Zokirjon saidboboyev

38

z amaliga kra rirnlik yer lchovchilar turli xil nomlarga ega blishgan: terminorum custodes — chegaralar qriqchisi, mensores — lchovchilar, agrimensores-mensores-yer lchov-chilar.

Rimda ushbu kasb egalarining maxsus maktablari va qadimgi geodezik asboblari mavjud blgan.

2. Tarixiy kartalar

Tarixiy kartalar, asosan, tmishdagi voqea va hodisalarni tasvirlab, jamiyat tarixidagi muhim voqelarning geografiya bilan zaro boliqligini rganadi.

Tarixiy kartalar qadimgi madaniyat choqlari, davlatlar, ijtimoiy harakatlar, savdo yllari va hokazolarni krsatishga xizmat qiladi.

Tarixiy kartaiar arxeologik, etnografik, tarixiy-iqtisodiy, siyosiy-tarixiy, harbiy-tarixiy va tarixiy-madaniy kartalarga blinadi. Bu tarmoqlar .orasida tarixiy kartalar umumiy ham blib, tarixiy jarayonlarni bir butunlikda tasvirlaydi. Alohida hollarda esa voqea va hodisalar yoki fakt (dalil)larning alohida tomonlarini krsatadi. Ular mustaqil (malumot beruvchi va quv kartalari hamda atlaslar) yoki bezakli ahamiyatga ega blgan kartalarga blinishi mumkin.

Dastlab tarixiy kartalar Abraxam Orteliyning „Qadimgi dunyo geografiyasi atlasi" (1579 yil)ga kiritilgan. Sngra Sansonlar, V.Dyuval (XVII asrning ikkinchi yarmi) atlaslarida tarixiy blimlar paydo bldi. XVIII asrda esa J.B.D'Anvilning tarixiy kartalari chop etildi.

XIX-XX asrlarda bir qator arb mamlakatlarida milliy tarixiy atlaslar chop etildi. Ularda aholining joylashuvi, ma'muriy-siyosiy blinishlar, shuningdek, iqtisodiy va madaniy tarixga oid kartalar mavjud edi (AQSh, Fransiya, Finlandiya). Tarixiy atlaslar Chexoslavakiya va Bolgariyada ham nashr etilgan.

39

Rossiyada tarixiy kartalar XVIII asrning birinchi choragida, aniqroi, 1700-1721 yillardagi Shimoliy urushda rus harbiy qo'shinlarining janglariga baishlangan plan, karta, sxema va ularning sharhiga baishlangan matnlarning 1713 yildan chop etilishi bilan boshlangan. Har bir matnga bezakh jang plani va qaPalarning tasviri berilgan gravyura ilova qilingan. Keyinroq qlda chizilgan harbiy-tarixiy kartalar juda kplab tarqalib, ular quruqlik va dengizda olib borilgan janglarda erishilgan alabalarga baishlandi. 1793 yilda ilk bor «Rossiya imperiyasining tarixiy kartalari» nashrdan chiqdi.

XIX-XX asr boshlarida atlas va alohida kartalar chop etilib, ularda siyosiy, harbiy va iqtisodiy jarayonlar z aksini topdi. Ular jumlasiga „I.Axmatovning Rossiya davlatining Karamzin tarixiy asarlariga asoslanib tuzilgan tarixiy, xronologik va geografik atlasi" (I-II qismlar, 1829-1831 yillar), RLPavlishevning „Rossiya tarixiy atlasi" (1845 yil), Y.Y.Zamislovskiyning „Rus tarixiga oid quv atlasi" (1865 va 1887 yillar) va AJlinning 1868 yilda chop etilgan „Rus tarixi byicha rta va quyi quv muassasalari uchun quv atlasi"ni' misol qilib keltirishimiz mumkin.

Rossiya imperiyasida iqtisodiy va xjalik masalalarini qamrab olgan karta va atlaslar Ichki ishlar vazirligining aholini ryxatga olish boshqarmasi, Savdo vazirligi va boshqa muassasalar tomonidan muntazam nashr etilib borilgan. Etnografik tarixga doir kartalar 1851 yilda P.I.Keppen va 1895 yilda A.F.Rittix tomonidan tayyorlanib, chop etilgan.

Rossiya imperiyasida nashr etilgan harbiy-tarixiy kartalar amahyahamiyatgaegablib,ularl799, 1805-1815, 1828-1829, 1853-1856, 1877-1878 va 1904-1905 yillarda chor qshinlari olib borgan yirik harbiy urushlarni, shu bilan birga chegaralar hamda muhim ahamiyatga ega blgan harbiy harakatlarni ham tavsiflovchi kartalar sifatida baholanishi mumkin.

Hozirgi zamon tarixiy kartalari faqatgina tarixiy voqea va hodisalar va dalillarnigina aks ettirib qolmay, balki ular rtasidagi bohqlikni ham tasvirlaydi.

40

Sobiq shrolar tuzumi davrida K.V.Kudryashovning «Rus tarixiy atlasi» (1928 yil), K.V.Bazilevich, I.A.Golubsov va M.A. Zinovyevlarning «SSSRtarixi atlasi» (1-3 qismlar, 1948-1950 yillar) va boshqa yirik tarixiy atlaslar yaratilgan. Ikkinchi jahon urushidan sng sobiq shrolar tuzumi ostidagi ittifoqdosh respublikalarda ham nashr etilgan atlaslarda tarixiy kartalar mavjud edi.

Harbiy tarixiy voqealarga doir kartalar L.G.Beskrovniyning „Rus harbiy tarixiga oid karta va sxemalar atlasi" (1946 yil), „Zobit atlasi" (1947 yil), „Dengiz atlasi" (3 jild, 1958 yil)da z aksini topgan.

Tarixiy kartalar keng klamda 1953-1956 yillarda chop etilgan kpjildli „SSSRtarixilavhalari", 1966-1971 yillardagi „Qadimgi davrdan to hozirga qadar SSSR tarixi"da, 1955-1969 yillardagi „Jahon tarixi", ensiklopedik nashrlar va alohida tarixiy tadqiqotlarda berib borilgan. rta va oliy quv muassasalari uchun ham kplab quv kartalari va atlaslar nashr etilgan. Kartalarning qadimiyligi unga tarixiy manba ahamiyatini berib, manbashunoslik tahlili tamoyillarini qllashni talab etadi. Shuningdek, mazkur manbalar turi alohida tadqiqot usullarini qllagan holda nafaqat tarixiy, balki umumiy geografik bilimlarni ham egallagan blishlikni taqozo qiladi. Tarixiy kartalarni rganish va ularni yaratish uslubiyatini ishlab chiqishni rganuvchi fan tarmoi tarixiy kartografiya deb ataladi.