Zokirjon saidboboyev

5. Antik davr mualliflarining rta Osiyoga doir kartografik tadqiqotlari

Qadimgi davrda Gerodot, Strabon, Klavdiy Ptolemey va boshqa antik mualliflarning asarlaridagi rta Osiyo haqidagi ma'lumotlar ushbu hududlar haqidagi dastlabki tarixiy-kartografik ma'lumot hisoblanadi.

Chunonchi, Gerodot (miloddan awalgi 484-425 yillar) zining „Tarix" kitobida Kaspiy dengizidan sharqda bepoyon kengliklar mavjudligi haqida malumot beradi. U Kaspiy (Girkan)

47

dengizini yopiq havza deb, uning klami haqida shunday fikr yuritadi: „ Uzunligini eshkakli kemada 15 kunda, kengligini esa hammasi bo 'lib 8 kunda suzib o 'tish mumkin".

Gerodot massagetlarning yerlari haqida ham fikr yuritib, ular „Kaspiy dengizidan sharqda, quyosh chiqishynalishida joylashgan", deb yozadi. Uning Baqtriya va Xorazm haqidagi ma'lumotlari ham qiziqarlidir.

Gerodot ma'lumotlariga tayanib, Dj.Tomson, V.Fedchina, V.Dementyev, CAndryushenko kabi olimlar antik davr tarixiy kartalarini yaratganlar. Dj.Tomson Kaspiy dengizining kengligini uzaytirib yuborgan, bu esa Gerodot yozganlariga mos tushmaydi. V.Dementyev, OAndryushenkolar Araks (Amudaryo)ni birmuncha triroq chizganlar, lekin uning Kaspiyga quyiluvchi irmoi tasvirlanmagan. Shuningdek, baqtriyaliklar yurti ham aks etmagan. VFedchina tiklagan kartada Gerodot tilga olgan „botqoqlik va kllar" mayjud hududlar tasvirlangan blsa-da, biroq baqtriyaliklar va massagetlar yerlari chizilmagan.

.Yana bir yunon olimi Ktesiy (miloddan awalgi V-IV asrlarda yashagan yunon olimi. Kichik Osiyoning Knid shahridan blib, miloddan awalgi 414 yildan boshlab ahamoniylar podshosi Artakserks II saroyida tabib blib xizmat qilgan. Shu vaqt mobaynida u rta Osiyoning qadimgi davlatlari va shaharlari trisida batafsil malumot tplagan. Asosiy ma'lumotlarini o'zining „Persiya tarixi" kitobida yozib qoldirgan blib, uning kattagina bir qismi Baqtriya tarixiga baishlangan). Uning qayd etishicha, qariyb barcha xalqlar satrapliklarga blingan blib, faqatgina sak qabilalarigina satrapliklarga kirmagan.

Ktesiy davrida Baqtriya sharqdagi yirik va ahamiyatli satrapliklardan biri blgan. Baqtriya yerlaridagi kumush konlari haqida gapirib, Ktesiy ushbu zaminning chuqur yer qatlamlarida ushbu metallning kpligini yozadi.

Ktesiyga kra, sharqda yirik Shimoliy dengiz (Kaspiy dengizi) blib, dengiz byida girkanlar va ularning qshnisi darbiklar istiqomat qilganlar. Ulardan ham sharqda esa parfiyalik va

48

barkaniyaliklar, xorartiney va karmoniylar istiqomat qilishgan. Baqtriya tekisliklariga esa arbdan faqatgina kichik to yli orqali tish mumkin blgan. Baqtriya yerlari Tanais daryosidan Hind daryosibylarigacha bigan yerlarni egallagan. Tanais Baqtriya yerlarini Yevropadan Hind esa Hindistondan ajratib turgan. Ktesiy tasavvuriga kra, Tanais Hind daryosiga qarama-qarshi blib, Pont (Qora) dengiziga quyilgan.

rta Osiyo haqidagi keyingi ma'lumotlar Aleksandr Makedonskiy yurishlari (miloddan awalgi 329-327 yillar) davrida tplandi.

Keyinroq antik davming yirik geograf olimi Strabon milodiy Iasrda 17 kitobdan iborat „Geografiya" asariniyaratdi. U miloddan awalgi V asrdan-milodiy I asrgacha blgan barcha geograf va tarkchilaming asarlaridan tanqidiy foydalandi.

"Geografiya"ning XI kitobida rta Osiyoning Parfiya va Girkaniya kabi lkalari, Araks, Oks (Amudaryo), Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), Epard (Murob) daryolari haqida, shuningdek, kitobda rta Osiyoda yashovchi sak, sotd, skif, massaget qabilalari haqida ham malumotlar bor. Amudaryo-ning suvlari esa botqoqliklarga emas, „suvlar mamlakati"ga singishi haqida yozilgan. „Suvlarmamlakati", Shimoliy dengiz deganda Strabon Orol dengiziru tushungan, Amudaryoning bir zani Girkan qltiiga quyiladi, deb ylagan.

Strabon Yaksart v_a Oks daryolari bylarida yashovchi qabilalarning joylashuv holatiga ham tri baho bergan. b Parapamiz (Hindikush) tolarining shimoliy tarmoini Imaus (Ponih) tolari deb tushungan. Strabonga kra, rta Osiyoda massaget qabilalarining bir qismi tolarda, yana bir qismi tekisliklarda, uchinchi qismi botqoqliklarda, trtinchi qismi esa ana shu botqoqliklardagi orollarda istiqomat qilganlar.

Strabon tilga olgan tolar Orol dengizi va Kaspiydan sharqdagi tolar, ya'ni Tyanshan va Pomirni, vodiy deganida esa Amudaryo va Sirdaryo oraliidagi yerlarni nazarda tutgan.

49

Qadimgi dunyoning geografik hamda kartografik bilimlarini umumlashtirgan mashhur olimlardan biri milodiy II asrda yashagan yirik kartograf olim Klavdiy Ptolemeydir. Uning „Geografiyadan qllanma" asari antik davrning ziga xos geografik ensiklopediyasidir. Ptolemey mazkur asarning birinchi bobida geografiyaning vazifalari va dunyo kartasini tuzishda qanday kartografik proyeksiyani qllash lozimligini bayon etgan. Umuman, bu asarni dunyoning geografik atlasi desa ham bladi. Ptolemey bu asaridan tashqari 27 ta kartani z ichiga olgan dunyo atlasini tuzdi.

Osiyo Ptolemey «Geograilya»sining V-VII boblarida 12 ta kartada berilgan, 48 ta viloyatga blingan. Uning atlasidagi yigirma ikkinchi kartada rta Osiyo hududlari ham aks ettirilgan. Ushbu karta tahlili byicha S.A.Vyazigin, B.P.Ditmar, V.V.Latishevlar maxsus shuullanishgan.

Mashhur rus geografi I.V. Mushketovning fikriga kra Ptolemeyning bu kartasida Turkiston trisida hatto XVIII asrning birinchi yarmidagi yevropalik olimlarning tasawurlariga qaraganda ham kengroq va tri malumotlar bor.

Ptolemeyga qadar barcha yunon muarrixlari Kaspiy dengizini Dunyo okeanining qltii deb, notri tasawurga ega edilar. Ptolemey ana shu mavjud xato tasawurni inkor qilibgina qolmay, uning notriligini isbotlab ham bera oldi.

Ptolemey kartasida Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), Oks (Amudaryo va uning irmoqlari), Ox (Tajan) va Marg (Murob) daryolari, boshqa kplab kichik daryolar bor. Biroq rta Osiyoning yirik daryolari Kaspiy dengiziga quyiladigan qiUb tasvirlangan. Kaspiy dengizi esa sharqdan arbga chziltirib chizilgan.

Kartada tarixiy hududlar (Sdiyona, Baqtriya, Mariyona), xalqlar (xorazmliklar, zariasplar, massagetlar) shaharlar (Tribaktra, Astkana, Xaraxarta, Marakanda, Turkana, Antioxiya-Mariyona) aks ettirilgan. Shuningdek, kartada Sirdaryo va Amudaryoning rta oqimlari oraliidagi hudud Transoksiana deb atalgan.

50

Klavdiy Ptolemey kartasi yana shu jihatdan ahamiyatliki, unda rta Osiyodagi davlatlar chegaralab berilgan. Bundan tashqari, Ptolemeykartasietnografikjihatdanhamahamiyatli: kartada 12 qabila (xorazmliklar, toxarlar, massagetlar va hokazo) ajratib krsatilgan.

rta Osiyo tolar orasidagi bir vodiyda krsatilgan: janubda Paropamis tolari, sharqda meridianal chzilgan Imaus (Pomir) tolari bor.

Shunday qilib, antik davr olimlarining rta Osiyo haqidagi deyarli yetti asr mobaynidagi, ya'ni Gerodotdan Ptolemeygacha blgan kartografik tasawurlari keyinroq ancha ilmiy tadqiqotlar bilan boyib bordi.