Zokirjon saidboboyev

2. Chor istilosiga qarshi milliy-ozodlik kurashlari geografiyasi

Turkistonda chorizmning siyosiy va iqtisodiy zulmiga qarshi harakatlar XIX asrning 70-yillaridan boshlandi. 1875-1876 yillarda Faronada Platxon boshchiligidagi qzolon, 1871 yildagi

149

Yetimxon boshchiligidagi Mingtepadagi alayon chorizm ma'mur-larini jiddiy tashvishga soldi.

1892 yil yozida Toshkentda ham yirik qzolon blib tdi. Bu qzolon tarixga „vabo isyoni" nomi bilan kirgan. Shaharda vabo tarqalishi bilan 12 ta qabriston yopib qyildi va yangi 4 ta qabriston ochilishigina e'lon qilindi. Va'da qilingan 4 ta qabriston rniga faqat bittasi ochildi. Natijada xalq ommaviy qzolon ktardi. Lekin qzolon qurollangan harbiylar tomonidan bostirildi.

1898 yilda Andijonda Dukchi Eshon boshchiligidagi qzolon ham Rossiya imperiyasining lkadagi jabr-zulmiga qarshi ktarilgan ommaviy harakat edi. Qzolon rahbari Muhammadali eshon 1898 yil 17 may kuni xalqqa murojaat qilib, ularni mustamlakachilarga qarshi qzolon ktarishga da'vat etadi. Qzolonchilar dastlab Andijon habiy lageriga hujum qiladilar. Marilon va sh uyezdlaridagi harbiy garnizonlariga hujum uyushtirish esa amalga oshmay qoladi. Chunki chor amaldorlari bundan xabar topib, mudofaa uchun zarur choralarini krib ulguradilar. Qzolon haqidagi xabarlar Namangan uyezdi va Yettisuv viloyatiga ham etib bordi va bu yerdagi aholi tomonidan qllab-quwatlandi. Qzolon garchand Rossiya mustam-lakachilari tomonidan bostirilgan blsa-da, bu ozodlik kurashining yorqin namunasi blib qoldi.

Birinchi Jahon urushining boshlanishi Turkistondagi shunday ham oir hayotni yanada oirlashishiga olib keldi. Shunday sharoit hukm surayotgan bir paytda 1916 yil 25 iyunda podsho Nikolay II ning mardikorlikka olish trisidagi farmoni e'lon qilinadi. Unga kra Turkiston aholisidan ham 250 ming kishi mardikorlikka olinishi kerak edi. Ammo bu harakatga qarshi Turkistonda yirik qzolonlar blib tadi. 1916 yil 4 iyulda Xjand xalqi qzolon ktardi, ayni paytda, Samarqand, Jizzax, va Kattaqron tumanlarida ham alayonlar boshlandi. Farona, Sirdaryo, Samarqand, Yettisuv, Zakaspiy viloyatlarida avj olgan alayonlar keskinlashib, yirik

150

xalq qzoloniga aylandi. Bu qzolonlar ham chor ma'murlari tomonidan ayovsiz bostirilgan. Turkiston lkasidan 1916 yil sentyabridan 1917 yil fevraligacha 123 ming kishi mardikorlikka olingan. Podsho hukumati adarilgandan sng 1917 yil bahorida mardikorlar orasida norozilik harakatlarining kuchayishi natijasida Muvaqqat hukumat mardikorlarni z yurtlariga qaytarishga majbur blgan.