Zokirjon saidboboyev

l

4. 1^4920 yfllarsiyosiy-tarixiy geografiyasiga tavsif

1917 yil 25 okty_arjfda bolsheviklar Petrogradda Muvaqqat hukumatni adarib tas^^ab' hokimiyatni zravonlik yh bilan egallashdi. Rossiyai^g markazida ry bergan bu voqealarning ta'siri oradan kp v^_qt tmay Turkistonga ham yetib keldi.

28 oktyabrda TQ^entning yangi shahar qismida yevropalik ishchilar va harbiyl^_r ^olsheviklarning qllab-quwatlashi bilan qurolli tqnashuvl^^ boshlab yuborishdi. 1 noyabrda esa ular Muvaqqat hukumat^g Turkiston Qmitasini qamoqqa olib, Toshkentda shrola._r ^kimiyatini rnatishdi.

1917 yil 26 noyahj-^Qqon shahrida lka musulmonlarining IV favqulodda s'ezdi i^oshladi. Unda lkaning barcha mintaqalari va kpgina jamoat t^_sjj)ulotlaridan 200 nafardan ortiq vakil hozir bldi. Kun tartibiga ₀mj qayta saylash, Turkiston ta'sis majhsi, mihsiya, mohya va b_osriqa masalalar qyildi. 28 noyabrda tashkil topayotgan mazkur q_avj£tning nomi „Turkiston Muxtoriyati" deb ataladigan bldi. Hoj^yatni esa Ta'sis s'ezdi chaqirilgunga qadar Turkiston Muvaqqat j^ngashi va Turkiston xalq (Milliy) Majhsi qlida blishi ta'kidj_anji. Toshkentdagi sovet hukumati Turkiston Muxtoriyatini zi u^_ni)ji xavfli deb bildi va qanday blmasin uni yqotishga tayyorgar]^ jpshladi. Ular Qqondagi voqealarni diqqat bilan kuzatib, uning ^jiga z ta'sirini tkazishga urindilar.

Lekin 1918 yil 1§ f_evralda "Ulamo" jamiyati tashabbusibilan Muxtoriyatda tnta^jj yuz berdi. Mustafo Chqay li bosh-chihgidagi hukumat _m^hkamasi adariladi va hukumat Qqon shahar milisiyasibos^]jg'i Kichik Ergashga tadi. 18 fevraldan 19 fevralga tar kechasi ^_oSJikentdan lka harbiy komissari Ye.Perfilev boshchiligidagi zamb_ar^Klar bilan qurollangan qshin yetib keldi. YcPerfilev shaharni ^,_cjj tarafdan rab ohb, 19 fevral kuni ertalab Kichik Ergashga t^j_arJnoma yllaydi. Kichik Ergash uning talablarini bajarishda^ j^psh tortgach, Ye.Perfilev Qqon shahrini

153

12 zambarakdan qqa tutdi. Kunduz soat birda boshlangan q yomiri shomgacha shaharni vayronaga aylantirdi. Ammo shunga qaramay, muxtoriyatchilar taslim blmadilar. Har bir binoni, har bir dkonni, har bir karvonsaroyni mardlarcha himoya qildilar. Muxtoriyatchilar shaharni qizil gvardiyachilar, avstro-venger harbiy asirlari va arman birlashrnalari (dashnoqlar)dan tashkil topgan sovet qshinlari hujumidan uch kun himoya qildilar. Ammo tinch yl bilan hokimiyatni olishga ishongan Turkiston Muxtoriyati zini himoya qilishga qodir emas edi. Chunki ular yaxshi qurollanmagan bhb, ularning quroli asosan tayoq, bolta, ketmon oshpichoqdan iborat edi. Shu tariqa Turkiston Muxtoriyati tugatildi.

1918 yil 20 aprelda Toshkentda sovetlarning V lka s'ezdi ish boshladi. 1918 yil 30 aprelda s'ezd „Turkiston Sovet Federativ Respublikasi trisida Nizom" ni qabul qildi. Bu nizomga kra Turkiston lkasining hududi „Rossiya Sovet Federasiyasining Turkiston Sovet Respublikasi" deb e'lon qilindi. Uning tarkibiga Turkistonning barcha hududi o'zining geografik chegarasi bilan kiritildi. Xiva bilan Buxoro esa bundan mustasno edi. Turkiston respublikasi muxtoriyat tarzida boshqarilib zining barcha faoliyatini RSFSR hukumati bilan muvofiqlashtirar va uni e'tirof qilar edi. Rossiya bilan zaro munosabatlarini belgilash uchun s'ezd 5 kishidan iborat komissiyani sayladi.

S'ezd birinchi marta oliy qonun chiqaruvchi organ - Turkiston Respublikasi Markaziy Ijroiya Qmitasini (TurkMIQ) 36 kishidan iborat qihb sayladi. MIQ a'zolaridan 18 kishi bolsheviklardan, 18 kishi eserlardan edi. A'zolar orasida mazkur partiyalarga mansub blgan mahalliy millat vakillaridan - H.Ibrohimov, D.Mirzaboyev, ASh.Sharafutdinov, O.Yusupov, Q.Otaboyevvaboshqalarboredi. Biroq ular ozchilikni tashkil etardi. MIQ raisi qihb PAKobozev, ikkinchi rais qihb bolshevik ARSolkin saylandi. Tub aholi vakillari blmagan kishilar MIQ rahbarlari qihb saylangan edi.

S'ezdda FTKolesov boshchihgidagi 14 kishidan iborat xalq komissarlari kengashi ham (7 kishi bolshevikdan va 7 kishi sl eserlardan) saylandi. Turkiston hukumati tarkibiga birinchi marta

I

154

mahalliy millat vakillari OTursunxjayev, Xibrohimov va Ashurxjayev ham saylandi. S'ezdda saylangan 14 xalq komissarlaridan tashqari yana 2 xalq komissari - temir yllar hamda pochta va telegraf komissarlari saylandi. Shunday qilib, Turkiston Respublikasi hukumatining a'zolari qilib hammasi blib 16 kishi saylandi, ulardan faqat uch kishi mahalhy aholi vakillari edi. Holbuki, mahalliy aholi lka aholisining 95 foizini tashkil etardi.

Shu tariqa, Moskvaning krsatmasi bilan Turkistonni sovet muxtor respublikasi deb e'lon qilgan sovetlarning V lka s'ezdiga qadar blganidek, kp rnillionli mahalliy aholi vakillaridan lkani boshqarishda ishtirok etishi arzimas darajada qolaverdi. Awalgidek Turkistonni mahalliy aholi vakillari blmagan, bolsheviklar va sl eserlar partiyalariga mansub ishchilar, soldatlar, ziyolilardan chiqqan tor doira vakillari boshqarishni davom ettirdi. Ular zlari xohlagan tarzda, Markaz manfaatlarini hisobga olgan holda lka xalqlari taqdirini hal qila boshladilar.

1917-1920 yillar faqat Turkiston xalqlari uchungina emas, balki Xiva va Buxoro xalqlari uchun ham jiddiy larzalar keltirgan davr bldi.

1917 yilning boshlarida rta Osiyo xonliklari Rossiya protektorati ostida edi. sha yili sodir blgan fevral inqilobi natijasida chor samoderjaviyesi adarilib, Buxoro va Xivada esa amirlik va xonlik tuzumi saqlanib qoldi. Chorizmga vassal blgan Buxoro amirligi va Xiva xonligi krinishidan mustaqil davlatlar blsa-da, ular aslida z mustaqilligini yqotgan va amalda chorizmning mustamlakasiga aylangan edilar.

Xiva xonligida ham ahvol murakkab bldi. Asfandiyorxon z hokimiyatining mamlakatda keskin tus olgan siyosiy vaziyatga qarshi kurash olib borish uchun zaifligini his qilib, 1918 yil 22 yanvarda Junaidxonga xonlikni birgalikada boshqarish va bolsheviklarga qarshi kurash olib borishni taklif etdi. Junaidxon 1917 yil sentyabrda Erondan Xivaga qaytib keldi. Asfandiyorxon poytaxtga yetib kelgan Junaidxonni qshinlar qmondoni (sardori karim) qilib tayinladi va mamlakatdagi butun hokimiyatni tlaligicha unga topshirdi.

155

Biroq Asfandiyorxon taxt tepasida kp tirmadi. Oradan kp tmay u zining bir necha yaqin kishilari bilan birga Junaidxonning krsatmasiga muvofiq ldirildi. Junaidxon taxtni egallamadi, aksincha, an'anaga sodiq qolgan holda, taxtga (marhum xonning akasi) Said Abdulloxonni tqazdi, zi esa haqiqatda mamlakatning hukmdori blib qolaverdi.

Turkiston Avtonom Respublikasi, xususan, uning Amudaryo blimi bilan Junaidxon rtasida qurolli tqnashuv muttasil kuchayib bordi. Turkiston Avtonom Respublikasi va uning Amudaryo blimi Xiva xoiiligining ichki ishlariga doimiy aralashib, u yerga Naumov, Leyggold, Kanoplyov va boshqalar boshchiligidagi jazo otryadlarini yuborib turdilar. Mamlakatning tinch aholisini esa muttasil taladilar. Sovet Turkistoni ayrim rahbarlari bu bilan cheklanmasdan mustaqil Xiva xonligiga bevosita qurolli hujum qilish va uni TASSRga qshib olish rejalarini ylab yurardilar.

1919 yil 22 dekabrda Turkkomissiya direktivasiga binoan Turkkomissiya va Turkfront vakili Skalov va Amudaryo qo'shinlari guruhi qshininning qmondoni Shcherbakov Xiva xonligi hududiga „uning qzolon ktargan xalqiga yordam krsatish uchun" bostirib kirish trisida buyruq berdilar. Amudaryo (Xiva) qshinlari guruhining qismlari ikki otryadga: N.A.Shaydakov qmondonligidagi shimoliy va N.M.Shcherbakov qmon-donligidagi janubiy otryadlarga blindi. 23 dekabrda sovet qo'shMarining xonlik hududiga bostirib kirishi boshlandi. Janubiy otryad tarkibida xivalik qochoqlardan (yosh xivaliklar, kommu-nistlar va hokazolar) tashkil topgan kngilli otryad ham kurashdi. Sovet qo'shinlari ilgarilab borgan sari ularga turkman va zbek aholisidan tashkil topgan qzolonchilar otryadlari qshilaver-dilar. 28 dekabrda ularga Guchmamadxon Yaxshigeldi, Murod-baxshi, ulomali otryadlari qshildi. Tez orada xivalik qzo-lonchilarning umumiy soni 3 ming kishiga yetdi. Sovet qshinlari Junaidxon qshilmalari qarshiligini yengib, qzolonchilar otryadlari bilan birgalikda Khna Urganch, EtiinqaFa, Porsu, Ilyali, Toshhovuzni qlga kiritdi. Qizil armiya qismlari va qz-

156

olonchilar otryadlari 1920 yil yanvarning ikkinchi yarmida Junaidxon qshinlariga ozovot tumanida jiddiy zarba berib, poytaxtga yaqinlashib keldilar va 1 fevralda shaharga jangsiz kirdilar.

1920 yil 27-30 aprelda Xivada blib tgan xalq vakillarinig I Butunxorazm qurultoyi Xiva xonligini bekor eulgan deb e'lon qildi va mamlakatni Xorazm Xalq Sovet Respublikasi deb e'lon qildi. Qurultoy Xorazm Xalq Sovet Respublikasining Muvaqqat Konsti-tusiyasini qabul etdi. Qurultoy ry bergan tntarilishni va uning natijasida matilgan tuzumni antimonarxistik, antifeodal, xalq-demokratik xususiyatiga ega "blgan tuzum sifatida aks ettirdi. Ayni vaqtda Konstitusiyada RSFSRning hokimiyat shakliblgan sovet andozasi qabul qilindi, lekin Xorazmdagi sovetlar z mazmuniga kra proletar diktaturasini ifbda etmasdi, u demokratik xususiyatga ega edi. Quraltoy sobiq yoshi xivaliklar a'zosi blgan Polvonniyoz Hoji Yusupov boshchiligidagi Xalq Nozirlar Kengashini sayladi. Hukumat sobiq yosh xivaliklar, turkman urulari rahbarlari va kommunistlardan tashkil topdi. Qizil askar nayzalari yordamida matilgan bu tuzumni z kuchlari bilan saqlab va mustahkamlab blmasligini yaxshi tushungan Xorazm Xalq Sovet Respublikasi rahbarlari RSFSRning krnagiga umid qilishga intildi.

1920 yil 13 sentyabrda IRSFSR bilan XXSR rtasida Ittifoq shartnomasi, shuningdek, harbiy-siyosiy vaiqtisodiybitimlartuzildi. Bu hujjatlar, bir tomondan. mamlakatdagi tntarilish natijasida rnatilgan tuzumni mustahkamlashga yordam bergan blsa, ikkinchi tomondan, uning RSFSRga tliq qaramligini qonunlashtirdi.

Buxoro amirligidagi voq&alar ham aynan shunga xshash asosda xotima topdi. Moskva va Toslikentda ishlab chiqarilgan rejaga asosan 1920 yil 23 avgustda kommunist Beshim Sardor qmondonligidagi turkmanlar polki Sakarni egalladi, keyin qizil armiya qisrmarining qllab-quwatlashi bilan 29 avgust erta tongda Eski Chorjyni bosib oldi. Shundan sng Beshim Sardorboshchiligida inqilobiy qmita tashkil qilindi. Crrorjy inqilobiy qmitasi oldindan kelishilgandek, sha kuniyoq sovet hukumatiga yordam srab

157

murojaat qildi. sha kuniyoq ilgaridan tayyorlab qyilgan sovet qshinlariga tegishli krsatmalar yuborildi. „Qzg'olon ktargan Buxoro xalqi" ga yordam krsatishga kirishish trisida Turkfront byicha buyruq berildi.

Bolsheviklar rejimining harbiy jihatdan ancha ustun qshinlari 1920 yil 28 avgustdan 29 avgustga tar kechasi buxorolik "inqilobiy tuzilmalar" ishtirokida amirlik hududiga shiddat bilan bostirib kirdilar. Ular Qarshi, Kitob, Shahrisabzni bosib olib, amirlik poytaxtiga yaqinlashib qoldilar. Lekin bu yerda bosqinchilar amir qshinlarining qafiy qarshiligiga duch keldilar. Turkfront qmondonligi buyrui bilan Eski Buxoro samolyotlardan bombardimon qilindi, tplar va bronepoyezdlardan turib qattiq qqa tutildi. Amirlik poytaxti ostidagi janglar 4 kecha-kunduz davom etib, 1920 yilning 2 sentyabrida amklikning snggi tayanchi — Ark malub bldi.

Amirlik poytaxti bosib olingandan keyin hokimiyat muvaqqat Butunbuxoro Inqilobiy qmitasi ixtiyoriga tdi. Muvaqqat Inqilobiy qmita darhol Turkkomissiya rahbariga ilgaridan tayyorlab qyilgan Manifestni e'lon qildi. Unda Buxoro davlati "Mustaqil Buxoro Sovet Respublikasi" deb krsatilgan edi. 1920 yil 11 sentyabrda inqilobiy yosh buxoroliklar partiyasi tarqatib yuborildi, uning kpchilik a'zolari F.Xjayev boshchiligidagi Buxoro kommunistik partiyasi tarkibiga kirishdi. 1920 yil 14 sentyabrda Buxoro kommunistik partiyasi Markaziy Qmitasi Muvaqqat Umumbuxoro inqilobiy qmitasi va Xalq Nozirlar Kerigashining birlashgan majlisida Abdulqodir Muhitdinov boshchiligidagi Umumbuxoro inqilobiy qmitasi - oliy qonun chiqaruvchi organ va Fayzulla Xjayev raisligidagi respublika hukumati - Xalq Nozirlar Kengashi tashkil qilindi.

1920 yil 6 oktyabrda arnirning yozgi saroyi — Sitorai Mohi Xosada xalq vakilarining I Umumbuxoro qurultoyi ish bpshladi. Qurultoy Buxoroni Xalq Sovet Respublikasi deb e'lon qilish haqida qaror qabul qildi. 1921 yil 4 martda Moskvada Buxoro Xalq Sovet Respublikasi bilan RSFSR rtasida Ittifoq shartnomasi va iqtisodiy

158

bitim tuzildi. Bu hujjatlar Xorazm Xalq Sovet Respublikasi kabi Buxoro Xalq Sovet Respublikasining ham RSFSRga harbiy-siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaram blganligini qonun yli bilan mustahkamladi.