Axboratlarni qayta ishlash jarayonida mobil ilovalardan foydalanish texnalogiyalari

AXBORATLARNI QAYTA ISHLASH JARAYONIDA MOBIL ILOVALARDAN FOYDALANISH TEXNALOGIYALARI
REJA
1.Iqtisodiy axborotlarni qayta ishlash bazasini tashkil qilish tamoyillari
2.Iqtisodiy axborotlarni qayta ishlash bazasining tarkibi va uni tashkil etish.
3.Axborot texnologiyalari maʼlumotlarni boshqarish va qayta ishlash texnologiyalari.

Iqtisodiy axborot tizimi - bu professional faoliyatda axborot jarayonlarini avtomatlashtirishga mo'ljallangan texnik dasturiy va tashkiliy choratadbirlar majmui. Avtomatlashtirilgan axborot tizimi kasbiy faoliyat jarayonida ma'lumotlarni qayta ishlash uchun ba'zi axborot texnologiyalarini joriy qilishni ta'minlaydi. Iqtisodiy ob'ektni boshqarish samaradorligi va sifatini oshirish, shuningdek korxonaning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish uchun iqtisodiy axborotni tayyorlash, olish, qayta ishlash, uzatish, hisobga olish, nazorat qilish uchun zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan keng qamrovli axborot tizimini yaratish kerak. Kurs loyihasining maqsadi - " (ulgurji savdo) iqtisodiy ma'lumotlarni qayta ishlash tizimini avtomatlashtirish. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal etish talab etiladi:  Axborotni qayta ishlashning avtomatlashtirilgan tizimining maqsadini aniqlash;  Axborotni qayta ishlashning iqtisodiy tizimlari talablari va tuzilishini ko'rib chiqish  Ob'ektning umumiy tuzilishini aniqlash;  Ma'lumotlar bazasini yaratish;  Domen modelini tavsiflang. Avtomatlashtirilgan axborotni qayta ishlash tizimining maqsadi. Boshqarish tizimlarini avtomatlashtirish masalalarini ko'rib chiqishda, birinchi navbatda, avtomatlashtirishni aniqlashtirishimiz kerak, ya'ni avtomatlashtirish ob'ektlarini

aniqlab olishimiz kerak. Avtomatlashtirish ob'ektlarini aniqlash uchun korxonaning ishlash jarayonini tahlil qilish kerak. Tahlil natijasida boshqaruv tizimida ma'lumotlarni qayta ishlash jarayonining tavsifi olinishi kerak, bu jarayon elementlari aniqlanadi. Har qanday boshqaruv vazifasini hal qilishda axborotni qayta ishlash jarayonini tahlil qilish, unda kiritilgan ma'lumotni ma'lum bir natijaga qayta ishlashning aniq mexanizmini amalga oshirishni o'z ichiga olgan va mansabdor shaxslar tomonidan individual ravishda amalga oshiriladigan o'zaro bog'liq bo'lgan uchta turdagi axborotni ajratib olishga imkon beradi. Insonning kundalik mеhnat faoliyati tashqi muhit togrisidagi axborotlarni qabul qilish va toplash, turli masalalarni еchish uchun zarur bolgan malumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bogliq boladi. Shu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bolib xizmat qiladi. Axborot tizimlarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni tеgishli sohaga taaluqli bolgan axborot bilan taminlashiga qaratilgan. EHMlarning yaratilishi natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari paydo boldi. Hozirgi kunda AATning rivojlanishi ikki yonalishda olib borilmoqda. Birinchi yonalish – avtonom fayllar asosida axborot tizimlarini hosil qilish. Bunday ATning imkoniyat doiralari chеgaralangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular avtonom fayllar toplamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini bajaradigan dasturlar majmuasidan tashkil topadi. Bunday tizimlar quyidagi kamchiliklarga ega: - malumotlarning takrorlanishi; - fayllarni yuritish murakkabligi; - fayllar bilan birgalikda ishlash qiyinligi;
- dasturlarning malumotlarga bogliqligi va boshqalar. Ikkinchi yonalish - malumotlar bazasini hosil qilish. Malumotlar bazasi asosida hosil qilingan AT foydalanuvchilar majmuasiga xizmat korsatadi va yuqorida korsatilgan tizimlar juda kеng tarqalmoqda. AATning faoliyati axborotlarni toplash va qayta ishlash bilan bogliq. Tizimga kiritilayotgan va foydalanuvchiga bеrilayotgan axborotlar hujjatlar korinishda shakllanadi. Shu sababali ham hujjat moddiy obеkt hisoblanadi va malum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar toplamidan iborat boladi. AATda axborot manbai sifatida odamlar va tеxnik vositalar hisoblansa, istеmolchi sifatida turli foydalanuvchilarni uch guruhga ajratish mumkin: tizimning mamuriyati, dasturchilar va oxirgi istеmolchilar. Foydalanuvchilarning AAT ga murojaati talab asosida amalga oshiriladi. Talab-mavsumlashtirilgan xabar bolib, unda tеgishli malumotlarni qidirish shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bolgan vazifalar korsatiladi. Talablarni qabul qilish va kiritish, korsatilgan amallarni bajarish, tеgishli malumotlarni tayyorlash va hujjat korinishda foydalanuvchiga taqdim qilish har qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi. Hozirgi kunda AATlar inson faoliyatining turli sohalarida, masalan, xalq xojaligi tarmoqlarini boshqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlarini boshqarishda, marif sohasida loyihalashtirishda qollanilmoqda. Bunda quyidagi ikki usulning biridan foydalaniladi: AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi, balki mustaqil faoliyat korsatadi. Bunga, masalan, tayyora va tеmir yol chiptalarini sotish tizimlari («Sirеna», «Eksprеss»), talab boyicha tеgishli hujjatlarni tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol boladi. AAT dan yuqori darajali boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydalanish. Bunda hosil qilingan chiquvchi malumotlardan tizimning boshqa elеmеntlari faoliyatida ham qollaniladi. Bunday AATga, masalan, axborot - oqitish tizimlari, loyihalashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlari, avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol boladi. Hujjatli axborot qidirish tizimi (XAQT) hujjatlashtirilgan malumotlarni saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining
avtomatlashtirilgan tizimi XAQT ga misol boladi. Faktografik axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli malumotlarni saqlashda va qayta ishlashda qollaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy qismi FAQT turidagi tizimga misol boladi. Malumotlarni ishlash usuliga kora AAT ikki qismga: axborot -malumotnoma tizimi (AMT) va malumotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi (MIAT)ga bolinadi.
Iqtisodiy axborotlarni qayta ishlash bazasini tashkil qilish tamoyillari. Iqtisodiy axborot - bu iqtisodiy jarayonlarning holati va borishini aks ettiradigan o'zgartirilgan va qayta ishlangan ma'lumotlar to'plami. Axborotga bolgan talablarning turli-tumanligi, masalalar kolamining tobora ortib borishi va boshqalar zamonaviy ATlari oldiga bir qator talablar qoymoqda. Bunday talablar jumlasiga quyidagilar kiradi: Iqtisodiy axborotlarni qayta ishlash bazasining aniqligi. Malumki, malumotlar bazasi tеgishli sohaning axborot modеlini tashkil qiladi. Shu sababli ham MB da saqlanayotgan axborotlar obеktlarning holati, xususiyati va ular ortasida aloqalarni toliq va aniq ifodalash lozim. Aks holda tashkil qilingan MB xatarli bolishi va zarar kеltirishi mumkin. Tеzkorlik va unumdorlik. Tizimning tеzkorligi qoyilgan talabga javob bеrish vaqti bilan aniqlanadi. Bunda nafaqat EHM ning tеzkorligini, balki malumotlarning joylanishi, izlash usullari, talabning qiyinligini va boshqa olimllarni ham hisobga olish zarur. Tizimning unumdorligi esa vaqt birligi ichida bajarilgan talablarning miqdori orqali aniqlanadi. MBdan foydalanishning odiyligi va qulayligi. Bu talab tizimdan foydalanuvchi barcha istеmolchilar tomonidan qoyiladi. Shu sababli ham MB dan foydalanishning oson, sodda va qulay usullarini yaratish muhim ahamiyatga ega. Malumotlarni himoyalash. Tizim malumotlar bazasida saqlanilayotgan axborot va dasturlarni tashqi tasirlardan, bеgona foydalanuvchilardan himoyalashni taminlashi lozim. Tizimning rivojlanishi. Tizim tarkibi doimo yangi elеmеntlar, dasturlar bilan taxminlanishi, axborot massivlari ozgartirilishi va yangilanib borishi zarur.
Yuqorida kеltirilgan talablarga javob bеradigan MB quydagi tamoyillarga asoslangan holda tashkil qilinishi mumkin: Malumotlarning intеgratsiyalashtirish tamoyili. Bu tamoyilning mohiyatiga kora ozaro boglanmagan axborotlar yagona malumotlar bazasiga birlashtiriladi. Buning natijasida malumotlar foylalanuvchi va uning amaliy dasturlariga axborot massivlari korinishida taqdim etiladi. Axborat massivlaridan foydalanilganda kеrakli malumotlarni qidirish, qayta ishlash jarayonlarini boshqarish osonlashadi, malumotlarning ortiqchaligi kamayadi, MBni yuritish yеngillashadi. Malumotlarning yaxlitligi tamoyili. Bu tamoyil orqali MBda saqlanayotgan axborotlarning aniqligi ortadi, yani ularning xususiyatlari va tavsifnomalari tеgishli soha obеktlari toliq ifodalaniladi. Malumotlarning yaxlitligi notogri axborotni kiritish yoki uning malum bir qismini xotiradan ochirib tashlash natijasida buzilishi mumkin. Shuning uchun ham kiritilayotgan axborotlarni nazorat qilish, saqlanayotgan malumotlarni doimo tеkshirish, maxsus tizim yordamida tiklash va boshqa tadbirlar orqali MB ning yaxlitligini taxminlash mumkin. Malumotlarning aloqadorligi tamoiyli. Bu tamoyilning mohiyatiga kora MBdagi barcha axborotlar ozaro boglangan bolib, obеktlar ortasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Axborot turlari va ular ortasidagi munosabatlar majmuasi malumotlarning mantiqiy tuzilishini tashkil qiladi. Malumotlarning yеtarli bolish tamoyili. Bu tamoyilning mohiyatiga kora, tеgishli axborotlar MBda yagona nusxa saqlanadi va ular istalgan masalani yеchish uchun ozaro boglanadi hamda yetarli boladi. Masalan, avtonom fayllardan iborat bolgan AATda bazi bir axborotlar takrorlansa, MB da esa ularning takrorlanishi butunlay barham topadi. MBni boshqarishini markazlashtirish tamoyili. Bu tamoyilga kora malumotlarni boshqarishning barcha funktsiyalari yagona boshqarish dasturi-malumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT)ga bеriladi. Bu tamoyilga rioya qilish asosida ATdan foydalanishning samaradorligi barcha jarayonlar MBBT orqali amalga oshiriladi. Iqtisodiy axborotlarni qayta ishlash bazasining ifodalanishini ularni qayta ishlash jarayonlaridan ajratish tamoyili. Bu tamoyilga kora, ma`lumotlarning
ifodalanishi amaliy dasturlardan tashqarida tayyorlanadi va MB da saqlanadi. Bu esa oz navbatida dasturlash jarayonini yеngillashtiradi, dastur uchun zarur bolgan holda axborotlarning hajmini kamaytiradi. MBni yuritishni yaxshilaydi va x.k. Shunday qilib, yuqorida korib otilgan tamoyillar asosida MB ning tarkibi yaratildi, yani AT ning mantiqiy, fizik va dasturiy elеmеntlari ortasidagi ozaro boglanish ishlab chiqiladi. Iqtisodiy axborotlarni qayta ishlash bazasining tarkibi va uni tashkil etish. ATning tarkibiy elеmеntlari unga yuklatilgan vazifalar va yеchiladigan masalalarning xususiyati orqali aniqlanadi. Shunga kora malumotlar bazasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: -axborotlarni saqlash va himoyalash; -axborotlarni doimo ozgartirish (yangilash, yangi malumotlarni kiritish, ortiqcha malumotlarni ochirish va x.k.) -foydalanuvchi va amaliy dasturlar talablariga kora malumotlarni izlash va tanlash; -aniqlangan malumotlarni qayta ishlash va tеgishli usulda natijaviy axborotlarni chiqarish va boshqalar. Yuqorida korsatilgandеk, axborotlar malumotlar bazasida saqlanadi. MB - amaliy dasturlarga bogliq bolmagan holda malum bir tartib asosida ozaro boglangan malumotlar toplamidir. Har qanday malumot fayli kabi, MB ham yozuvlardan tashkil topadi. Yozuvlar esa oz navbatida maydonchalardan hosil qilinadi. Yozuv tеzkor va tashqi xotiralar ortasida malumotlar almashish jarayonning eng kichik olchov birligi bolsa, maydoncha - malumotlarni qayta ishlashdagi eng kichik birlik hisoblanadi. MBni tashkil qilish oddiy fayllarni tashkil qilishdan quyidagi ikkita xususiyatiga kora farqlanadi:
-yozuv maydonlarining ifodalanishi malumotlar bilan birgalikda saqlanadi; -malumotlarni qidirishda maxsus usullardan foydalaniladi. Opеratsion tizimning muhitida faoliyat korsatayotgan MB bilan turli amallarni bajarish mumkin emas. Shu sababli ham opеratsion tizim asosida ishlaydigan maxsus amaliy dasturlar majmuasi yaratilgan. Bu majmua malumotlar bazasini boshqarish tizimi dеb yuritiladi. MBBT - malumotlar bazasini hosil qilish, uni yuritish va foydalanish uchun moljallangan dasturlar va til vositalarining toplami. MBBTning asosiy qismini boshqarish dasturi tashkil qiladi. Bu dastur MB bilan muloqatni ornatishga bogliq bolgan barcha jarayonlarni avtomatlashtiradi. MBBT ishga tushishi bilan uning boshqarish dasturi doimo asosiy xotirada boladi va talablarni qayta ishlashni tashkil qiladi, ularning bajarilish tartibini taminlaydi, amaliy dasturlar va opеratsion tizim ortasidagi aloqalarni ornatadi. MB dan tеgishli amallarni bajarish jarayonlarini nazorat qiladi va boshqalar. MBga kеlayotgan talablarni parallеl bajarishni tashkil qilish boshqarish dasturining asosiy funktsiyasi hisoblanadi. MBBTning boshqa qismini malumotlarni qayta ishlash dasturlarining toplami tashkil qiladi. Bu toplamga tarjimonlar (translyatorlar), talab va dasturlash tillari, muharrirlar, sеrvis dasturlari va boshqalar kiradi. Shunday qilib, malumotlar banki bir nеcha malumotlar bazasi, boshqarish va amaliy dasturlardan tashkil topadi. Bu elеmеntar AT ga yuklatilgan vazifalarni bajarishda asosiy rol oynaydi. Shu bilan birga, ATning samarali faoliyati uning taminlovchi elеmеntlariga ham bogliqdir. Bu taminot tarkibiga quyidagi elеmеntlar kiradi. Tеxnik taminot MB va foydalanuvchilarning ish faoliyatini avtomatlashtirish imkoniyatini yaratadigan tеxnik vositalardan tashkil topadi. Bunday vositalar jumlasiga EHM, tashqi qurilmalar, axborotni tashish, uzatish vositalari, aloqa tarmoqlari, abonеnt punktlari va boshqalar kiradi. Matеmatik taminot - funktsional masalalarni еchish va MBni boshqarish
usullari, matеmatik modеllar va algoritmlar toplamidan tashkil topadi. Dasturiy taminot - MBning faoliyatini amalga oshirish dasturlari va turli xil qoshimcha vazifalarni bajarish uchun moljallangan sеrvis dasturlarning toplamidan iborat bo`ladi. Axborot taminoti - malumotlarni turkumlash va ixchamlashtirish, ifodalash va taqdim etish tizimlaridan tashkil topadi. Lingvistik taminot - MBBTda foydalaniladigan tillar, lugatlar majmuasi orqali tashkil qilinadi. Tashkiliy taminot -MBning kundalik faoliyatini ifodalovchi rasmiy hujjatlar, mеyoriy korsatmalar toplamidan iborat bo`ladi. Axborot texnologiyalari maʼlumotlarni boshqarish va qayta ishlash texnologiyalari. Odatda bu atama ostida kompyuter texnologiyalari tushuniladi. Axborot texnologiyalari sohasida turli axborotni EHM va kompyuter tarmoqlari orqali yigʻish, saqlash, himoyalash, qayta ishlash, uzatish kabi amallar ustida ishlar olib boriladi. Axborot texnologiyasi asosiy texnik vositalari sifatida hisoblash- tashkiliy texnikadan tashqari aloqa vositalari – telefon, teletayp, telefaks va boshqalar qo’llaniladi. Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham mavjud bo’lgan bo'lsa-da, xozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o'ziga xos xususiyati shundaki, sivilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va ishlab chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xomashyo, materiallar va moddiy iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya’ni axborot texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida yetakchi o'rinni egallamoqda. Axborot texnologiyalari industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi, ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan boglik faoliyat soxalari tashkil kiladi. Bugungi kunda axborot texnologiyasini shartli ravishda "saqlovchi, ratsionallashtiruvchi, yaratuvchi" turlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi texnologiyalar mehnatni, moddiy resurslarni, vaqtni tejaydi. Ratsionallashtiruvchi axborot texnologiyalariga chiptalar buyurtma qilish, mexmonxona xisob-kitoblari
tizimlari misol bo’ladi. Yaratuvchi (ijodiy) axborot taxnologiyalari axborotni ishlab chiqaradigan, undan foydalanadigan va insonni tarkibiy qism sifatida o'z ichiga oladigan tizimlardan iborat. Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan va inson faoliyatining barcha soxalarini axborotlashtirish zarurligini ko’rsatmoqda. Jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotdan iqtisodni rivojlantirish, mamlakat fan-taxnika taraqqiyotini, jamiyatni demokratlashtirish va intellektuallashtirish jarayonlarini jadallashtirishni ta’minlaydigan jamiyat boyligi sifatidafoydalanish tushuniladi. Jamiyatni axborot-lashtirish—inson xayotining barcha jabxalarida intellektual faoliyatning rolini oshirish bilan boglik ob’ektiv jarayon xisoblanadi. Jamiyatni axborotlashtirish respublikamiz xalqi turmush darajasining yaxshilanishiga, ijtimoiy yextiyojlarning kondirilishiga, iqtisodning usishi hamda fan-texnika tarakkiyotining jadallashishiga xizmat kiladi. Jamiyatni axborotlashtirish jaraenini 5 asosiy yunalishga ajratish mumkin: Mexnat, texnologik va ishlab chiqarish jaraeni vositalarini kompleks avtomatlashtirish. -Ilmiy tadkikotlar, loyixalash va ishlab chiqarish axborotlashtirish. -Tashkiliy- iktisodiy boshkarishni avtomatlashtirish. -Axoliga xizmat ko’rsatish soxasini axborotlashtirish. -Talim va kadrlar tayerlash jaraenini axborotlashtirish. Bilim olishda, ya’ni ma’lum turdagi axborotlarni uzlashtirishda kompyuter tizimining yordami benixoya kattadir.Axborot qanday ko’rinishda ifodalanishidan qat’i nazar, uni yigish, saqlash, kayta ishlash va foydalanishda kompyuter texnikasining rolini quyidagilar belgilaydi: Birinchidan, ukitishda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish standart (an’anaviy) tizimga nisbatan ukuv jarayonini jadallashtirib, talabada ilmga kizikishni oshiradi, ular ijodiy faoliyatini ustiradi, bilim berishga differentsial yondashish, olingan bilimlarni takrorlash, mustaxkamlash va nazorat qilishni
engillashtiradi, talabani ukuv jarayonining sub’ektiga aylantiradi. Ikkinchidan, yangi axborot texnologiyalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida quyidagi shakllarda foydalanish mumkin bo’ladi: ·muayyan pedmetlarni ukitishda kompyuter darslari; ·kompyuter darslari—kurgazmali material sifatida; ·talabalarning guruxli va frontal ishlarini tashkillashtirishda; ·talabalarning ilmiy izlanishlarini tashkillashtirishda; ·talabalarning ukishdan bush vaktlarini to’g’ri tashkil qilish masalalarini xal yetishda va x.k. Mexnat samaradorligining bundan keyingi o’sishi va farafonlik darajasini ko’tarish. katta xajmdagi multimediya axborotini (matn, grafika, video tasvir, tovush, animatsiya) qabul qilish ishlashga yangi intellektual vositalar va inson mashina interfeyslardan foydalanish asosidagina yerishish mumkin. Informatikada mexnat unumdorligini oshirish suratlari etarli bo’lmasa, butun halq xo’jaligida samaradorligini o’sishi anchagina kamayib ro’y berishi mumkin. Xozirgi dunyodagi barcha ish joylarining 50 foizi ga yaqin axborotni qayta ishlash vositalari bilan ta’minlangan.. Jamiyatni axborotlashtirish, yangi axborot texnalogiyalari bilan ta’minlash insonlarning turli – tuman ma’lumotlarga bo’lgan yehtiyojini qondirishda muxim o’rin tutadi. Inson axborot olami ichra yasharkan , voqeya xodisalar jarayonlarning bir – biriga aloqadorligini, o’zaro munosabatlari va moxiyatni tashkil yetish ,o’z xayotidan kelib chiqayotgan murakkab savollarga ilmiy javob topish maqsadida ko’pdan - ko’p dadil va raqamlarga murojat qiladi. Axborot tufayli nazariya amalyot bilan birikadi. Amaliyot nazariyasi nazariya
yesa amalyotsiz mavjud ham bo’lmaydi ,rivojlanmaydi ham. Zavodlarimizning asosiy maqsadi informatika vositalarining ahamiyati to’g’risida fikir yuritish yemas, balki jamiyatning axborotga bo’lgan yextiyojini qondirishdagi usul va vositalar to’g’risida tushunchaga yega bo’lishdir . Mazkur ehtiyoj doim mavjud bo’laveradi va biror -bir axborotli muxit doirasida qondiriladi. «Axborotli muxit» tushunchasiga xozirgi kunda ingformatika masalalarini o’rganishda muxim o’rin yegallaydi. Insoniyatni o’rab tturgan muxit o’z xizmatlariga ko’ra turlichadir – tabiy siyosiy, ijtimoiy, milliy va oylaviy ruxiy bo’lishi munkin. Aniqrog’i bular xar birimiz yash bir butun muxitninig tekisliklaridir. Mazkur tekisliklarining markazida axborotli muxit turadi va u barcha axborotli odimlarni boshqaradi: voqealikning moddiy axborotli muxitni boshqarish vositalari – yenergetik tamonlarini to’ldiradi, rivojlantiradi va bunda u turli ijtimoiy faktorlar bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Axborotli muxitning tabiyatni tushunishda axborotning bilimga aylanishini o’rganish katta ahamiyatga yega. Bir qarashda bir xildak tuyiladi ammmo ular munosabatini chuqurroq o’rganishda axborotda bilimning kommunikativ «boshqa vositalar» o’rtasidagi bog’liqlik xususiyati borligini ko’ramiz. Jamiyatda odamlar o’rtasidagi aloqa faktori bo’limlar o’rtasidagi «ko’prik» - bu axborotdir. Demak ,bilimni «o’zi uchun» axborotga aylantirish mexanizii axborotli muxitini vujudga keltirishda aloxida o’rin yegallaydi. Qadimda axborotli muxit juda qashshoq bo’lib ,u tor doiradagi yeng kerak va chekli ma’lumotlar majmuasidan iborat yedi, bu xol odamlar orasidagi bog’liq doirasini ming yillab chegaralab keladi va odamning jamiyat axborotli muxitidagi xissani kamaytirib yuboradi. Bugungi kunda ijtimoiy turli ko’rinishdagi axborotlar majmuasi keng va rivojlangan bo’lib ,uning jamiyatda tutgan o’rni bexisobdir. Oxirgi davrda axborotli muxitda katta o’zgarishlar bo’lib bormoqda. Ana shu o’zgarishlar qog’ozsiz texnologiya zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu yesa o’z navbatida, YEXM ning yanada keng rivojlanishiga sabab bo’ladi. Axborotli muxitning kelajakda inson xayotida o’rni va ahamiyati, bugungi holatdan ancha
yuqori bo’lishi uchun bajarilishi lozim bo’lgan vazifalar qo’llamini kegaytirish talab yetiladi.. Respublikamizda axborotlashtirish keng yo’lga qo’yilishi bilan undagi xar bir fuqoroga kerakli paytda, kerakli miqdorda, kerakli sifatda olish imkoniyatlari ochilmoqda. Respublikamizdagi viloyatlar, shaxarlar, tumanlarga qarashli korxonalar, tashkilotlar va muassasalar zamonaviy kompyuter texnikalari bilan jixozlanib, ular maxsus qurilmalar (teleforin tarmog’i, modem va boshqalar) yordamida axborotlarni uzatish va qabul qilish imkoniyatiga yega bo’lmoqda. Insonning iqsodiy, yekologik, siyosiy va boshqa soxalarda fikirlash doirasining kengayishi axborotli muxitninig sifat va miqdor jixatdan o’zgari ,yangi xusiyatga yega bbo’lgan axborotli muxitning kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Demak axborotlashtirish vaqtinchalik tadbig’ yemas, rivojlanishning zarur vositasidir va axborotli muxitning hozirgi rivojlanish darajajasidagi holatini informatikasiz qo’llab bo’lmaydi. Axbortllarni tez, sifatli yg’ish saqlash, qayta ishlash va uzatish kabi vazifalarni bajarishda hisoblash texnikasining xizmati beqiyos yekaniga ishonch hosil qilmoqda. Iqsodiyotning boshqarishdagi o’zgarishlar, bozor munossabatlarga o’tish buxgalteriya xisobini tashkil qilish va olib berishga katta ta’sir ko’rsatadi. Xisobning xalqaro tizimlarga o’tishi amalga oshirilmoqda bu uning uslubiyatini yangi shakillarini ishlab chiqarishni talab qilad. Buxgalteriya xisobining axborot tizimi va uning kompyuterda ishlab chiqarishning tashkil qilishning ananaviy shakillari katta o’zgarishlarga uchragan. Xisobchidan korxona moliyaviy xolatining ob’ektiv baholarini bilish, moliyaviiy taxlil usullarini yegallash, qimmatli qog’ozlar bilan ishlashni bilish bozor jarayonlarida pul mablag’lar investitsiyalarini asoslash va boshqalar talab qilinadi. Axborot texnologiyasining rivojlanish tarixi Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi ichki va tashqi omillar mavjud bo’lib, ular quyidagilar: Ichki omillar.
Tashqi omlilar. Ichki omillar- bu axborotni poydo bo’lish turlari, xosalari, axborotlar bilan turli amallarni bajarish, uni jamlash uzatish, saqlash va h.k. Tashqi omillar – bu axborot texnologiyasining texnika – uskunaviy vositalari orqali axborot bilan turli vazifalarni amalga oshirishni bildiradi. Axborot texnologiyalari jamiyat axborot resurslaridan oqilona foydalanishning yeng muhim omillaridan biri bo’lib, hozirgi vaqtga qadar bir necha bosqichlarni bosib o’tdi. 1 – bosqich. XIX asirning 2 – yarmigacha davom yetgan. Bu bosqichda «qo’llik» axborot texnologiyalari taraqqiy yetgan. Uning vositasi pero,siyoxdon, kitob. Kommunikatsiya ya’ni aloqa odamdan – odamga yoki pochta orqali xat vositasida amalga oshirilgan. 2 - bosqich. XIX asirning oxiri, unda «mexanik» texnologiya rivoj topgan. Uning asosiy vositasi yozuv mashinkasi, arifmometr kabilardan iborat. 3 – bosqich. XX asirning boshlariga mansub bo’lib, «yelektromexanik» texnologiyalar bilan farq qiladi. Uning asosiy vositasi sifatida telegraf va telefonlardan foydalanilgan. Bu bosqichda axborot texnologiyasining maqsadi ham o’zgardi. Unda asosiy urg’u axborotni tasvirlash shaklidan uning mazmunini shakllantirishga ko’chiliriladi. 4 – bosqich. XX asir o’rtalariga to’g’ri kelib, «yelektron» texnologiyalar qo’llanilishi bilan belgilanadi. Bu texnologiyaning asosiy vositasi YEXM lar va ularning asosida tashkil yetiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot izlash tizimlaridir. 5 – bosqich. XX asirning oxiriga to’g’ri keladi. Bu bosqichda kompyuter
texnologiyalari taraqqiy yetdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga mo’ljallangan turli dasturiy vositalarga ega bo’lgan shaxsiy kompyuterlardir. Bu bosqichda kundalik turmush, madaniyat va boshqa sohalarga mo’ljallangan texnik vositalarning o’zgarishi ro’y berdi. Lokal va global kompyuter tarmoqlari ishlatila boshlandi Iqtisodiy axborotlarning turlari. Iqtisodiy axborotlarni quyidagi asosiy belgilariga qarab ajratish qabul qilingan: — boshqarish funksiyasiga ko‘ra; — paydo bo‘lish joyiga (boshqarish darajasiga) ko‘ra. Boshqarish funksiyasiga ko‘ra iqtisodiy axborotlar rejali-hisob, me’yoriy-ma’lumotnomali, statistik-hisobot axborotlariga bo‘linadi. Rejali (direktiv) axborotlar ma’lum bir davrga (kun, hafta, oy, yil va hokazo) rejalashtirilayotgan va nazorat qilinadigan biznes rejaning ko‘rsatkichlaridan iborat direktiv qiymatlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, ishlab chiqarilayotgan mahsulot va uning qiymati, mahsulotga talab va undan olinadigan foydani rejalashtirish. Hisob axboroti ma’lum bir davrda rejalashtirilgan ko‘rsatkichlarni amaldagi qiymatini aks ettiradi. Bu axborot asosida rejali-axborotlarga tuzatishlar kiritilishi, tashkilot faoliyati tahlil qilinishi, uni yanada samaraliroq boshqarish to‘g‘risida qarorlar qabul qilinishi mumkin. Hisob axboroti sifatida natural (tezkor) hisob, buxgalteriya hisobi, moliyaviy hisob ishtirok etadi. Masalan, quyidagilar hisob axboroti sanaladi: ishchining smenada tayyorlagan ma’lum bir turdagi detallar soni (tezkor hisob), ishchining tayyorlagan detallariga to‘lanadigan maoshi (buxgalteriya hisobi), tayyorlangan mahsulotning haqiqiy bahosi (moliyaviy hisob). Me’yoriy-ma’lumotnomali axborotlar ishlab chiqarish jarayonlari va munosabatlari bilan bog‘liq turli ma’lumotnomali va me’yoriy ma’lu- motlarni o‘z ichiga oladi. Bu eng katta hajmli va turli xil axborotdir. Tashkilot faoliyatida aylanadigan axborotlarning 50—60%ini me’yoriy- ma’lumotnomali axborotlar tashkil qilinishini aytishning o‘zi kifoyadir. Me’yoriy-ma’lumotnomali axborotlar sifatida quyidagilar xizmat qilishi
mumkin: detallar, bo‘g‘inlar va butun mahsulotlar ishlab chiqish me’yorlari; baholash me’yorlari (baholash, tarif, baho); mahsulot ta’minotchilari va iste’molchilari bo‘yicha ma’lumotlar. Statistik-hisobot axborotlari yuqori boshqaruv tizimlari, davlat statistik organlari, soliq inspeksiyasi va shu kabilar uchun tashkilotning haqiqiy faoliyati natijalarini aks ettiradi. Masalan, tashkilot faoliyati haqida yillik buxgalteriya hisoboti. Iqtisodiy axborotlar boshqarish darajasiga (paydo bo‘lish joyiga) ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi: kelayotgan va chiqayotgan axborotlar.
Avtomatlashtirilgan loyihalashtirish axborot tizimi muhandis-loyihalovchilar va yangi texnikalarni (texnologiyalarni) ishlab chiquvchilar mehnatini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan. Bunday axborot tizimlari quyidagilarni amalga oshirishga yordam beradi: — yangi mahsulotlar va ularni ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratish; — turli muhandislik hisoblari (mahsulotning texnik parametrlarini aniqlash, chiqim me’yorlari — mehnat, materiallar va shu kabilar); — grafik hujjatlarni tayyorlash (chizmalar, sxemalar, rejalar); Tashkiliy boshqaruv axborot tizimi ma’muriy xodimlar (boshqaruv) funksiyasini avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan. Bunday axborot tizimiga sanoat (korxonalar), nosanoat (banklar, birjalar, sug‘urta kompaniyalari, mehmonxonalar va shu kabilar) hamda alohida ofis (ofis tizimlari) kabi obyektlarni boshqarish taalluqlidir.Texnologik jarayonlarni boshqarish axborot tizimi turli texnologik jarayonlarni (egiluvchan ichlab chiqarish jarayonlari, metallurgiya, energetika va shu kabilar) avtomatlashtirishga mo‘ljallangan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Ахмедов, Б. А. (2021). ЗАДАЧИ ОБЕСПЕЧЕНИЯ НАДЕЖНОСТИ КЛАСТЕРНЫХ СИСТЕМ В НЕПРЕРЫВНОЙ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ СРЕДЕ. EURASIAN EDUCATION SCIENCE AND INNOVATION JOURNAL, 1(22), 15-19.
2. Akhmedov, B. A., Xalmetova, M. X., Rahmonova, G. S., Khasanova, S. Kh. (2020). Cluster method for the development of creative thinking of students of higher educational institutions. Экономика и социум, 12(79), 588-591.
3. Akhmedov, B. A., Makhkamova, M. U., Aydarov, E. B., Rizayev, O. B. (2020). Trends in the use of the pedagogical cluster to improve the quality of information technology lessons. Экономика и социум, 12(79), 802-804.
4. Akhmedov, B. A., Majidov, J. M., Narimbetova, Z. A., Kuralov, Yu. A. (2020). Active interactive and distance forms of the cluster method of learning in development of higher education. Экономика и социум, 12(79), 805-808.
5. Akhmedov, B. A., Eshnazarova, M. Yu., Rustamov, U. R., Xudoyberdiyev, R. F. (2020). Cluster method of using mobile applications in the education process. Экономика и социум, 12(79), 809-811.
6. Akhmedov, B. A., Kuchkarov, Sh. F., (2020). CLUSTER METHODS OF LEARNING ENGLISH USING INFORMATION TECHNOLOGY. SCIENTIFIC PROGRESS, 1(2), 40-43.
7. Akhmedov, B. A. (2021). DEVELOPMENT OF NETWORK SHELL FOR ORGANIZATION OF PROCESSES OF SAFE COMMUNICATION OF DATA IN PEDAGOGICAL INSTITUTIONS. SCIENTIFIC PROGRESS, 1(3), 113-117. 8. Ахмедов, Б. А., Шайхисламов, Н., Мадалимов, Т., Махмудов, Қ. (2021). Smart технологияси ва ундан таълимда тизимида кластерли фойдаланиш имкониятлари. SCIENTIFIC PROGRESS, 1(3), 102-112.