Zokirjon saidboboyev

5. rta Osiyo olimlari asarlarining tarixiy geografiya uchun ahamiyati

Xorazmiy. rta asrlarda xalifa Ma'mun tashkil qilgan „Bayt al-hikma" („Donishmandlar uyi")da buyuk alloma Muham-mad Muso al-Xorazmiy ham faoliyat krsatgan. Xalifa Ma'mun sha davrda yer yuzining batafsil kartalarini tuzish trisida topshiriq bergan. „Dunyo kartalari" aslida yaxlit atlas blishi kerak edi. Atlas tuzish ishi bilan 70 ga yaqin olim shuullangan, ularga esa Muhammad Muso al-Xorazmiy boshchilik qilgan.

Bu kartalar yiindisi „Ma'mun dunyo kartasi" nomi bilan ham yuritilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, uni tuzish ishlari 840 yillarga yaqin tugallangan blsa kerak.

Xorazmiyning mazkur kartalar munosabati bilan yozilgan „Surat al-arz" kitobi z davrida juda mashhur blgan, undan hamma bilimdonlar foydalanishgan. „Xorazmiy geografiyasi" nomi bilan mashhur blgan ta'limot olimning ayni shu asariga asoslangan.

Kitobning taxminiy mazmuni quyidagicha: kitob bir necha nlab kartalar va ularga berilgan izohnomalardan iborat blgan. Shu-larning hammasi „Kitobu surat al-arz" deb atalgan. "Arz" szi

22

— yer, dunyo ma'nosida, „surat" - umumiy qiyofa, krinish ma'nosini anglatsa ham, kpincha „geografiya" szi rnida ishlatilgan; shuning uchun kitobning nomi „Yerning surati" yoki „Geografiya" deb tarjima qilingan. Kitobning ikkinchi nomi: „Kitobi rasm ar-rub al-ma'mur"(„Ma'muraning rasmi", „Aholi yashaydigan chorak rasmi").

Bu asarning faqat bir nusxasi topilgan, uning ham kp betlari yqolib ketgan ekan. Qlyozma 1878 yilda Qohirada topilgan, bir necha yildan sng Strasburg shahridagi kutubxonaga tib qolgan. Izohnomalar tla saqlangan. Izohlar asosan zij tarzida, ya'ni raqamlar jadvali tarzida yozilgan. Har sahifada ikki qator jadval berilib, unda dunyoning turli mintaqalari iqlimlar byicha joylashtirilgan va koordinatalari krsatilgan. Jami 537 ta eng muhim joyning nomi, arbdan sharqqa qarab ketma-ket yozilgan. Awalo shaharlar birma-bir aytib tilgan, sngra tolar (203 nom), dengizlar va orollarning nomlari, eng oxirida daryolar alohida-alohida yozilgan.

Jayhoniy. X asrda Buxoro somoniylar davlatining poytaxti edi. 914 yili hokim Ahmad ibn Ismoilning vafotidan sng uning gdak li — shahzoda Nasr ibn Ahmad taxtga tirdi, ammo davlatni boshqarishga yoshlik qilganidan butun ishni ulu vazir, ayni vaqtda buyuk geograf Abu Abdulla Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr Jayhoniy bajardi.

Jayhoniy IX asr oxirida (870 yillarda) tuilgan. 914 yildan umrining oxiri — 942 yilgacha vazirlik qilgan. Fanimiz tarixida chuqur iz qoldirgan bu ajoyib siymo o'zining yuksak lavozimidan ilm-fan manfaatlari uchun foydalana bilgan, xususan, geografik mashulotlarga va sayohatlarga homiylik qilgan: mashhur Abu Zayd Balxiyni qllab-quwatlagan, Arabistondan Buxoroga kelib qolgan va shu yerda xizmat qilgan geograf va shoir Abu Dulafni Xitoy, Tibet, Hindistonga sayohatga yllagan, sayyoh ibn Fadlonni 921 yih sentyabrda Buxoroda mehmon qilgan (ibn Fadlon X asr arab sayyohi bhb, Badoddan Eron-Buxoro-Xorazm-Ural orqah Volgagacha yetib borgan).

23



Jayhoniy fanning bir qancha sohasiga oid asarlar yaratgan, jumladan, dunyo geografiyasidan taxminan 907-922 yillar oraliida katta hajmli asar yozgan. Arab geografi Muqaddasiy (947-1000 yillar) kutubxonada Jayhoniyning yetti jildlik geografiya kitobini krganligini e'tirof etgan. Bu kitobning „Kitob al-masolik val-mamolik" („Masofalar va mamlakatlar kitobi") deb atalganligi Abu Rayhon Beruniyning „Osori boqiya" asarida aytib ketilgan. Uning „Kitob al-masolik fi ma'rifat al-mamolik " („Mamlakatlarni bilishda masofalar kitobi") deb atalganligi ham bizga ma'lum.

"Kitob al-masolik val-mamolik" X-XII asrlarda juda mashhur blgan, eski geografik adabiyotlarda hurmat bilan tilga olinib turgan.

Jayhoniy geografiyasining yana bir xususiyati shundaki, urf-odatlar va udumlar yozma manbalardan, jumladan Ibn Xurdodbeh asaridan foydalanish bilan birga, talay geografik malumotlarni bevosita turli mamlakatlardan kelgan odamlar bilan suhbatlashib yiar ekan. Muqaddasiyning yozishicha, Jayhoniy chet ellik sayyohlar, mehmonlar bilan suhbatlashganida ulardan mamlakatlari, bu mamlakatlarga boradigan yllar, savdo-sotiqdan olinadigan foyda haqida surishtirgan, yulduzlarning balandligi, buyumlardan soya tushishi, falakning aylanishi trisida ular bilan fikr olishgan. Hatto, Rus, Hindiston, Xitoy va boshqa mamlakatlarga maktublar yllab, maktubda urf-odatlar va udumlar, u yerlardagi aholi, urf-odatlar, saroy va devon tartib-qoidalari trisida surishtirgan. Jumladan, Tunkat bilan Xitoyning poytaxti oraliidagi masofa 140 kunlik ylga teng ekanligini elchilardan surishtirib olgan (Tunkat shahri Ohangaron vodiysida blgan).

Jayhoniy asarida Sharq mamlakatlariga katta e'tibor berilgan. Unda Markaziy Osiyo va rta Osiyo, Hind vodiysi, turk qabilalari, Uzoq Sharqtrisida yangi maTumotlar bor. Jayhoniy asari arb mamlakatlari trisida asarlar yozgan Sharq mamlakatlari uchun asosiy manba blishi bilan birga, ularga Sharq trisida ham boy maTumot bergan.