3 ŞƏrq və QƏrb düŞÜNCƏ TƏRZİ
Yüklə 91,5 Kb.
|
|
3-2. ŞƏRQ VƏ QƏRB DÜŞÜNCƏ TƏRZİ Şərq təfəkkürü təəssüratçılıqla, Qərb təfəkkürü təfərrüatçılıqla səciyyələnir. Əbu-Turxan Həm fərdi, həm milli, həm də ümumbəşəri inkişafın təməlində ideya dayanır. Bu bölgüdə milli, bir növ keçid mərhələsidir. Milli ideya səviyyəsinə qalxmadan, ümumbəşəri ideyaya yiyələnmək və onu şüurlu surətdə təmsil etmək mümkün deyil. Bəşəriyyət adından, bütün bəşəriyyətin taleyini düşünərəkdən yaşamaq, ümumbəşəri ideallara xidmət etmək – insanın ideya təkamülünün zirvəsidir. Lakin, göründüyü kimi, bu triadada Şərq və Qərb bölgüsünə yer yoxdur. Ümumbəşəri sivilizasiyadan fərqli olaraq, milli mədəniyyətlər, dil və din müəyyənliyi ilə də seçilirlər. Bu baxımdan, milli mədəniyyətin aralıq mərhələ kimi təsbit edilməsi, tamamilə qanunauyğundur. Şərq və Qərb bölgüsündə isə, dil və din amilləri istisna olunur. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, coğrafi amil də burada həlledici deyil. Bəs bu bölgü, nəyə əsaslanır? – İlk növbədə, düşüncə tərzinə, fərdi və ictimai şüurun qarşılıqlı əlaqəsinə və bu əlaqəni təmin edən ictimai təşkilatlanma formalarına! Qərb düşüncəsi, konkret təhlilə, hissi təcrübəyə, təfərrüatların öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsinə, induktiv metoda, subyektin obyektdən ayrılmasına əsaslanır. Şərq düşüncəsi isə, daha çox fitrətə, duyğuya, bütövlüyün hissi və əqli sezgi ilə mənimsənilməsinə, obyektin subyektə itməsinə əsaslanır. Lakin bu xüsusiyyətlər, ancaq düşüncənin daxili mexanizminə aiddir. Nəzərə alınmalıdır ki, qərarlaşmış sosial mədəni durum, dəyərlər sistemi də düşüncə tərzinə təsir göstərir. Mühit özü, insanın reallaşması və tənbəlləşməsi üçün şərt ola bilər. Mühit ideyanı, düşüncəni, təşəbbüsü stimullaşdıra da bilər, onun qarşısını ala da bilər. Düşüncənin inertləşməsi, fikir tənbəlliyi, bu gün Şərqin əlamətlərindən birinə çevrilmişdir. Halbuki, məhz Şərqdə, düşüncə soyuq ağla deyil, qaynar zəkaya, qəlbin döyüntüsünə, şövq və ehtirasa söykənir. Əql, məhəbbət kontekstində ortaya çıxır… Lakin, təəssüf ki, Şərqin ətalətini şərtləndirən də, onun soyuqluğu yox, elə məhz hərarətidir. Adi məntiqlə düşünmək, ölçüb-biçmək, insandan böyük daxili enerji tələb etmədiyi halda, hər bir məqamda, bütün varlığı ilə obyektə doğru yönəlmək (fenomenologiyada buna – intensiallıq deyirlər), obyekti öz «mən»ində əritmək, idrakı sevgi məqamına yüksəltmək, çox çətindir. Məhz buna görədir ki, Şərqdə əqli fəaliyyət, idrak, istənilən insanın deyil, seçilmişlərin nəsibi olur. Fəhmlə dərk etmək üçün, ağıldan ziyadə fəhmə, intuisiyaya malik olmaq tələb olunur. Böyük həqiqətləri, qəlbin işıqlanması məqamında görmək üçün, alışıb-yanmaq, nurlanmaq siqləti tələb olunur. Fərdi müstəvidə, əlbəttə, hər şey aydındır. Şərqin düşüncə tərzi daha yüksək, daha ali bir məqamı ifadə edir. Lakin, bu yüksək məqama hamı yüksələ bilmirsə, onda ictimai şüurun, fərdi şüurlardan geri qalması, kütlənin kimlərinsə dalınca getmək, kimə isə kor-koranə inanmaq zərurətini də ortaya çıxardır. İctimai təşkilatlanmadakı fərqlər də, düşüncə tərzindəki fərqlərdən irəli gəlir. Şərqin ictimai müstəvidə geri qalması, onun həqiqət məzənnəsini çox yüksəklərə qaldırması ilə bağlıdır və bu yüksəklik ictimai müstəvidə öz əksliyinə çevrilir. Hər dəfə fikirləşmək üçün, səmaya qalxmaq, daxili yüksəliş keçirmək zərurəti, geniş kütləni fikir tənbəlliyinə sürükləyir. Və fikir tənbəlliyi, Şərqin amilinə çevrilir. İctimai mühitin, sosial infrastrukturun, ənənəviləşmiş təsir formaları Şərq anlayışına və səhvən «Şərq düşüncə tərzi» anlayışına da daxil edilir. Yeni dövrdə müsəlman dünyasında, ideoloji infrastrukturun düşüncəyə münasibətlə yanaşı, tədqiqatın məzmununa da təsir etməsi, Cəmaləddin Əfqani tərəfindən gözəl şərh edilir: «Təfəkkürün tərzi və meyarı olan məntiq elmini, hər kəs öyrənməlidir ki, həqiqəti yalandan, düzü əyridən seçə bilsin. Halbuki, bizim müsəlman məntiqçilərinin başı mövhumatla və boş-boş şeylərlə doludur. Bunların təfəkkürü ilə, avamların təfəkkürü arasında heç bir fərq yoxdur. Hikmət elmi ətrafımızdakı mövcud səbəblərdən və əlaqələrdən bəhs edir. Qəribə burasıdır ki, bizim alimlər «Sədri» və «Şəmsül-bariə» oxuyurlar və fəxrlə özlərini hikmət sahibi hesab edirlər. Di gəl,… soruşmurlar ki, biz kimik və nəyik? Elektrik, buxar gəmisi, dəmir yolu nədir?»1 Sabirin məşhur satirası yada düşür: Yüklə 91,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|