2. Fakültə:İnformasiya texnologiyaları, aqrarmühəndislik və energetika mühəndisliyi

<sup>1. Universitetin adı:

2. Fakültə:İnformasiya texnologiyaları, aqrarmühəndislik və energetika mühəndisliyi (elektrik mühəndisliyi)

3. Kafedra: İnformasiya texnologiyaları və sistemləri

4. Fənn: Kompüter texnologiyalari və proqramlaşdırma

5. Mühazirəçi: b/m Bağıyeva Ruhiyyə Mustafa qızı</sup>



Mühazirə 1

Kompüter texnologiyaları və proqramlaşdırma fənninin predmeti. Hesablama texnikasının inkişaf mərhələləri. EHM-lərin nəsilləri. Əsas anlayışlar. Informasiya, ölçü vahidləri.

Plan:

1. 
   ^{Kompüter texnologiyaları və proqramlaşdırma fənninin predmeti. Əsas anlayışlar.}
   

2. Hesablama texnikasının inkişaf mərhələləri

<sup>3 .EHM-lərin nəsilləri

4. İnformasiyanın ölçü vahidləri.</sup>

5.Kompüter texnologiyalarınin digər sahələrdə tətbiqi

Müasir şəraitdə cəmiyyətin ən əsas inkişaf istiqamətlərindən biri cəmiyyət həyatının bütün sahələrinin kompüterləşdirilməsi və informasiyalaşdırılmasıdır. Təsadüfi deyildir ki, BMT-nin bütün üzv dövlətlərinin qəbul etdiyi ücüncü minilliyin səkkiz inkişaf məqsədindən biri kimi qlobal tərəfdaşlığın inkişaf etdirilməsi istiqamətində göstərilir ki, informasiya-kommunikasiya texnologiya­larından (İKT) bəhrələnmək imkanı yaradılmalı­dır. İKT cəmiyyətin və iqtisadiy­yatın inkişafına ciddi təsir göstərdiyinə görə dinamik templə sosial və iqtisadi həyatın bütün sahələrinə tətbiq olunur. Hal-hazırda İKT-nin əhatə dairəsi hökümət təşkilatlarını, qeyri-hökümət və özəl qurumları, iqtisadi-sosial, elm-mədə­niy­yət, ictimai-siyasi, təhsil və s. sahələri əhatə edir. Cəmiyyətin lazımı informasiyalarla təchiz edilməsinin zəruriliyi artıq hamı tərəfindən qəbul olunur. İKT-nin inkişafı “biliklər iqtisadiyyatının”, başqa sözlə neftsiz iqtisadiyyatın qurulmasına təkan verir. Ona görə də Azərbaycanda neft sahəsinə alternativ İKT sektorunun inkişaf etdirilməsi dövlətin iqtisadi siyasətinin vacib istiqamətlərindən hesab olunur.

Hazırda Azərbaycanda bu sahədə çox ciddi tədbirlər işlənməkdə və həyata keçirilməkdədir. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, 2002-ci ilin fevral ayında Azərbaycan Respublikası ilə BMT İnkişaf Proqramı(İP) arasında imzalanmış proqram-layihəyə müvafiq olaraq hazırlanmış “Azərbaycan Respublikasının ikişafı naminə İKT üzrə Milli strategiya (2003-2012-ci illər)’’-sı Azərbaycan Respublkası Prezidenti tərəfindən 17 fevral 2003-cü ildə imzalanmış və qarşıdakı onillik dövr üçün hökümət proqramı statusu almışdır.

<sup>Kompüter texnologiyaları və proqramlaşdırma fənninin predmeti. Əsas anlayışlar.

“İnformatika” termini ilk dəfə XX əsrin 60-cı illərində fransız mütəxəssisləri tərəfindən istifadə edilmişdir. Bu termin “informasiya” və “avtomatika” sözlərinin birləşdirilməsindən alınmışdır.

Avtomatika sözü hərfi mənada “özü-özünə yeriyən”, “özü-özünə yerinə yetirilən” mənasını verir. Burada isə avtomatika dedikdə proseslərin avtomatlaşdırılması başqa sözlə, hər hansı prosesi yerinə yetirə bilən elektron qurğu və vasitələr yığımı nəzərdə tutulur.

Qeyd olunduğu kimi informatika elminin əsas anlayışlarından biri informasiyadır.

İnformasiya termini latınca “informatio” sözündən götürülmüş və obyekt, hadisə, fakt haqqın da məlumat, xəbər verilməsi, nəyinsə izah edilməsi deməkdir.

İnformasiya –öyrənilən sistemin daxilində gedən prosesləri xarici mühitlə əlaqələndirən məlumatlardır. Başqa sözlə, informasiya –qeyri müəyyənliyi aradan götürən hər hansı bir məlumat və ya məlumatlar yığımıdır. Geniş mənada informasiya – real aləmin əksetdiricisidir.

İnformasiya –hesablama sistemlərinin (maşınlarının) emaletmə və ötürmə obyektidir. İnformasiya ümumilikdə götürüldükdə mücərrəd məhfumdur.

İnformasiya bizi əhatə edən aləmin bir hissəsi olduğu üçün həmin aləmin obyektidir. Məhz buna görə də informasiya da onu digər obyektlərdən fərqləndirən xassələrə malikdir. Bu xassələr aşağıdakılardır:</sup>

1. 
   ^{Obyektivlik. Yəni informasiya obyektiv gerçəkliyə uyğun olmalıdır.}
   
2. 
   ^{Tamlıq. İnformasiyanın tamlığı tədqiq edilən obyekt və ya proses haqqında toplanmış informasiyanın miqdarı ilə müəyyən edilir.}
   
3. 
   ^{Dəqiqlik. İnformasiyanın dəqiqliyi onun təhrif olunmamasıdır, yəni informasiya dəqiq olmalıdır.}
   
4. 
   ^{Adekvatlıq. İnformasiyanın adekvatlığı obyekt haqqında informasiyanın bu obyektdən istifadənin məqsəd və vəzifələrinə nə dərəcədə uyğun gəldiyini əks etdirir.}
   
5. 
   ^{Aktuallıq. İnformasiya mövcud zaman anına uyğun olmalıdır.}
   
6. 
   ^{Anlaşıqlıq. İnformasiya onu qəbul edən tərəfindən tam anlanılmalı, başa düşülməlidir.}
   

<sup>Məlumat-informasiyanın təsvir olunmuş formasıdır. Başqa sözlə, məlumatın informasiya olması üçün o, tədqiq edilən obyekt və ya proses haqqında təsəvvür yaratmalı, ya da mövcud təsəvvürləri genişləndirməlidir. Əgər məlumat obyekt və ya proses haqqında yanlış təsəvvür yaradırsa ona yanlış informasiya və ya dezinformasiya deyilir. Obyekt və ya proses haqqında heç bir təsəvvür yaratmayan məlumat səs-küy adlandırılır. İnformasiya proses daxilində müəyyən mərhələdən sonra yenidən məlumat ola bilər.

Verilənlər- (“Verilən” termini - latınca “datum” (fakt) ) hər hansı bir prosesin gedişatını göstərən cihaz və ya insanlar tərəfindən qeyd olunan fakt əlamət müşahidə və hadisədir, başqa sözlə desək verilənlər” (ingiliscə data) - texniki vasitələrlə saxlanması, emal edilməsi və ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatlardır. Verilənlər də informasiyanın növü olmaqla bərabər özlərinə məxsus xüsusiyyətlərə malikdirlər. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardır: mötəbərlilik, verilənlərin dəqiqliyi,verilənlərin gerçəkliyi.

İnformasiya-aktivdir. Verilənlər (məlumatlar) isə passiv.

Bilik təcrübədə dəfələrlə sınaqdan çıxmış, təsdiqini tapmış və müxtəlif məsələlərin həllində istifadə edilən informasiyadır.

İnformasiyanın quruluşu dedikdə müəyyən məna daşıyan informasiya element­lərinin müəyyən məcmusu başa düşülür. Bu elementlər informasiya vahidləri adlanır. Onlar sadə və mürəkkəb olur. Sadə informasiya vahidlərini hissələrə ayırmaq mümkün deyil. Mürəkkəb informasiya vahidləri isə bir neçə sadə və mürəkkəb informasiya vahidlərinin birləşməsi nəticəsində yaranır.

Hazırda “İnformatika” elmi informasiya emalı proseslərinin (informa­siya­nın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, dəyişdirilməsi, ləğvi və s.) kompü­ter texnikası vasitələri ilə avtomatlaşdırılmasından bəhs edən elm sahəsi kimi formalaşmışdır.

İnformatika üç ayrılmaz tərkib hissədən ibarətdir:</sup>

• 
  ^{informasiyanın dəyişdirilməsi və ötürülməsi nəzəriyyəsi;}
  
• 
  ^{informasiya emalının alqoritmik vasitələri;}
  
• 
  ^{informasiya hesablama vasitələri.}
  

^{“İnformatika” bəzi hallarda “Kompüter elmi” termini ilə uyğunlaşdırılır.}

1. 
   ^{“İnformatika” termini əvəzinə daha çox “Kompüter texnologiyası” və ”İnformasiya texnologiyası” terminlərindən istifadə olunur.}
   
2. 
   ^{“Texnologiya” - (yunan sözü olub (techne (bacarıq)+logos (öyrənmə)) məhsulun hazırlanması bacarığı, istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsul və vasitələr haqqında biliklər toplusudur.}
   
3. 
   ^{Kompüter texnologiyası – baxılan sahədə kompüter texnikasının aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyasıdır.}
   

<sup>4. İnformasiya texnologiyası –informasıyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən və texnoloji zəncirdə birləşdirən metodlar, istehsal prosesləri və texniki proqram vasitələri toplusudur. İnformasiya texnologiyası verilənlər üzərində əməllərin, əməliyyatların, mərhə­lələrin aparılması üçün dəqiq reqlamentlənmiş qaydalardan ibarət olan prosesdir. İnforma­siya texnologiyasınm əsas məqsədi ilkin informasiyanın məqsədyönlü emalı nəticəsində istifadəçi üçün lazımi informasiyanı almaqdır.

Hazırki dövrdə mövcud olan informasiya texnologiyalarını iki əsas növə ayırmaq olar:

1) verilənlərin emalı texnologiyası;

2) idarəetmənin informasiya təminatı texnologiyası.

Verilənlərin emalı texnologiyası lazımi ilkin verilənlərə malik olan, emal üçün alqoritmlər və digər standart prosedurlar olan yaxşı strukturlaşdırılmış məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulur. Bu səviyyədə informasiya texnologiyalarının və sistemlərinin tətbiqi əmək məhsuldarlığını artırır, onu hesablama əməliyyatlarından azad edir və bəzi hallarda işçilərin sayını azaldır.

İdarəetmənin informasiya təminatı texnologiyasının əsas məqsədi təşkilatın qərar qəbuletmə ilə bağlı olan bütün həmkarlarının informasiya tələbatını ödəməkdir. Həmin texnologiya idarəetmənin istənilən səviyyəsində faydalı ola bilər.

Yeni informasiya texnologiyalarının üç əsas prinsipi mövcuddur ki, bunlar da aşağıdakılardır:

- kompüterlə interaktiv (dialoq) rejimində işləmək;

- proqram məhsullarının inteqrasiyası (birləşdirilməsi, qarşılıqlı əlaqələndirilməsi);

- həm verilənlərin, həm də məsələnin qoyuluşunun dəyişdirilməsi prosesinin çevikliyi.

Beləliklə, informasiya texnologiyası informasiya cəmiyyətində informasiya­nın çevrilmə prosesləri haqqında müasir təsəvvürü ifadə edən daha geniş anlayışdır.</sup>

5. 
   ^{Informasiya texnologiyasının xüsusiyyətləri:}
   
   1. 
      ^{Emal obyekti verilənlərdir;}
      
   2. 
      ^{Məqsəd informasiyanın alınmasıdır;}
      
   3. 
      ^{Emal prosesinin vasitələri –proqram və aparat hesablama kompleksləridir;}
      
   4. 
      ^{Verilənlərin emal prosesləri uyğun əməliyyatlara bölünür;}
      
   5. 
      ^{Proseslərin idarə olunması qərar qəbul edən şəxslər tərəfindən yerinə}
      
   6. 
      ^yetirilir;
      
   7. 
      ^{Proseslərin optimallaşdırılma kriterisi: informasiyanın operativliyi, onun etibarlığı, doğruluğu, dəqiqliyı və tamlığı təmin olunmalıdır.}
      

^{Kompüter texnologiyaları və proqramlaşdırma fənninin predmeti aşağıdakılardır:}

1. 
   ^{– fərdi kompüterlərdən və internetdən istifadə etməklə bağlı olan yeni elmi fənn və yeni sənaye sahəsi kimi;}
   
2. 
   ^{İnformatika elmi fənn və istiqamət kimi kompüterlərərin köməyi ilə informasiyanın yığılması, emalı və ötürülməsinin metod, prinsip və qanunlarını öyrənməsi;}
   
3. 
   ^{İnformatikanın əsasını – hesablama prosesləri və hesablama masınları, sistemləri, şəbəkələrinin təşkili haqqında olan elmlərin təşkil etməsi;}
   

^{4. Kompüter texnologiyaları предметини информасийа емалы просесляри цчцн мцасир ИТ йарадылмасы цсулларынын, онларын лайищяляндирилмясинин вя сямяряли реаллашдырыл­ма­сынын тяшкил етмяси.}

Müasir kompüterlərdə informasiyanın işlənməsi aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir. Əvvəlcə tədqiq olunan obyekt və ya proses ətraflı olaraq araşdırıldıqdan sonra əsas təsiredici amillər seçilərək toplanılır. Əldə olunan bu məlumatlar kompüterə daxil edilir. Daxil edilmiş məlumatlar ümumi qanunlar əsasında sistemləşdirilir və emala göndərilir. Emal prosesindən sonra alınmış nəticələr çıxış qurğularına və ya informasiya daşıyıcılarına göndərilir. Bu vahid prosesi sxematik olaraq şəkildə aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: