5 Tələb, təklif və hökumət siyasətlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin təhlili

5

• Tələb, təklif və hökumət siyasətlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin təhlili

Təklif, Tələb və Hökumət Siyasətləri

• Tənzimlənməyən bazar sistemində, tarazlıq qiyməti və həcmini bazar gücləri müəyyən edir.

• Tarazlıq şərtləri səmərəli olmasına baxmayaraq, bu halda belə bəzi kəsimlər məmnun olmaya bilər.

• İqtisadçıların rolu nəzəriyyələrdən istifadə edərək siyasət formalaşdırmaqdır.

QİYMƏT TƏNZİMLƏMƏLƏRİ

• Siyasətçilər alıcı və satıcıların bazar qiymətindən məmnun olmadıqlarını düşündükləri halda bazara müdaxilə edirlər.

• Nəticədə hökumət döşəmə və tavan qiymət mexanizmi tətbiq edir.

QİYMƏT TƏNZİMLƏMƏLƏRİ

• Tavan Qiyməti

• Bir əmtəənin satıla biləcəyi maksimum qiymət qanunla müəyyən edilir.

• Döşəmə Qiyməti

• Bir əmtəənin satıla biləcəyi minimum qiymət qanunla müəyyən edilir.

Tavan qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər

• Hökumət tavan qiyməti tətbiq etdikdə bunun iki mümkün nəticəsi olar bilər:

• Əgər tavan qiyməti, tarazlıq qiymətindən yüksək müəyyən edilmişdirsə təsirli olmayacaqdır.
• Əgər tavan qiyməti tarzalıq qiymətindən aşağı müəyyən edilmişdirsə, təsirli olacaqdır və tələb artıqlığına (təklif çatışmazlığına və ya qıtlığıa) səbəb olacaqdır.

Qrafik 1: Tavan qiyməti şəraitində bazar

Qrafik 1: Tavan qiyməti şəraitində bazar

Tavan qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər

• Tavan qiymətinin təsirləri

• Təsirli tavan qiyməti aşağıdakılara səbəb olur:

• qıtlıq, çünkü QD > QS.
• Məsələn: 1970-ci illərdəki benzin qıtlığı
• qeyri-qiymət mexanizmləri
• Məsələn: Uzun növbələr, satıcılar tərəfindən həyata keçirilən diskrimnasiyalar

NÜMUNƏVİ HADİSƏ: Benzin stansiyalarındakı növbələr

• 1973-cü ildə OPEC dünya bazarlarında xam neftin qiymətini yüksəldir. Bununla da, xam neft benzinin əsas xammalı olduğundan yüksək neft qiymətləri benzin təklifini azaltmağa başlamışdır.

• Bəs uzun benzin növbələrinə nə səbəb oldu?

Qrafik 2: Tavan qiyməti şəraitində benzin bazarı

Qrafik 2: Tavan qiyməti şəraitində benzin bazarı

NÜMUNƏVİ HADİSƏ: Qısa və uzun müddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənzimləmələr

• Kirayə haqqları üzrə təsbit edilən tavan qiymətidir.

• Kirayə haqqlarının tənzimlənməsi siyasətlərinin məqsədi yoxsul xalqın evlərdən istifadə edə bilməsinə kömək etməkdir.

• Bir iqtisadçıya görə kirayə haqqlarının tənzimlənməsi “şəhəri bombalamadan dağıtmanın ən yaxşı yoludur.”

Qrafik 3: Qısa və uzunmüddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənzimləmələr

Qrafik 3: Qısa və uzunmüddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənizmləmələr

Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər

• Hökumət döşəmə qiyməti tətbiq etdikdə, bunun 2 mümkün nəticəsi ola bilər:

• Əgər döşəmə qiyməti tarazlıq qiymətinin altında müəyyən edilmişdirsə təsirli deyildir.
• Əgər döşəmə qiyməti tarazlıq qiymətinin üstündə müəyyən edilmişdirsə təsirlidir və təklif artıqlığı ortaya çıxarır.

Qrafik 4: Döşəmə qiyməti şəraitində bazar

Qrafik 4: Döşəmə qiyməti şəraitində bazar

Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər

• Döşəmə qiyməti təklif və tələbin tarazlıq qiyməti və həcminə doğru hərəkətinə mane olur.

• Bazar qiyməti döşəmə qiymətinə çatdıqda, daha aşağı düşə bilməz və bazar qiyməti döşəmə qiymətinə bərabər olur.

Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər

• Təsirli döşəmə qiyməti aşağıdakılara səbəb olur...

• Təklif artıqlığına. Çünkü QS > QD.
• Qeyri-qiymət mexanizminə. Bu ayrı-seçkilik kriteriyasından istifadəyə əsaslanan alternativ mexanizmdir.
• Məsələn: Minimum əmək haqqı, aqrar qiymət yardımları.

Minimum əmək haqqı

• Minimum əmək haqqı döşəmə qiymət mexanizminə ən yaxşı nümunədir.

• İşə götürənin daha aşağı əmək haqqı ödəməsinə mane olur.

Qrafik 5: Mimimum əmək haqqı əmək bazarına necə təsir göstərir?

Qrafik 5: Mimimum əmək haqqı əmək bazarına necə təsir göstərir?

VERGİLƏR

• Hökumətlər dövlət layihələrində istifadə edəcəkləri gəliri artırmaq üçün vergi qoyurlar.

Alıcılar və ya Satıcılar üzərinə qoyulan vergilər bazar nəticələrinə necə təsir göstərir?

• Vergi bazar fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir.

• Bir əmtəəyə vergi qoyulduqda həmin əmtəənin alqı-satqısı aşağı düşür.

• Alıcılar və satıcılar vergi yükünü bölüşdürürlər.

Elastiklik və Vergi İnikası

• Vergi inikası bazar iştirakçıları arasında vergi yükünün bölüşdürülməsi yoludur.

Elastiklik və Vergi İnikası

• Vergi inikası vergi yükünün kimin çiyninə düşəcəyini müzakirə edir.

• Vergilər bazar tarazlığında dəyişmə doğurur.

• Vergilərin kimə tətbiq edilməsinə baxmayaraq, istehlakçılar daha çox ödəyir, satıcılar isə daha az qazanır.

Qrafik 6: Alıcılar üzərinə vergi tətbiqi

Elastiklik və Vergi İnikası

• Vergi bazar fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir.

• Bir əmtəəyə vergi qoyulduqda həmin əmtəənin alqı-satqısı aşağı düşür.

• Alıcılar və satıcılar vergi yükünü bölüşdürürlər.

Qrafik 7: Satıcılar üzərinə vergi tətbiqi

Qrafik 8: Məşğulluq vergisi

Elastiklik və Vergi İnikası

• Vergi yükü hansı nisbətlərdə bölüşdürülür?

• Vergilər alıcıların üzərinə qoyulduğu halla müqayisədə satıcıların üzərinə qoyulduqda təsirləri necə olur?

• Bu sualların cavabı tələb elastikliyi və təklif elastikliyindən asılıdır.

Qrafik 9: Vergi yükü necə bölüşdürülür

Qrafik 9: Vergi yükü necə bölüşdürülür

ELASTİKLİK VƏ VERGİ İNİKASI

• Onda vergi yükü necə bölüşdürülür?

• Bazarda daha az elastik olan tərəfin vergi yükü daha çox olur.

• Tələb Elastikliyi> Təklif elastikliyi, onda istehsalçının

• Təklif elastikliyi > Tələb elastikliyi, onda istehlakçının

• VERGİ YÜKÜ DAHA ÇOXDUR!

Xülasə

• Qiymət tənzimləmələri tavan və döşəmə qiymətlərini əhatə edir.

• Tavan qiyməti əmtəə və xidmətin maksimum qanuni qiymət səviyyəsini göstərir. Məsələn, kirayə haqqlarının tənzimlənməsi.

• Döşəmə qiyməti əmtəə və xidmətin qanuni minimum qiymət səviyyəsini göstərir. Məsələn, minimum əmək haqqı səviyyəsi.

Xülasə

• Dövlət ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə vergi gəlirləri yüksəldilir.

• Nə vaxt hökumət əmtəənin üzərinə vergi qoyur, o zaman da həmin əmtəənin bazar tarazlığı həcmi aşağı düşür.

• Əmtəə üzərinə qoyulan vergi alıcılarn ödədiyi qiymət ilə satıcıların əldə etdiyi qiymət arasındakı fərqdir.

Xülasə

• Vergi dərəcəsi vergi yükünün kim tərəfindən ödəniləcəyi ilə əlaqəlidir.

• Vergi dərəcəsi verginin alıcılar və satıcılardan toplanılması ilə əlaqəli deyildir.

• Vergi dərəcəsi təklif və tələbin qiymət elastiklikləri ilə əlaqəlidir.

• Vergi yükü daha çox bazarın az elastik olan gücü üzərinə düşür.

TÖVSİYƏ OLUNAN ƏDƏBİYYATLAR

• Nick Wilkinson, “Managerial Economics: A Problem-Solving Approach”, Cambridge University Press, 2005

• Gregory Mankiw, “Principles of Microeconomics”, Cengage Learning, 2011

• Luke M. Froeb, Brian McCann, “Managerial Economics: A Problem-Solving Approach”, Thomson South-Western, 2008

• Michael R. Baye, “Managerial Economics and Business Strategy”, McGraw-Hill/Irwin, 2010

• İbrahim Özer Ertuna, “Yönetim Ekonomisi”, Okan Üniversitesi Yayınları, 2009

• Qreqory Mənkyu, “Ekonomiksin Əsasları”, Bakı, ADİU, 2010