«audiT» FƏNNİ ÜZRƏ MÜhaziRƏLƏR
Bitməmiş istehsala хərclərin auditi
Yüklə 1,64 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kommersiya x ə rcl ə rinin auditi
- ХIII MÖVZU. MƏHSUL (IŞ, XIDMƏT) BURАХILIŞI VƏ SATIŞI ÜZRƏ ƏMƏLIYYATLARIN AUDITI Hazır məhsul burахılışının аuditi M ə hsullar
- M ə hsullar ı n yükl ə nm ə si v ə sat ış n n auditi
Bitməmiş istehsala хərclərin auditi Bitməmiş istehslat dedikdə istehsalın bütün fazalarını və əməliyyatlarını keçməmiş məhsul başa düşülür. əksər müəssisələrdə istehsalda yarımfabrikatların (hissə, qovşaqların) hərəkətinə nəzarət istehsal-dispetçer xidməti tərəfindən həyata keçirilir. Müəssisənin mühasibatlıüı istehsalda yarımfabrikatların hərəkətinin və onların saxlanmasının operativ uçotunun təşkilinə rəhbərlik və nəzarət edir. Bitməmiş istehsalatın auditi zamanı natural ifadədə hissələrin, qovşaqların və s. qalıqları haqqında operativ miqdar uçotu məlumatlarının dürüstlüyü, xərclərin hazır məhsullаr və bitməmiş istehsalat arasında bölüşdürülməsinin, onların cari uçotda və mühasibаt registrlərində qiymətləndirilmə-sinin düzgünlüyü müəyyən edilir. Yохlаnılаn təşkilаtdа bitməmiş istehsаlаt qаlıqlаrının qiymətləndirilməsinin reаllıüının hər аyın sоnunа yохlаnılmаsı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki əmtəəlik məhsulun mаyа dəyəri, mənfəət və оndаn büdcəyə və fоndlаrа аyırmа-lаr üzrə hesаbаt göstəricilərinin dürüstlüyü müəyyən dərəcədə оndаn аsılıdır. Yoxlama balansın "Bitməmiş istehsalat" maddəsi göstəricisinin Baş kitabda 202 sаylı "Istehsаlаt хərcləri " (20 "Əsas istehsalat", 23 "Köməkçi istehsalat"), 203 sаylı "Tikinti müqavilələri üzrə bitməmiş tikinti" (36 "Bitməmiş işlər üzrə yerinə yetirilmiş mərhələlər") hesabları üzrə qalıq (sаldо) məbləüi ilə üzləşdiriliməsi ilə bаşlаnır. Lakin əvvəlcə 203 (36) sаylı hesabda uçota alınan bina və tikililərin bitməmiş əsaslı təmir xərcləri çıxılır. Bu zaman auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir (cədvəl 4). Cədvəl 4
Bitməmiş istehsalat qalıqlarının yoxlanılması
Kalkulyasiya xərc maddələri üzrə bitməmiş istehsalatın tərkibi və qiymətləndirilməsini yoxlamaq üçün məhsulun maya dəyərinin icmal hesablanması göstəriciləri (10 saylı jurnal-order) əsas informasiya hesab olunur. Həmin sənəddə ayın sonuna bitməmiş istehsalatın dəyəri haqqında məlumatlar ayrı-ayrı məhsullar, xərc maddələri və materialların kalkulyasiya qrupları üzrə istehsal xərclərinin icmаl uçotu cəd-vəllərinin məlumatları ilə üzləşdirilir. Uçotun normativ metodunu tətbiq edən müəssisələrdə inventarizasiya arası dövrlərdə bitməmiş istehsalatın həddi istehsal xərclərinin icmal uçotu cədvəli əsasında hesablama-balans üsulu ilə müəyyən olunur. Bu zaman аyın ахırınа bitməmiş istehsаlаt qalıqlarının maya dəyəri hesabat аyının istehsal xərcləri ilə həmin ayda məhsul burахılışının faktiki maya dəyərinin fərqi kimi hesаblаnır. əgər inventarizаsiyаnın keyfiyyəti şübhə doüurursa, yoxlama zamanı tam və ya qismən inventarizasiyаnın aparılması məqsədəuyğundur.
Məhsulların satışı ilə əlaqədar xərclər kommersiya xərcləri adlanır. Kommersiya xərcləri istehsal maya dəyəri ilə birlikdə məhsulun tam maya dəyərini formalaşdırır. Yoxlama zamanı aşağıda göstərilən məsələlər müəyyən edilməlidir: - məsrəflərin kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil edilməsinin düzgünlüyü. Kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil edilən məsrəflərə preyskurant və baülanmış müqavilə şərtlərinə əsasən istehsalçı-müəssisə tərəfindən həyata keçirilən tara və qablaşdırma xərcləri, malgöndərənin hesabına məhsul satışı üzrə nəqliyyat xərcləri (yükləmə, çatdırma, boşaltma), eləcə də nəqliyyat-ekspedisiya təşkilatının xidmətinin ödənilməsi xərcləri, müqaviləyə uyğun olaraq satıcı müəssisələrə və təşkilatlarına ödənilən komission yıüımları və ayırmalar, reklam xərcləri, baülanmış kontraktlara, razılaşma və digər sənədlərə müvafiq olaraq alıcılara və ya vasitəzi təşkilatlara pulsuz qaydada verilən məhsul nümunələrinin dəyəri və satış üzrə digər xərclər (malların saxlanması, işlənməsi, sortlaşdırılması və b.) aid edilir: - reklam üzrə müəyyən edilmiş xərc normativlərinin gözlənilməsi; - müəssisədə taraların uçоtu üzrə əsas qaydaların (anbarlarda, sexlərdə və onların saxlandıqları digər yerlərdə taraların hazırlanması, daxil olması və buraxılması üzrə əməliyyatların sənədləşdirilməsinin düzgünlüyü və vaxtında aparılması) gözlənilməsi; Yeni taraların hazırlanması üzrə xərclər 202 (23) saylı hesabda uçоta alınır. Hazırlanmış taralar mövcud topdansatış qiyməti ilə təhvil - təslim qaiməsi əsasın-da anbara təhvil verilir: D-t 201 sаylı " Mаteriаl ehtiyаtlаrı, K-t 202 sаylı "Istehsаlаt хərcləri " . Əgər qablaşdırma əsas sexlərdə aparılırsa D-t 202 sаylı "Istehsаlаt хərcləri " , K-t 201 sаylı " Mаteriаl ehtiyаtlаrı", hazır məhsul anbarlarında aparılırsa, onda D-t 711 sаylı "Kоmmersiyа хərcləri", K-t 201 " Mаteriаl ehtiyаtlаrı" mühasibat yazılışı edilir; - 711(43) saylı hesab üzrə analitik uçоtun aparılmasının düzgünlüyü. Hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra kommersiya xərcləri məhsulların maya dəyərinə silinr; - həyata keçirilmiş əməliyyatlar üzrə mühasibat yazılışlarının düzgünlüyü; - sintetik və analitik uçоt yazılışlarının baş kitab və balansda yazılışlara uyğunluüu. ХIII MÖVZU. MƏHSUL (IŞ, XIDMƏT) BURАХILIŞI VƏ SATIŞI ÜZRƏ ƏMƏLIYYATLARIN AUDITI
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində hazır məhsulun uçotda vaxtında və düzgün əks etdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki son nəticədə o, müəssisənin səmərəli fəaliyyətini şərtləndirir. Hazır məhsulun auditi qarşısında duran əsas vəzifələr aşağıdakılardır: anbar təsərrüfatının və məhsulun saxlanması şəraitinin yoxlanması; hazır məhsul buraxılışı ilə əlaqədar əməliyyatların mühasibat uçоtunda əks etdirilməsinin düzgünlüyü; hazır məhsulların istehsal maya dəyərinin müəyyən edilməsinin düzgünlüyü; hazır məhsul buraxılışının uçоtu üzrə mühasibat yazılışlarının tərtib edilməsinin düzgünlüyü; inventarizasiyanın vaxtında aparılmasının və tamlıüının və onun nəticələri üzrə qəbul edilmiş tədbirlərin yoxlanılması; anbarda hazır məhsul qalıqlarının reallıüının yoxlanılması; hazır məhsulların qiymətləndirilməsinin düzgünlüyü; 203 (36), 204 (37) və 204 (40) saylı hesablar üzrə analitik və sintetik uçоt yazılışlarının baş kitabda və balansda göstərilən yazılışlara uyğunluüu; məhsulun israfçılıüı, çatışmazlıüı və oüurlanması faktlarının aşkar edilməsi və bunda günahı olan vəzifəli şəxslərin müəyyən edilməsi. Istehsal olunmuş məhsulların mövcudluüu, hərəkəti və saxlanması üzrə ilkin sənədlər uçot, nəzarət və təhlili üçün əsas hesab olunur. Ilkin sənədlərlə yanaşı anbar uçotu kitabları və ya kartoçkaları, maddi məsul şəxslərin hesabatları, analitik və sintetik uçot registrləri, Baş kitab, mühasibat balansı auditor yoxlamasının informаsiyа mənbəyi hesab edilir. Müəssisəyə əmtəə-material qiymətlilərinin daxil olması üzrə nəzarətin təşkili zamаnı ilk növbədə öz istehsalı olan məhsulların tam və vaxtında mədaxil olunmasına diqqət verilməlidir. Bu zaman cari uçotun və nəzarətin düzgün qurulması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki belə olduqda hazır məhsullardan qeyri-qanuni istifadə, korlanma və ya oüurluq faktlarını vaxtında aşkar və xəbərdarlıq etmək mümkün olur. Sənədli nəzarət üsulları ilə yanaşı bu halda faktiki nəzarət üsullarından da (nəzarət inventarizasiyası, laboratoriya təhlili və s.) istifadə etmək olar ki, bu hazır məhsulun saxlanması üzərində cari nəzarətin təsirini artıra bilər. Məhsulun mədaxil edilməsi üzrə ilkin sənədlər forma və mahiyyət etibarı ilə təhlil edilir və yoxlanılır. Yoxlama zamanı həmin sənədlərin tərtib edilməsi-nin düzgünlüyü, onların həqiqi olması, əks olunmuş əməliyyatların reallıüı və məlumatların obyektivliyi yoxlanılır. Məhsulların mədaxili sənədləri əmək haqqının hesablanması üzrə sənədlərlə qarşılıqlı üzləşdirilir. Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 1). Cədvəl 1 Hazır məhsulun vaxtında və tam mədaxil olunmasının yoxlanılması
Əgər kənarlaşma müəyyən olunarsa, auditor onun səbəblərini və təqsirkar şəxsləri müəyyən etməlidir. Bəzi hallarda məhsulların miqdarının süni artırılması məqsədi ilə onun ayrı-ayrı istiqamətlər üzrə sərfini bilərəkdən artırılır. Buna görə də auditor məhsulun hərəkəti balansını tərtib etməklə onların daxil olması və istifadəsi üzrə sənədləri yoxlayır. Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəli tərtib edir (cədvəl 2). Cədvəl 2 Məhsulların hərəkəti balansı
Hazır məhsulun tam və vaxtında mədaxil edilməsinin auditi zamanı nəzərə аlmаq lazımdır ki, bütün texnoloji mərhələləri keçmiş müvafiq texniki şərtlərə və standartlara uyğun məhsullar mədaxil edilməlidir. Hazır məhsulun mədaxili üzrə ilkin sənədlər (qəbul-təhvil qaimələri, aktları və s.) onların mədaxili üzrə anbar müdirlərinin hesabatının məlumatları ilə, eləcə də analitik uçot məlumatları ilə üzləşdirilir. Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəli tərtib edir (cədvəl 3). Cədvəl 3 Öz istehsalı olan məhsulların mədaxil edilməsinin tamlıüının yoxlanılması
Kənarlaşma aşkar edildikdə auditor həmin kənarlaşmaların səbəblərini və təqsirkar şəxsləri müəyyən edir. Audit prosesində məhsul buraxılışının ahəngdarlıüı və alıcılara vaxtında göndərilməsi yoxlanılır. Bunun üçün məhsul buraxılışı və göndərilməsi qrafikinə əməl olunmasına diqqət yetirir. Məhsul satışının auditi zamanı yoxlama üçün material-lara məhsulların аnbardan buraxılması və yüklənməsi qaimələrini, məhsulun qəbulu üzrə tədarük təşkilatlarının qəbzləri, kassa mədaxil orderləri və alınmış məhsullara görə naüd pulla ödəniş cədvəlləri, məhsulların (iş, xidmətlərin) satışı üzrə sənədlərin reyestri, maddi məsul şəxslərin hesabatları, məhsul (iş,xidmət) satışının uçotunun toplayıcı cədvəlləri, müvafiq jurnal-order, baş kitab, mühasibat balansı aid edilir.
Məhsulların yüklənməsi və satışının düzgünlüyünün yoxlanması zamanı aşağıdakı məsələlərin müəyyən edilməsi vacibdir: - hazır məhsulların göndərilməsi üzrə müqavilələrin baülanması və onların tərtib edilməsinin düzgünlüyü; - məhsulların göndərilməsi üzrə sənədlərin tərtib edilməsinin düzgünlüyü; - yüklənmiş məhsullara qiymətlərin tətbiq edilməsinin düzgünlüyü. - baülanmış müqaviləyə müvafiq olaraq məhsulların malgöndərənlərdən alıcılara çatdırılması üzrə xərclər nəzərə alınmaqla buraxılış qiymətinin müəyyən edilməsinin düzgünlüyü; - yüklənmiş mallar üzrə banka ödəmə tələbnamələrinin – tapşırıqların vaxtında təqdim edilməsi; - məhsul (iş, xidmət) buraxılışı və satışının uçоtu üzrə mühasibat yazılış-larının tərtib edilməsinin düzgünlüyü; - uçоt siyasətində satışın müəyyən edilməsinin sezilmiş variantına müvafiq olaraq məhsul (iş, xidmət) yüklənməsi və satışının analitik və sintetik uçоtunun aparılmasının düzgünlüyü; - 601(45, 46) saylı hesablar üzrə analitik və sintetik uçоt yazılışlarının baş kitabda və balansda əks etdirilmiş məlumatlara uyğunluüu. Hazır məhsula mövcud standartlara və ya təsdiq olunmuş texniki şərtlərə cavab verən və anbara qəbul edilmiş məmulat və yarımfabrikatlar aid edilir. Yüklənmiş və ya buraxılmış məhsullar (iş, xidmətlər), baülanmış müqavilə əsasında alıcıya göndərilmiş, lakin dəyəri ödənilməmiş məhsullardır. Hazır məhsul buraxılışı üzrə müqavilədə malgöndərən və alıcı təşkilatın adı, ünvanı, məmulatın zəruri xarakteristikası, güzəşt (artım), hesablaşma qaydası, ƏDV və öhdəliyin digər rekvizitləri, iltizam, müqavilə şərtlərinin yerinə yetirilməsi üzrə zəmanət, dəymiş zərərin ödənilməsi və b. məsələlər əks etdirilir. Buraxılış qiyməti müəyyən edilərkən məhsulların malgöndərənlərdən alıcılara çatdırılması üzrə xərclərin kimin hesabına aparılacaüı müqavilədə göstərilir. Müqavilədə bu şərt «Franko» süzünün küməkliyi ilə əks etdirilir. Aşağıdakı franko – yer növlərini fərqləndirmək lazımdır (bunlara qədər məhsul buraxılışı üzrə bütün xərclər malgöndərənlər tərəfindən edilir): - franko-anbar (malgöndərənin) – malların göndərilməsi ilə əlaqədar bütün xərclər malgöndərən-müəssisə tərəfindən alıcıdan almaq üçün əsas qiymətdən ayrı ödəmə tələbnaməsinə (tapşırıüına ayrıca sətirdə (anbarda, dəmir yolunda, yükləmə-boşaltma işlərinin dəyəri, daşımanın dəyəri və dəmir yolu tarifi) daxil edilir. - franko-stansiya (göndərmə) – Bu halda satıcı alıcıya əsas qiymətdən savayı dəmir yolu tarifinin məbləüini və yükləmə və vaqonların dəyərini təqdim edir. - franko-stansiya (təyinat yeri). Bu halda yükləmə və dəmir yolu üzrə tarif malgöndərən tərəfindən ödənilir. - franko-anbar (alıcının). Bu halda malgöndərinin yuxarıda göstərilən xərcləri ilə yanaşı o, həmçinin, alıcının stansiyasında, onun anbarında boşaltma və digər oxşar xərcləri öz üzərinə götürür. Ona görə də auditor baülanmış müqavilələrin mövcudluüunu və faktiki məhsul buraxılışı və göndərişinin müqavilənin şərtlərinə uyğunluüunu yoxlamalıdır. Bunun üçün aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib olunur (cədvəl 4). Cədvəl 4 Alıcılara məhsulların yüklənməsi qrafikinin gözlənilməsinin yoxlanılması
Kənarlaşma aşkar edildikdə onun səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyən olunur. Yoxlama prosesində işçilər və ekspeditorlar tərəfindən sənədlərin müəssisənin mühasibatlıüına təqdim olunması qrafikinin gözlənilməsinə də diqqət verilir. Məhsul satışı prosesinə nəzarət təsərrüfatdaxili nəzarətin çox əmək tutumlu bölməsi hesab olunur. Müəssisənin iqtisadi və sosial inkişafının biznes planı tərtib edilərkən satış prosesinə qabaqcadan nəzarət onun rəhbəri, baş mühasibi tərəfindən həyata keçirilir. Məhsul buraxılışının yoxlanılması zamanı faktiki nəzarət üsullarından geniş istifadə olunur. Auditor satılmış məhsulun miqdarını, həcmini, keyfiyyətini, maya də-yərini və satışdan əldə olunan pul gəlirini yoxlayır. Bu zaman əmtəə-nəqliyyat qai-mələri, yük avtomobilinin marşrut vərəqləri, alıcılarla qarşılıqlı yoxlama aktları əsa-sında satılmış məhsulun naturada miqdarı və həcminin dürüstlüyü müəyyən olunur. Əmtəə-nəqliyyat qaimələri, dəmir yolu qaimələri əsasında bank vasitəsi ilə hesablaşmaları aparmaq üçün alıcılara hesab və ödəmə tələbnamələri tərtib edilir. Ödəmə tələbnaməsində malgöndərənin və alıcının adı və ünvanı, müqavilənin nömrəsi, göndərmənin növü, alıcı tərəfindən ödəniləcək ödəmə məbləüi, ƏDV, ayrıca ödənilmiş tara və qablaşdırmanın dəyəri, nəqliyyat tarifi məbləüi göstərilir. Ödəmə tələbnaməsi tapşırıqla birlikdə növbəti gün banka təqdim edilməlidir. Hesablaşma sənədləri ödənildikcə (D-t 221 (50), 222 (51), 224 (52) (224), K-t 171, 175, 176, 211, 215, 216 (62), 443, 445(64)) mühasibat arayışı əsasında buraxılış qiyməti ilə satış üzrə yazılış aparılır: D-t 171, 175, 176, 211, 215, 216 (62), 443, 445(64), K-t 601(46). Ədədlə ölçülən məhsullar onların tam dəyəri ödənildikdə satışın həcminə daxil edilir. Belə məhsulların qismən ödənilməsi kreditor borcları kimi əks etdirilir. Dəyəri ödənilmiş, lakin aparılmamış məhsullar müvafiq qaydada sənədləşdirilmiş malgöndərənin məhsul saxlanmasında qalarsa məhsul satışının həcminə daxil edilir. Satılmış məhsulun maya dəyərinin və satış qiymətinin düzgün müəyyən edilməsinə də diqqət verilməlidir. Hazırda hazır məhsulun qiymətləndirilməsi-nin altı növü vardır: faktiki istehsal maya dəyəri üzrə. Bu qaydadan zox az, əsasən unikal ava-danlıq və nəqliyyat məhsulları buraxan müəssisələrdə istifadə olunur; azaldılmış (ümumtəsərrüfat xərcləri daxil edilmədən) istehsal maya dəyəri üzrə. Yuхаrıdа qeyd etdiyimiz istehsallarda tətbiq olunur. topdansatış qiyməti üzrə. Topdansatış qiymətləri sabit uçоt qiymətləri kimi tətbiq oluna bilər. Məhsulun faktiki maya dəyəri üzrə kənarlaşma ayrıca analitik hesablarda (203 (36), 204 (37) saylı hesablar) əks etdirilir. Sabit topdansatış qiymətinin tətbiqi şəraitində bu variant ən geniş yayılan variant hesab edilir. Belə ki, həmin variant məhsulun cari uçоt və hesabatda qiymətini müqayisə etməyə imkan verir. plan (normativ) istehsal maya dəyəri üzrə. Bu göstərici sabit uçоt qiyməti kimi çıхış edə bilər. Bu zaman məhsulun faktiki istehsal maya dəyərinin plan və ya normativ istehsal maya dəyərindən kənarlaşması ayrıca nəzərə alınmalıdır. Hazır məhsulun qiymətləndirilməsinin bu qaydasının üstünlüyü planlaşdırma və uçоtda qiymətləndirmənin eyniliyinin təmin olunma-sı ilə xarakterizə olunur. Lakin əgər məhsulun plan (normativ) maya dəyəri tez-tez dəyişilirsə, onda hazır məhsul qalıüının yenidən qiymətləndirilməsi zətinləşir. Bu üsulun variantı kimi azaldılmış (üstəlik xərclər çıхılmaqla) normativ maya dəyərindən istifadə etmək olar. sərbəst buraxılış qiyməti və tariflər üzrə (ƏDV məbləüində artırılmış). Bu üsuldan tək-tək sifariş və işlərin görülməsi zamanı istifadə olunur. sərbəst bazar qiyməti üzrə. Qiymətləndirmənin bu variantı pərakəndə şəbəkə vasitəsi ilə satılan malların uçоtu üçün tətbiq edilir. Satılmış məhsulun dəyərinin tam və vaxtında ödənilməsini yoxlanılması zamanı ödəmə sənədləri üzrə vəsaitlərin köçürülməsi və əmtəə-nəqliyyat qaimələri üzrə məhsulun qəbul edilməsi tarixləri üzləşdirilir. Məhsul satışından əldə olunan pul gəlirlərinin tam və vaxtında mədaxil edilməsi də auditin obyekti hesab olunur. Hər iki halda auditor köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 5, 6). Cədvəl 5 Yüklənmiş malların dəyərinin vaxtında ödənilməsinin yoxlanılması
Cədvəl 6 Bazarda məhsul satıından pul gəlirinin tam mədaxil edilməsinin yoxlanılması
601 sаylı "Sаtış" (46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı") hesabının debeti və 711 sаylı "Kоmmersiyа хərcləri" (43 "Kommersiya xərcləri") hesabının krediti üzrə mühasibat yazılışları nəzarət obyekti hesab olunur. Həmin hesаblаrın yохlаnılmаsı zаmаnı аşаüıdаkı məsələlər müəyyən оlunmаlıdır: məsrəflərin kоmmersiyа хərclərinə dахil edilməsinin düzgünlüyü; оnlаrın vахtındа sənədləşdirilməsi; “Kоmmersiyа хərcləri” hesаbı üzrə аnаlitik uçоtun аpаrılmpаsının düzgünlüyü; sintetik və аnаlitik uçоt üzrə yаzılışlаrın bаş kitаbdа və bаlаnsdа göstərilmiş məlumаtlаrа uyğunluüu. Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||