Zokirjon saidboboyev

5. XIX asrning ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida Turkistonda iqtisodiy hayot

rta Osiyoni chor Rossiyasi istilo etgach, lkani arzon xom ashyo manbai va rus sanoat mollari sotiladigan qulay bozorga aylantirishga harakat qildi. lkaning soliqlar miqdori ham yil sayin oshirib borilgan. Agar XIX asrning oxirida yer solii 4 million smni tashkil qilgan blsa, 1914 yilga kelib u 75 foizga kpaydi. Rossiyaning Turkistondan oladigan daromadi 300 foizga oshdi va 1916 yilga kehb 38329 ming smni tashkil qildi.

Rossiya Turkistonni qisqa muddatda z sanoati uchun xom ashyo manbaiga aylantirdi. Agar 1885 yilda paxta maydoni 41,4 ming tanobni tashkil qilgan blsa, 1915 yilga kelib u 541,9 ming tanobga yetdi, ya'ni 13 barobarga sdi.

Rus mustamlakachilari Turkistondan 1914-1916 yillar mobay-nida 59 milhon pud paxta, 8,5 milhon paxta yoi, 950 ming pud pilla, 2925 ming pud teri, 300 ming pud gsht, 229 ming pud sovun, 447 ming pud bahq ohb ketdilar.

XIX asrning oxirlarida lkada sanoat ishlab cbiqarishi asosan aholining maishiy ehtiyojlariga xizmat krsatuvchi mayda hunarmandchilikdan iborat edi. Sanoat ibtidoiy bosqichda edi.

XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiyadan sanoat mahsu-lotlarining keltirilishi ortib borgan sari mahalhy hunarmandchilik ishlab chiqarishi inqirozga uchray boshladi.

lka zabt etilgandan sng mahalhy sanoatning rivojlanishi paxtani qayta ishlash bilan bevosita bohq bhb qoldi. 1880-1914 yillar orasida qariyb 220 ta paxta tozalash zavodi qurildi. Bunday zavodlar Buxoro amirhgi va Xiva xonhgida ham barpo etilgan. Masalan, Buxoro amirhgida 1905 yilda 9 ta, 1913 yilda esa 26 ta

159

paxta zavodi lshlab turgan. Xiva xonligida esa 1917 yil boshlarida 36 ta paxta tozalash zavodi, 4 ta yo va sovun ishlab chiqarish zavodlariblgan.

Rossiyani lka bilan bolagan temir yllar ishga tushirilgach, rus va chet el kapitalining Turkistonga kirishi uchun katta imkoniyatlar ochildi. rta Osiyo (1880-1898 yillar), Toshkent-Orenburg (1901-1906 yillar) temir yllari davlat xazinasi mablai hisobiga, Farona (1911-1916 yillar), Buxoro (1914-1916 yillar), Yettisuv (1912-1917 yillar) temir yllari esa hissadorlikjamiyatlari hisobiga qurildi.

XX asr boshlarida lkaning sanoat jihatidan rivojlanishi Rossiyaga qaraganda ancha pastroq darajada edi. 1908 yilgi sanoat korxonalari ryxati ma'lumotlariga qaraganda, bu yerda 378 ta sanoat korxonasi mavjud blib, u butun Rossiya imperiyasidagi barcha sanoat korxonalarining atigi 2 foizini tashkil etgan. Sanoat korxonalarining 60 foizi lkaning yirik shaharlarida joylashgan.

Shu tariqa XIX asrning oxiri — XX asrning boshlarida Turkiston rayonlari zaro savdo aloqalariga kengroq jalb etila bordi. Xuddi shu davrda Turkistonda yagona ichki bozorning shakllanishi boshlandi. Bu jarayon Rossiya bilan iqtisodiy aloqalarning kengayishi, rta Osiyo temir ylining qurilishi va Amudaryoda kema qatnovining rivojlanishini ancha tezlashtirdi. Shu bilan birga, chorizmning Turkistondagi savdo siyosati shuni krsatdiki, Turkiston lkasining savdo-sotiq ishlarida paxtachilik, ipakchilik va gazlama mahsulotlari asosiy rinni tutsa-da, ammo keragicha rivojlanmadi. Chorizm siyosati mahalliy tqimachilik sanoatining paydo blishiga tsqinlik qildi. Shunga qaramay, mustamlakachilik sharoitida Turkiston bozori umumimperiya bozorining salmoqli qismini tashkil qilar va imperiya iqtisodiyoti manfaatlariga xizmat qilardi. Turkiston lkasining Rossiya sanoati uchun xom ashyo manbai blishi bu yerda mehnatning kapitalistik taqsimoti tadrijida, shuningdek, tuzumning umumiy taraqqiyotiga tsqinlik qildi. Bu holda Turkiston lkasida yagona milliy

160

ichki bozorning qaror topishiga va aholi iqtisodiy hayotining yaxshilanishiga mone'lik qildi.

1917 yil kuzidan lkadagi mavjud ishlab chiqarish ustidan qat'iy ishchi nazorati rnatila boshladi. Ayni choda Turkiston sanoatining butun-butun tarmoqlarini milliylashtirish boshlandi. 1918 yilning dastlabki oylarida bu yerdagi sanoatning yetakchi tarmoqlari -paxta tozalash, yo-moy zavodlari, bosmaxonalar, banklar, temiryllar, ko 'mir, neft konlari va shu singarilar milliylashtirilib, davlat tasarrufiga olindi. Ularning soni 330 ga yetardi.

Shuningdek, yer trisidagi dekret asosida yer-mulklarini musodara qilish va sngra milliylashtirish jarayonining tkazilishi ham joylarda keskin norozilMarning kelib chiqishiga sabab bldi. Asrlar davomida xususiy tarzda xjalik yuritib kelgan mahalliy aholi shrolarning bu tadbirlarini xayrixohlik bilan qabul qila olmadi. Ayniqsa, shro hokimiyatiga qarshi Turkistonda boshlanib ketgan qurolli harakatning kuchayishi lka bolsheviklari hokimiyatini tang ahvolga solib qydi.

1920 yil oxiriga kelib', Turkistonda 1075 ta sanoat korxonasi (ularning kplari mayda korxonalar edi) zrlik yli bilan milliylashtirildi. Natijada davlat korxonalari barcha ishchilarning 90 foizini va lka sanoatida band blgan mexanik dvigateUarning 80 foizini qamrab oldi. Yalpi sanoat mahsulotining deyarli 3/4 qismi davlat sektori ulushiga tri kelardi. lka ishlab chiqa-rishirhng ziga xos muhim an'anaviy tarmoi blgan hunar-mandchilik va ularning turlari ham ma'muriy usullar bilan birlashtirilib, hunarmandchilik artellariga aylantirildi. 1920 yil oxirlariga kelganda Turkistonda 800 taga yaqin shunday hunarmandchilik artellari faoliyat yuritdi. Ular asosan, davlat va harbiy tasliMotlarning buyurtmalarini bajarganlar.

Sovetlarning Turkistonda yuritgan qattiqql iqtisodiy siyosati lka hayotini izdan chiqarib, millionlab shahar va qishloq ahlining an'anaviy turmush tarzi negizlarini vayron qildi. Uni mislsiz moddiy qiyinchiliklarga mahkum etdi.

161