Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Dördüncüsü: Hz. İbrahim (ə.s) bu dəlilləri uca Allahın özünə

göylərin və yerin mələyi idini göstərməsi nəticəs(n)i ortaya qoyurdu.

Bir də müşahidə edilən kainatdan hərəkətlə, gərək atası və gərəksə

soydaşlarıyla girişdiyi mübahisə/müzakirələrdə mövzunun axışı əlverişli olduğu və tələb etdiyi

ölçüdə müşahidə etdiyi dəlilləri təqdim edirdi. Bunun səbəbi, ya

gündəlik göksel və dünyəvi hadisələrin detallarını -daha əvvəl də i

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................ 417

şaret etdiyimiz kimi- bilməməsi idi, ya da onlarla qəbul etdikləri hadisələr

işığında mübahisə et/müzakirə etmək istəməsi idi. Buna görə, "Budur rəbbim!" sözünü üç

parlaq göksel cisimi gördüyündə təkrar etmişdir və "Batanları sevməm."

sözünü və bu mənanı verən digər ifadələri bu cisimlərin batmaları

üzərinə söyləmişdir.

Bu şərhlər, bir baxımdan, "Üzərinə gecə çöküncə, İbrahim bir ulduz

gördü." ifadəsiylə əlaqədar olaraq ağla gələ biləcək: "Bu ayə göstərir ki,

Hz. İbrahim soydaşlarıyla göy cisimlərinə bağlı mübahisə/müzakirələrə girdiyi

gecənin dərhal əvvəlindəki gündüz vaxtında da onlarla birlikdə və

hərəkətlərini müşahidə edirdi. Elə isə niyə/səbəb günəşi, ilahlığını olumsuzlamak

məqsədiylə xatırlaya bilmədi?" şəklindəki bir suala da cavab xüsusiyyətindədir.

Çünki Hz. İbrahim atası və soydaşlarıyla mübahisə et/müzakirə edərkən vaxt ancaq

bütlər mövzusunda danışmasına yetmiş ola bilər. Bəlkə onlarla gündüz

boyunca və ya soydaşlarının yanında gündüz bir qisimini keçirdiyi

müddətdə onlarla bütlər haqqında mübahisə et/müzakirə etmiş ola bilər. Belə ki mübahisə/müzakirə tamamlanınca

gecə də üzərinə basmış ola bilər. Əslində başqa ehtimallar

də vardır. Havanın buludlu olması və ya soydaşlarının günəşə yalnız

doğulduğu əsnada qurbanlar və namazlar təqdim etmələri kimi. Hz. İbrahim

onlarla hərəkətləri əsnasında mübahisə/müzakirəni arzulamış ola bilər.

Beşincisi: Bu ayələr, deyildiyi kimi, hidayətin Allahdan olduğuna dəlalət

etməkdədirlər. Sapdırmağı isə, uca Allah bu ayələrdə onu özünə

nisbət etməmişdir. Tək, "Rəbbim mənə doğru yolu göstərməsəydi,

əlbəttə sapan birlikdən olardım." ifadəsi, bir ölçüdə, bir insanın

uca Allah tərəfindən hidayətə çatdırılmaması vəziyyətində fərdi

qeyri-kafiliyindən ötəri pozğunluğa düşəcəyinə işarə etməkdədir.

Bunu bu ayədən də qəbul edə bilərik: "Əgər sizə Allahın lütfü və rəhməti

olmasaydı, heç birinizi əsla təmizləməzdi." (Nur, 21) Bir başqa ayə də

budur: "Sən sevdiyini doğru yola çatdıra bilməzsən; lakin Allah, dilədiyini

doğru yola çatdırar." (Qəsəs, 56) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərə bilərik.

Bəzi ayələrdə insanların sapmaları uca Allaha nisbət edilməkdədir;

lakin, "Ancaq onunla yalnız fasiqləri sapdırar." (Bəqərə, 26) ayəs(n)i və

bənzəri ayələr, uca Allaha nisbət edilən sapdırmanın insanların

418 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

sapmasına bağlı bir cəza, bir qarşılıq mahiyyətində olduğunu göstərməkdədir.

Təfsirimizin birinci dərisində bu ayənin şərhi əsasında

geniş qiymətləndirmələr təqdim etdik.

Altıncısı: Hz. İbrahim (ə.s) müşahidə etdiyi üç göksel cisimin rəbliyini olumsuzlamasının

səbəbi olaraq batanları batdıqları üçün sevmədiyini

ifadə edir. Burada insanın tapdığı bir şeyi təkrar itirməsi nəzərdə tutulur.

Bu isə, qulluq təqdim etməyi tələb edən sevgiylə uyğun gəlməyən bir

xüsusiyyətdir. Bu da yox oluşla, gözdən kayboluşla, ölümlə və tükənmələ yüz/üz

yüzə olan bütün maddi varlıqlar üçün etibarlı bir xüsusiyyət olduğuna

görə, Hz. İbrahimin bu dəlili, hər cür şirk və bütçülük üçün etibarlı

olan qəti bir dəlildir. Bu dəlili hər canlı növünün özünə xas tanrılarının

və ışınsal tanrıların olduğunu irəli sürən bütpərəstlərə də teşmil

edə bilərik. Bu bütpərəstlər bunların var olduqlarına inanarlar, maddi

aləmin kənarında, cisimdən və hərəkətdən uzaq varlıqlar olduqlarını

irəli sürərlər. Amma öz etibarilə şəffaf və üstün bir varlığa sahib olmalarına

qarşı suveren nurun qarşısında yox olduqlarını, tək qəhrin

qarşısında əzildiklərini etiraf etməkdədirlər. Qulluq məqsədiylə yönəldikləri

tanrılarının xüsusiyyətləri budursa əgər, bir də bunlara sevgiylə

yönəlirlərsə, bu sevgi işlərini təşkil etdikləri şeylərə istiqamətlidir, onların

özünə deyil.

79) "Mən hanif olaraq (sağa-sola sapmadan) üzümü tamamilə, göyləri

və yeri yaradana çevirdim..."

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində deyər ki: "əl-Fetru" sözü,

əslində boyuna yarmaq mənasını verər. Ərəblər, "Fetare fulanun həmçinin

fetran" [yəni, filan adam filan şeyi yar idi], eftare [yəni oruc açdı, iftar

etdi], futur [oruclu insanın orucunu açmaq üçün yediyi yemək],

infetare infitaren [yarıldı] deyərlər. Uca Allah, "Hel tərə min futur=Bir

pozuqluq görə bilirsənmi?" [Mülk, 3] buyurmuşdur. Ayədə futur sözü

pozuqluq, çürüklük mənasında istifadə edilmişdir. Bu səbəbdən yarma

bəzən dağıdıcı, bəzən də quruluşçu məna ifadə edər. Uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "Göy onun dəhşətindən yarılar. Allahın vədi

mütləq edilmişdir." [Müzzəmmil, 18]

"Fetartu'ş-şate=Koyunu iki barmaqla sağdım." "Fetartu'l-acin=Hamuru

qatığım və mayalanmasından əvvəl çörək bişirdim." Bu

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 419

kökdən törəyən bir törəmə də "fitrət" sözüdür. "Fetarellah'ulhalke=

Allah varlıqları yaratdı." Burada nəzərdə tutulan, uca Allahın varlıqları

özləri üçün nəzərdə tutulan hərəkətləri işləyə biləcək xüsusiyyətdə yaratmasıdır.

Bu səbəbdən uca Allahın, "Allahın insanları üzərində yaratdığı fitrəti..."

ifadəsi, ONun insanların içinə, öz təbiətinə özünün bilinməsini

təmin edəcək təchizatı yerləşdirməsinə istiqamətli bir işarədir. Bu səbəbdən

"Allahın fitrəti"sindən məqsəd, uca Allahın insanın öz təbiətinə

yerləşdirdiyi iman etmə qabiliyyətidir. "Əgər onlara, özlərini kimin

yaratdığını soruşsansa, şübhəsiz ki, Allah, deyəcəklər." ifadəsiylə də bu

gerçəyə işarə e-dilmişdir. (Ragıpdan, "fetare" sözünə bağlı götürmə

burada sona çatdı.)

Yenə Ragıp adı çəkilən əsərində bunları söyləməkdədir: "əl-Hanefu; pozğunluqdan

doğru yola yönəlmə, meyl göstərmə deməkdir. əl-Cenefu;

doğru yoldan sapmağa yönəlmə, meyl göstərmə mənasını verər...

Buna görə Ərəblər, həcc ziyarətində olan və ya sünnət olan hər kəsi

'ha-nif' deyə adlandırarlar. Bununla onun İbrahimin (ə.s) dini üzrə

olduğuna diqqət çəkmək istəyərlər. əl-Ahnef; ayağında əyrilik olan

kimsə. Bəzilərinə görə, ayağında əyrilik olanın bu şəkildə adlandırılmasının

səbəbi uğur xahişidir, bəzilərinə görə də sırf meyli ifadə

edən bir istiareli istifadədir." (Götürmə sona çatdı.)

Hz. İbrahim (ə.s), "Ey qövmüm... mən uzağım." deyərək onlardan və Allaha

ortaq qaçdıqları saxta ilahlardan bəri olduğunu eşitdirdiyində,

əslində bu nəticəyə mərhələli olaraq çatmışdı. Əvvəl ürəyinin ortaqlara

istilənmədiyini, onlara maraq/əlaqə göstərmədiyini ifadə etmişdi. "Batanları

sevməm." sözü bunun ifadəsi idi. Sonra Allahın ortağının olduğuna

inanmanın pozğunluq olduğunu eyham edən bu sözləri söyləmişdi:

"Rəbbim mənə doğru yolu göstərməsəydi, əlbəttə sapan birlikdən

olardım." Ən sonunda da açıq bir ifadəylə hər cür şirkdən və saxta

ilahlardan uzaq olduğunu ifadə etmişdi: "Ey qövmüm, mən sizin

ortaq qaçdığınız şeylərdən uzağım." Beləcə ağalıq (yönetsel ilahlıq)

məzmununda əskiksiz tövhid düşüncəsinə dönmüş oldu. Bunun

mənas(n)ı, göyləri və yeri yaradan ilahın, qulluq təqdim edilən bir rəb olmasının

qaçınılmaz olduğudur. Bu çərçivədə şiryi də özü baxımından olumsuzladı

və belə dedi: "Mən hanif olaraq (sağa-sola sapmadan) yü-

420 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

zümü tamamilə, göyləri və yeri yaradana çevirdim."

Yüzü/üzü yönəltmə ifadəsi, qulluq məqsədiylə Allaha yönəlmə mənasında

istifadə edilən bir deyimdir. Qulluğun və bir rəbbə itaətin gərəyi, itaət

edən qulun gücü və iradəsiylə Rəbbinə yönəlməsi, ONA dua etməsi

və hər əməlində ONA dönməsidir. Dua və çevril də ancaq yüzün yönəldilməsi

və istiqamətləndirilməsi ilə mümkündür. Bu səbəbdən dua və dönüşdən

ibarət olan ibadət faktı, yüzün yönəldilməsi deyimiylə ifadə

edilmişdir.

Burada Hz. İbrahim, yüzünü yönəltdiyi, yəni qulluq məqsədiylə yönəldiyi

Rəbbi olan uca Allahdan danışarkən ONun mübahisə/müzakirə mövzusu

olmayan və sırf özünə xas olan bir xüsusiyyətinə işarə edir. Göyləri

və yeri yaratmasına yəni. Bu vaxt cümlə içində sılaya və

mevsule də yer verərək bu xüsusiyyətin zehinlərdə hər kəsin qəbul etdiyi

uca Allaha aid olaraq zikr edildiyinə riayət etmək istəyir. Ki kimsə

səhv anlamasın. "Göyləri və yeri yaradana." Yəni deyir ki: Mən yaradılış

və yaranma baxımından hər kəsin və hər şeyin gəlib söykən/dözdüyü uca

yaradıcıya ibadətlə yönəldim. Həm özü, həm də soydaşları qulluq

etdikləri saxta ilahların üstündə ortaqsız bir yaradıcının varlığını

qəbul edirdilər.

Ardından "hanif" ifadəsiylə, soydaşlarının qulluq təqdim etdikləri saxta

ilahların ortaqlıqlarını olumsuzladığını dilə gətirir. Sırf Allaha meyl

göstərdiyini və ONdan hər cür şiryi olumsuzladığını ifadə edir.

Bunu, "Mən ONA ortaq qaçanlardan deyiləm." sözüylə də gücləndirir.

Bu səbəbdən, "Mən üzümü.... çevirdim..." deyə başlayan sözləri, bir bütün

olaraq, sırf Allaha qulluq təqdim etmənin lazımlılığını, ondan ortaqların

mənfilənməsini vurğulamaqdadır. Bu baxımdan bu ayə, "La ilahə

illəllah" cümləsinə yaxın bir məna ifadə etməkdədir.

Ayənin orijinalında keçən "lillezi" ədatının başındakı "lam" hərfi, məqsəd

bildirər və burada "elə" (...e, ...a) mənasını ifadə edər. Necə ki

məqsəd bildirmək məqsədiylə "elə" ədatı istifadə edildiyi kimi "lam" hərfinin

də istifadə edildiyinin nümunələri çoxdur. Buna bu ayələri nümunə göstərə bilərik:

"Esleme vechehu lillah=Yüzünü Allaha təslim etsə." (Bəqərə,

112) "Və məhrum yuslim vechehu lillah=Kim yüzünü Allaha təslim etsə."

(Loğman, 22)

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 421

Uca Allahın xüsusi sifətlərinin arasından "göyləri və yeri yaratması"

yəni "Fatır" sifətinin xüsusi olaraq seçilməsi, bununla birlikdə eyni anlama

gələn əl-Heç olmasa, əl-Xaliq, əl-Gözəl kimi sözüklərin istifadə edilməməsi, İbrahimin

seçdiyi fitrət dininə istiqamətli bir işarədir. Quranda İslam

dini, bir neçə dəfə İbrahimin hanif dini və fitrət dini olaraq adlandırılmışdır.

Yəni, məlumatları və qanunları insanın yaradılışına və yaranma növünə

söykənən olaraq bina edilən din. Ki insanın yaradılışı və yaranma növü dəyişmə

və başqalaşma qəbul etməz.

Çünki din, gerçək xoşbəxtliyə çatmaq üçün izlənilən yoldur. Gerçək

xoşbəxtlik isə, bir şeyin yaranmasının bileşimi və təchizatı istiqamətində

yetkinləşməyi təmin edən vasitələrlə praktikada və objeler dünyasında

tələb etdiyi məqsədə yönəlməsidir. Bir insanın və ya bir başqa varlığın

yaradılışı etibarilə təchiz edilmədiyi və tam əksinə istiqamətdə təchiz edildiyi

bir şeylə xoşbəxt olması mümkün deyil. Məsələn bir insanın bəslənmədən,

cinsi birləşməyə girmədən və ya insanlarla birlikdə yaşamağı

və ictimai həyatı tərk edərək xoşbəxt olması söz mövzusu ola bilməz.

Çünki insan bunların tam əksinə təchiz edilmişdir. Eyni şəkildə

tam əksinə təchiz edildiyi üçün quşlar kimi uçmaqla və ya balıqlar kimi dənizlərdə

yaşamaqla xoşbəxt olması da mümkün deyil.

O halda haqq din, nəzərdə tutduğu qanunlarıyla fitrət, yaradılış nizamı arasında

uyğunlaşma olan dindir. Uca Allah insanları və ya -əgər varsa- baş-ka

bir öhdəçilikli varlığı, yaradılışıyla üst-üstə düşməyən və varoluşsal təchizatına

uyğun olmayan xoşbəxtlik verən bir hədəfə yönəltməkdən münəzzəhdir.

Allah qatında din İslamdır. Yəni Allahın yaradışı və var edişi

istiqamətində ONA boyun əyməkdir.

80) Qövmü onunla mübahisə/müzakirəyə giriş idi. O onlara dedi ki: "Məni doğru yola

çatdırmış ikən Allah haqqında mənimlə mübahisə et/müzakirə edirsinizmi? Mən sizin ONA ortaq

qaçdığınız şeylərdən qorxmam..."

Ayələrin axışında uca Allahın İbrahimin girişdiyi mübahisə/müzakirələri iki

qisimə ayırdığını görürük. Bunlardan birində, mübahisə/müzakirəni başladan özüdür

və insanlarla mübahisə et/müzakirə etməkdədir. Digərində isə, insanlar mübahisə/müzakirəni

başladırlar və tanrılarından əlaqəsini kəsdiyini, onlardan uzaqlaşdığını

ifadə etdikdən sonra onunla danışırlar. Təfsirini təqdim etdiyimiz bu

ayə və sonrasında, mübahisə/müzakirənin bu ikinci qisiminin daxilində keçən

422 .......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

danışmalara yer verilir.

Amma uca Allah, soydaşlarının hansı barədə onunla mübahisə et/müzakirə etdiklərindən

danışmır. Lakin İbrahimin söylədiyi bu ifadədən bunun nə olduğunu

sezinləyirik: "Mən sizin ONA ortaq qaçdığınız şeylərdən qorxmam."

Buradan anlayırıq ki, onlar, qorxu səbəbindən ilahlarına tapınılması

lazım olduğunu söyləmişlər. Daha əvvəl bu xüsus üzərində dayanmışdıq.

İrəlidə də toxunacağımız kimi, onları bəzi saxta ilahlar

əldə edib bunlara qulluq təqdim etməyə itələyən faktor bu iki xüsusdan biriydi:

Ya yer üzündəki inkişaflar üzərində fəaliyyət sahibi olduqlarına inandıqları

bu ilahların qəzəbindən və qəhrindən qorxurdular ya da onlardan

bərəkət və xoşbəxtlik gözləməsi içində idilər. Lakin onların ruhları

üzərində ən böyük təsiri birinci qəşəng buraxırdı. Qorxu yəni. Çünki

insanlar öz təbiətləri gərəyi sahib olduqları maddi nemətləri və

xoşbəxtliyi öz mülkiyyətlərində görərlər. Bunu ya həyat xəttini

davam etdirmək üçün mal əldə etmə, mövqe möhkəmə və yüksək bir mövqeyə

gəlmə səyi nəticəs(n)i əldə etdiklərini ya da böyük atalarından və yaxşı

talehlərindən qazandıqlarını mütəfəkkirlər. Birinə miras qalması ya da

bir xəzinə tapması yaxud atasının yerinə qövmünün lideri olması kimi.

O halda, birinə qulluq təqdim etmək üçün ümid faktı ən az təsirli olan üsuldur.

Hətta mükəmməl bir ilahi təhsilin dəzgahından keçən Müsəlmanlar

belə, əzab təhdidi və xəbərdarlıqlardan təsirləndikləri qədər nemət

vadi və müjdələmələrdən təsirlənməzlər. Buna görə Quranda peygam-

berlerin vəzifələri məzmununda xəbərdarlıqçılığın müjdəçilikdən daha

çox zikr edildiyini görürük. Halbuki hər iki üsul da peyğəmbərlərin

vəzifələri arasında iştirak edərlər və insanları bu üsullarla Allaha qulluq

təqdim etməyə dəvət əmək öhdəçiliyindədirlər.

Bu səbəbdən İbrahim Peyğəmbərin soydaşları da tanrıları haqqında

onunla danışarlarkən qorxutma üsulunu əsas alan/sahə bir tutum içində idilər.

Onu tanrılarının əzabından və qəzəbindən qorxutdular. Özlərinin

yoluna uyğun gəlməsini nəsihət etdilər. Tanrılarına qulluq təqdim etmənin lazımlılığından

və Allahın rəbliyini irəli sürməkdən imtina etməsinin qaçınılmazlığından

bəhs etdilər. Allah üçün nəzərdə tutulan səlahiyyət, hər şeyi yaratmaqdan

ibarət idi. Rəblik, yönetsel tanrılıq isə ilahlarının vəzifəsiidi.

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 423

Hz. İbrahim (ə.s) soydaşlarının sözlərinin, Allahın rəbliyini müdafiə etməkdən

imtina etdirmək və tanrılarının rəbliyini qəbul etməyə təşviq etmək

şəklində iki hissədən meydana gəldiyini görüncə, qarşı tezisini təqdim edərkən hər

iki hissəs(n)i də qiymətləndirdi. Ancaq irəlidə toxunacağımız kimi birinci

müdafiə etmənin etibarlılığı ancaq ikincisinin yaxşıca başa düşülməsiylə mümkündür.

Onların Allah haqqında özüylə mübahisə/müzakirələrinə qarşılıq olaraq bunları

söyləyir: "Məni doğru yola çatdırmış ikən Allah haqqında mənimlə

mübahisə et/müzakirə edirsinizmi?" Mənim üçün artıq məsələ təhlil edilmişdir, Rəbbimin

yol göstəriciliyi nəticəs(n)i hidayətə çatmış ol/tapılıram. O, göylərin

və yerin mələyi idini mənə göstərmək surətiylə mənə elm verdi. Beləcə

bütlərin və göy cisimlərinin rəbliyini olumsuzlamaya bağlı qəti

dəlil vermiş oldu mənə. Mən, həyati işlərimi təşkil edən bir

rəbdən özümü müstağni saymıram; amma Allahın tək və ortaqsız

rəb olduğu gerçəyini qavramış ol/tapılıram. Allah məni doğru yola çatdırmışkən

sizin irəli sürdüyünüz səbəbləri qəbul edə bilməm, ikinci bir

rəblik mərcisini araşdıra bilməm. Araşdırmaq bir şeyi axtarana düşər. Məqsədə

çatdıqdan sonra bir daha axtarış/arama olmaz.

Ayəs(n)i araşdırdığımızda zehində ilk etapda meydana çıxan məna budur. Lakin

bir az daha dərinliyinə düşündüyümüzdə, bundan daha incə bir mənanın

fərqinə varırıq. Belə ki: "Məni doğru yola çatdırmış ikən..." sözü,

hidayətin özünü bir dəlil hesab etməyi ifadə edər, hidayətə

çatmaqdan ötəri dəlil tapmanın gərəksizliyini deyil. Bu səbəbdən

belə bir məna əldə etmiş oluruq: Allah özündən başqasının

rəbliyini olumsuzlamaya və özünün rəbliyini isbat etməyə istiqamətli

öyrətmiş olduğu sübut et məni hidayət etdi. ONun yol göstəriciliyi, O'-

nun rəbli-ğının və ondan başqasının rəb ola bilməyəcəyinin dəlilidir.

Çünki rəbbə yönəltmək də tədbir və rejissorun bir parçasıdır. Bu

isə, rəb olanın xüsusiyyətidir. Əgər Allah mənim rəbbim olmasaydı, məni

hidayətə çatdır-mezdi. Bu işi rəblik səlahiyyətinə sahib olan bir başqası

reallaşdırardı. Lakin məni Allah hidayətə çatdırdı, bu səbəbdən rəbbim

Odur.

İbrahimin (ə.s) bu sözlərinə qarşılıq bunu deyə bilməzdilər: "Bu məlumatları

sənə öyrədən və dəlili ilham edən bəzi ilahlarımızdır." Çünki heç

424 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

kimsə bir başqasına özünə zərər verəcək, adının xatırlanmasına son

verəcək və işlərini pozacaq bir şeyi göstərməz. Bu halda Hz. İbrahimi

bütlərin rəbliyini olumsuzlamaya aparan hidayətin bütlərə nisbət edilməsi

doğru olmaz.

Amma bunu deyə bilərdilər və ya bəlkə də demişlər: "Bunu tanrılarımızdan

bəziləri etdi. Bu bir əzab və kahır ifadəsidir. Səni onların

rəbliyini qəbul etməkdən uzaqlaşdırdılar. Görüşünün pozuqluğundan

və ruhunun xəstəliyindən ötəri bu dəlilləri sənə təlqin etdilər." Necə ki

soydaşları Adoğullarını Allahın birliyinə inanmağa çağıran,

qorxulması və ümid bağlanması lazım olan ilahın yalnız Allah olduğunu

qəbul etməyə çağıran və qulluq təqdim etdikləri saxta ilahların heç bir

fayda və ya zərər vermə gücünə sahib olmadıqlarını ifadə edən Hud

Peyğəmbərə soydaşları buna bənzər şeylər söyləmişlər idi. Demişlər idi

ki: "Tanrılarımızdan bəziləri sənə bir pislik toxundurdular." Uca

Allah Hud Peyğəmbərin dilindən bizə bu məlumatları köçürməkdədir: "Ey

qövmüm, Rəbbinizdən bağışlama diləyin, sonra ONA tövbə edin/əldə et ki göydən

üzərinizə bol bol rəhmət göndərsin, qüvvətinizə qüvvət qatsın.

Cinayət törədərək Allahdan üz çevirməyin. Dedilər ki: Ey Hud... Səni tanrılarımızdan

biri pis çarpmış, deməkdən başqa bir söz tapa bilmirik.

Dedi ki: Mən Allahı şahid tuturam, siz də şahid olun ki, mən sizin Allaha

ortaq qaçdığınız şeylərdən uzağım. Haydı hamınız mənə tələ

qurun, sonra mənə heç göz açdırmayın." (Hud, 52-55)

Bu səbəbdən Hz. İbrahimin, "Mən sizin ONA ortaq qaçdığınız şeylərdən

qorxmam..." şəklindəki sözü, müşriklərin ağılına gələ biləcək belə bir

şübhəni aradan qaldırdığı kimi, onların qulluq təqdim etdikləri ilahların

rəbliklərini də olumsuzlamaktadır. Çünki bu sözlər tam bir dəlil ehtiva edər

və onların Allaha ortaq oluşları ehtimalını təməldən etibarsız edər.

Bundan xülasəylə bu nəticəs(n)i çıxarırıq: "Siz, qulluq təqdim etdiyiniz ilahların

mənə bir pislik edəcəyindən məni qorxudaraq sizin ilahlarınızın

rəbliyini təsdiqləməyə və gerçək rəbbim olan Allahın rəbliyini rədd etməyə

çağırır və Allahın məni çatdırdığı gerçək barəsində içimə şübhə

atmağa çalışırsınız; amma mən sizin Allaha ortaq qaçdığınız şeylərdən

qorxmuram. Çünki onların bütünü, yaradılmışlar, başqası tərəfindən

idarə edilməkdədirlər. Bir fayda və ya zərər vermə gücündən yox

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 425

təqdim etdirlər. Mən onlardan qorxmadığıma görə dəliliniz etibarsız və şübhə

oyandırma məqsədli cəhdiniz nəticəsiz qalmağa məhkumdur."

"Əgər qorxmuş olsam, bu qorxu sizin Allaha ortaq qaçdığınız saxta

ilahların təsiriylə içimdə meydana gəlmiş bir qorxu olmayacaq; çünki

onlar heç bir şeyə güc çatdıra bilməzlər; tam tərsinə bu qorxu Rəbbimin

yaratdığı bir şey olacaq. Yəni, sizin ortaq qaçdığınız ilahlardan

qorxmamı o diləmiş olacaq. Mən də onlardan qorxacaqdım. Bu səbəbdən

bu qorxu da ONun rəbliyini sübut edən bir başqa dəlil funksiyasını

görəcəkdi. Birliyinin bir başqa işarəs(n)i olacaqdı. Sırf ONA qulluq təqdim etmənin

gərəyini vurğulayan bir başqa sənəd. Sizin ilahlarınızın

rəbliyinin, onlara qulluq təqdim etmənin lazımlılığının dəlili deyil."

"Bunun Rəbbimin təsiriylə reallaşmış olacağının dəlili, ONun hər

şeyi məlumat baxımından əhatə etmiş olmasıdır. O möhkəm və səhih məqsədlər

üçün yaratdığı mülkündə meydana gələn xeyr və şər xüsusiyyətli hər

şeyi bilər. Fayda və ya zərər verən bir şeyin mülkündə meydana gəldiyini

bilib də məhrum etmə və ya icazə vermə şəklində bir reaksiya verməməsi

mümkün müdir?"

"Əgər mənim içimdə bir qorxu meydana gəlsə, bu Allahın iradəsi və ONun

müqəddəsliyinə yaraşan icazəs(n)i nəticəs(n)i reallaşmış olacaq. Bu, eyni zamanda

ONun rəbliyini sübut edən, ONdan başqasının rəbliyini də olumsuzlayan

bir xüsusdur. Hələ düşünməzsinizmi, ağılınızla qavradığınız

və fitrətinizlə qəbul etdiyiniz gerçəyə dönməzsinizmi?"

Bura qədər izah etdiklərimiz, "Mən sizin ONA ortaq qaçdığınız şeylərdən

qorxmam. Ancaq Rəbbimin bir şey diləməsi xaric. (Çünki)

Rəbbim, məlumat tərəfindən hər şeyi əhatə etmişdir. Hələ öyüd al/götürmürsünüzmü?" ayəsinin

ehtiva etdiyi dəlilə bağlı bir qiymətləndirmə mahiyyətindədir. Bu

vəziyyətdə, "Mən sizin ONA ortaq qaçdığınız şeylərdən qorxmam." ifadəsi,

"Məni doğru yola çatdırmış ikən Allah haqqında mənimlə mübahisə et/müzakirə edir

sunuzmu?" cümləsinin ehtiva etdiyi dəlilin bütünləyici ünsürü mahiyyətindədir.

Bunun yanında onlardan qorxmaması surətiylə onların Allaha

ortaq qaçdıqları şeylərin rəbliyini olumsuzlamak baxımından da

başlı başına bir dəlil sayılar. Bu səbəbdən, "Ancaq Rəbbimin bir şey diləməsi

xaric." ifadəsi, dəlil məqsədiylə bir ön qəbul və bir fərziyyə funksiyasını

görməkdədir. Yəni, siz qorxu səbəbiylə onların rəbliyini qəbul

426 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

etməmi his idi-yorsunuz. Amma mən onlardan qorxmuram. Deyək ki

onlardan qorxuram, bu, mənim Rəbbimin rəbliyinin dəlili olar, sizin

ONA ortaq qaçdığınız saxta ilahların deyil. Çünki belə bir qorxu

mənim rəbbimin diləməsiylə olar.