Zokirjon saidboboyev

VIBOB.

RTA OSIYONING CHOR ROSSIYASI

BOSHQARUVI DAVRIDAGI TARIXIY GEOGRAFIYASI.

1917-1920 YILLARDA TURKISTON

1. rta Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan istilo etilishi

rta Osiyo xonliklari hududlarini bosib olishni maqsad qilib olgan chor Rossiyasi harbiy ma'murlari 1847 yili Sirdaryoning Orol dengiziga quyilish joylarini egallab oldilar. Rossiya harbiy qshinlari 1853 yili Qqon xonligiga qarashli Oqmachit qafasini egallab oldilar. Xonlikning qaPani qaytarib olish uchun urunishlari behuda ketdi. General Chernyayev boshchiligidagi 2500 dan oshiq rus qshinlari 1862-1864 yillarda Pishpak, Tqmoq, Avliyoota, Turkiston va Chimkent shaharlarini egalladilar. Qqon xonligining Alimqul boshchiligidagi qshinlari rus qo'shinlarini Chimkentdan haydab yuborishga erishdilar. Biroq bu vaqtda Qqonga hujum uyushtirgan Buxoro amiri Nasrullo qo'shinlarini qaytarish uchun Alimqul shoshilinch ravishda Qqonga jnashga majbur bldi. Bundan foydalangan rus qo'shinlari Cliirnkentni yana egallab oldilar. 1865 yil 14 iyunda ruslar Toshkentga hujum qildilar. Uch kunlik jangdan sng shahar taslim bldi. 1866 yil rus qshinlari Xjand va Jizzax shaharlarini ham egalladilar. 1867 yil rta Osiyoning Rossiya imperiyasi bosib olgan yerlari, Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari tarkibida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi.

1866 yili imperiya harbiylari Buxoro amirligiga qarashli Xjand va Jizzax tumanlarini, 1868 yilda esa general Kaufman, general Abramovboshchiligida Samarqand va Kattaqron shaharlaridan tortib Zirabuloqqacha blgan yerlar hamda Zarafshonning yuqori oqimlarini bosib oldilar. Zirabuloqtepaliklaridagiblganjangda

148

mm*.

amir Muzaffar qshinlari yengildi va Buxoro amirligi 500000 sm tovon tlab, Rossiyaga qaram davlatga aylandi. Amirlikning snggi yillarida uning ql ostida Buxoro, Chorjy, Qaboqli, Nurota, Karmana, Ziyovuddin, Xatirchi, Zirabuloq, Shahrisabz, Kitob, Yakkabo, uzor, Qarshi, Chiroqchi, Boysun, Sherobod, Karki, Denov, Hisor, Baijuvon, Qobodiyon, Qrontepa, Klob, Qorategin, Darvoz bekliklari bor edi.

1873 yili Xiva xonligi ham taslim bldi. Muhammad Rahimxon (Feruz) 2500000 sm tovon tladi. Xiva xonligi ham qaram davlatga aylandi. 1872-1876 yillarda Farona vodiysida ktarilgan Platxon (Yetimxon) qzolonini bostirish baho-nasida vodiyga kelgan Skobelov boshchiligidagi rus qshinlari Qqon xonligini tugatdilar va uning hududlarini Turkiston general-gubernatorligi ixtiyoriga qshib yubordilar. Xudoyorxon Orenburgga surgun qilindi.

Bu vaqtda general Golovachev boshchiligidagi rus qshinlari turkman urularini bysundirish uchun urush olib bordilar. Turkmanlar qariyb 10 yil davomida z mustaqilliklarini saqlab qolish uchun tengsiz jang qildilar. Biroq kuchlar nisbati teng blmaganligi, harbiy tajribasizligi tufayli katta talofat krib yengildilar. 1881 yil Gktepa (Ashxobod) ruslar tomonidan egallandi. 1884 yili Marv vodiysi Rossiya harbiylari ixtiyoriga tdi. 1885-1887 yillarda Afoniston bilan chegaralar belgilab olindi.

Shunday qilib, asrlar davomida ilm-fani, ma'rifati va san'ati bilan jahon e'tiboriga tushgan Turkiston lkasi Rossiya mus-tamlakasiga aylandi.