy Hindiston hududlarida va, ehtimol, boshqa ba'zi viloyatlarda ham boshqaruv mahalliy xonadonlar (sulolalar) tomonidan olib borilgan. Davlatchilik tarixida foydalanib kelingan satraplik boshqaruvi, ya'ni markaziy hokimiyat noiblari orqali idora etish usuli bu vaqtda z ahamiyatini yqotmagan blishi kerak

Eftalitlar davrida davlatning poytaxti qayerda blganligi haqida ham aniq ma'lumotlar yq. Ba'zilar Boykentni (Poykand) krsatsa, boshqalari Badaxshonda deb biladilar. Shu rinda ba'zi bir tarixiy aanalar yodda tutilsa yomon bhnaydi. Masalan, ilgari krib rganganimizdek, kushonlar poytaxti bir muddat Sudiyonada joylashgan va keyinchalik ma'lum sabablarga kra Peshovarga kchirilgan. Shunga xshash eftalitlar markazi ham awal Baqtriyada, sngra sosoniylar xavfi uzil-kesil yqqa chiqqach hamda saltanat chegaralari Sharqiy Turkiston hisobiga ham kengaygach, poytaxt Boykentga kchirilgan blsa kerak.

VI asrda Oltoy hududlarida davlat tuzilmalari tashkil topa boshlaydi. Bu davlat birlashmalaridan biri turk xoqonligi blib, rta Osiyo tarixida muhim rin tutadi. Bu davlat asoschisi Bumin awal tele qabilalarini birlashtirib, sngra jujanlarga qattiq zarba beradi. Ularni inqirozga uchratib, Muliston va Oltoy hudud-larida davlat tuzadi. Shu yili, ya'ni 551 yilda Bumin yabu unvonini oladi va shu davrdan boshlab turk hoqonligi rasmiy e'tirof etiladi. Davlat hududlarining kengayishi Buminning vorisi Muan (553-572 yillar) davriga tri keladi. Istilochilik yurishlarining arbiy ynalishiga Muanning ukasi Istemi

97

boshchilik qildi. Albatta turklarning janubga siljishida eftalitlar bilan tqnashuvlar kelib chiqishi aniq edi. Turklar va eftalitlar rtasidagi dastlabki tqnashuvlar VI asrning 50-yillariga tri keladi. Ular dastlab rta Osiyoning shimoliy qismida tqnashgan edilar.

Turklar Eron bilan eftalitlarga qarshi ittifoq tuzadi va ikki tomonlama qurshovda qolgan eftalitlar turklarga yaxshi qarehilik krsata olmaydi va Buxoro yaqinidagi hal qiluvchi jangda yengilishadi. KattaKulteginbitiktoshida: „«/«r(MuanvaIstemi) Temir-kapigacha zxalqini yoyishdi" degan yozuvlarbor. Temir kapi, ya'ni Temir Darvoza Boysun toidagi Sud va Toxariston oraliidagi tish joyi edi. Demak, turklar janubda mana shu hududlargacha etib kelgan. Turk xoqonligining sharqdan-arbgacha blgan chegarasi esa Koreyadan Qora dengiz bylarigacha chzilgan edi. Lekin bu davlat u darajada mus-tahkam blmay balki, uru-qabilachilik sababli ham 603 yilda ichki nizolar tufayli ikkiga: arbiy va sharqiy turk xoqonligiga blinib ketadi.

Turk xoqonligi davri lkamiz boshqaruvi haqida sz ketganda, ikki jihatga e'tibor qaratishimiz lozim. Birinchidan, mamlakatimiz ham tobe blgan umuman xoqonlikning boshqaruv tizimi va ikkinchidan, mahalliy (an'anaviy) boshqaruv uslubining saq-langanligi.

Xoqonlik ikkiga blinganida ham oliy hokimiyatni z xoqonlari boshqarishgan. Qadimgi turkiy va xitoy manbalarida mansablardan shad (sha) va tutun kp uchraydi. Tutun ham merosiy hisoblangan. Tutunning luaviy ma'nosi tutib turmoq ekanligi nazarga olinsa, u holda uni sohibining vazifasi oydin-lashganday bladi. Zero, xitoy manbalariga kra tutun hukm-dorning joylardagi noibi, vakih, nazoratchisi vazifasini ado etgan (tutib turmoq, ya'ni nazoratda tutib turmoq). Tutunlarning mahalliy hokimlar faoliyati ustidan nazorat qilib turishlaridan tashqari soliq yiish tadbirlarida ham kz-quloq blib tur-ganlarini eslatib tish kerak. Shadga kelsak, xitoy manbalarida

98

yozilishicha, eng oliy mansablardan hisoblanib, shunga yarasha saroy marosimlarida hukmdorning ng tomonidan joy olgan. Qadimgi turkiy yozuvlar va xitoylik mualliilar guvohliklari bilan tanishish shu xulosaga olib keladiki, shadvajabu (yabu) mazmunan bir-biriga oyatda yaqin mansab (unvon) hisoblangan. Bu har ikki unvon hukmdorning eng yaqinlariga berilgan. Masalan, Qutluqxon (vafoti 693 yil) zini xon deb e'lon qilgach, ukalaridan Muchurga shad, Tuzilbekka esa jabu unvonlarini beradi. Bilgaxon (vafoti 734 yil) ham taxtga tirguniga qadar kichik shad unvonida blgan. Krinib turganidek, xoqonlik z davri uchun murakkab boshqaruv tizimiga ega blgan.

Biz yuqorida xoqonlikning asosiy markaziy boshqaruv tizimi bilan boliq tomonlarini krib chiqdik. Xoqonlik tartibidagi kplab mahalliy mulklar (viloyatlar)dagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi birday emasligini ta'kidlagan holda, shuni aytish mumkinki, ulardagi boshqaruv xoqonlik markazidan farqli blishi, tabiiy. Zero, kchmanchi madaniyat vakili blmish turkiylar z ql ostilaridagi troq xalqlar turmush tarzi, ichki an'anaviy boshqaruvi masalalariga moslasha, aralasha olmasliklari turgan gap edi. Bunga xshash holat bilan biz keyinchalik mullar bosqini va hukmronligi yillarida lkamizdagi boshqaruv masala-larini yoritishda ham tqnash kelamiz.

Bundan tashqari xoqonlik markaziy boshqaruv tizimi asosar. yirik siyosiy davlat tadbirlari (saltanat osoyishtaligini saqlash himoya qilish va davlat hududini kengaytirish, soliq tizimining muntazam ishlab turishiga erishish, ichki va tashqi savdo aloqalarini tegishli darajada ta'rninlash, davlatlararo siyosiy-elchilik munosabatlarni olib borish va hokazo) bilan mashul blib, mahalliy darajadagi jarayonlar uchun ma'lum ma'noda erkinlikka yl qyilgan. Albatta, bunda joylardagi xususiy jihatlar ham inobatga olingan. Shuning uchun ham Farona, Sudiyona, Shosh, Xorazm, Toxariston, Shimoliy Hindistonda boshqaruv ishi, asosan, mahalliy siyosiy kuchlar (sulolalar) tomonidan amalga

99

oshirib borilgan. Lekin markaz tomonidan ularni nazorat qilish ishi bilan tutunlar mashul blganlar.

Xitoy mualliflariga kra, Sudiyonada mahalliy Kan sulolasining mavqei kuchli blib, ularga sakkiz hokimlik (mulk) tobe blgan.

Sudiyona hukmdori ixshid unvoniga, tobe hokimliklar boshliqlari ham z unvonlariga ega blganlar (masalan, Kesh hokimi ixrid unvoni bilan mashhur blgan). Boshqaruvni uch amaldor (vazir) amalga oshirgan. Toxaristondagi ahvol ham xuddi shu kabi blgan. Toxariston hukmroniya^'w unvoni bilan, unga tobe hokimlar esa (Xuttalon, Qubodiyon, Shunon, Chaoniyon va boshqa mulklar boshliqlari) z mahalliy unvonlari bilan tanilganlar. Masalan, Chaoniyonni chaonxudotlarboshqar-ganlar. Shoshdagi ahvol ham 605 yilga qadar xuddi shunday kechgan blsa-da, ammo shu yili Sheguyxon (vafoti 618 yil) bu yerni boshqarishni shahzodalardan Fuchjiteginga topshiradi. Xorazmga kelsak, bu yerni, ilgari tilga olinganidek, mahalliy afriiylar sulolasi namoyandalari boshqarganlar.