Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

IX mətn

Surfada yeyilən əti o adam bilir ki, həmin qoyun Bakının otunu otduyuf, yoxsa Qarabağın. O heylə bir adammış.

Bir dəfə məclisdə oturuf çörəh yeyirmiş. Surfaya qoyun əti gə­tiriflər. Deyif ki, bu qoyun Haramıda otduyuf. Heylə tamın bilirmiş.

Sayvalılı Qaytaran bəy oluf. O da çox varrı adam oluf. Bir gün bu gəlir Qaradolağa. Qaradolax da Kürün qırağına tökülüf, dağa çıxıf gedəjəhlər. Gəlir Hajını tapır. Görüşüllər. Hajı çobana deyir ki, Kürün qırağınnan gələn filan erkəyi gətir kəs. Gətirir kəsir. Deyir Qaytaran bəy, bu kavabdan nə bilirsən? Deyir:

– Hajı, nə demək isdiyirsən?

Deyir:

– Bu harda otduyuf?

Deyif:

– Hajı, düzdü, mənim təcrübəm var, amma sənin qədər yox­du. Mən onu deyə bilmiyəjəm.

Sora bir dəfə də Hajı gedif bulara. Kürün qırağınnan Qaytaran bəyə qoyun gedifmiş. Bizdə tağlı ot olur, başı yumru-yumru, turac otu kimi, ona qaradənə otu deyillər. Onda Hajıdan soruşuf. Hajı deyif:

– Sənin mənə yedirtdiyin ət qaradənə ətidi.

Deyif:

– Hajı, halaldı səə.

59. HACI QARA
I mətn

Ağcabədidə Pürzə arvad oluf, onun evində yaşıyıf. Pürzənin qavağında heş kim dura bilməzdi. Ötkəm arvad oluf. Hacı Qara Pürzə arvadın evində həmişə qonax kimi məskunnaşarmış. Ağca­bədi bazarında mal satarmış. Bunun arabasına, qoşqusuna baxan iki nökəri varmış. İrannan mal gətirif burda satırmış.

Get-gedə bazarı zəyifliyir. Nökər baxır görür ki, bunun ver­di­yi əməkhaqqı bunu qane eləmir. Sözdəşillər ki, qaçax. Yəni bunun əlinnən çıxax gedəh, nə qədər nökərçilih eliyəjəyih. Hajı Qara bunnan duyuğ düşür. Bu əhvalat oluf Pürzə arvadın evində. Duyux düşür ki, bu nökərrər qaşmax isdiyir. Ona görə nökərrəri yanınnan qoymur. Kəndir alır. Gejə bunun atına baxmax lazımdı axı, atın yemini vermək lazımdı. Nökəri göndərir ki, get ata bax gəl. Kəndiri bağlıyır nökərin belinə, birini də tutur əlində. Nökər gedir, kəndiri açır, bağlıyır atın qavağ ayağına. Hajı Qara hərdən belə-belə dartır, görür tərpənir da. Deyir yağın gələjəh, atı rahatdıyır. Möhkəm dartanda görür at kişniyir. Bu biri nökərin də belinə kəndir bağlıyıf göndərir ki, get gör nağarır orda. Bu da gedif bağlıyır atın o biri qılçasına. Hajı Qara ha dartır, dartır, görür at kişniyir. Gedif görür ki, kəndir atın qılçalarına bağlanıf. Heylə nökərrəri onnan qaçıllar. Onun nökərrərinnən biri yerri oluf.
II mətn

Axundov gəlif bunnan pul isdiyir. Axı Axundov rus məmuru oluf. Bu vermiyif ki, aparıf dinin əleyhinə istifadə eliyərsən. Axundov bunu biyabır eləmək üçün “Hacı Qara” əsərini yazır.

Bir günnəri gəlif deyir ki, Hacı, sənin haqqında əsər yaz­mışam. Hacı deyir ki, samavarı doldurun, qaynadın. Samavarı dol­du­rullar. Hacı pulu paçkaynan gətirif düzür yanına. Deyir ki, bunnan çayı qaynadassan. Həqiqətən də, kağız pulu yandırıf atıllar ora, çayı qaynadıllar. Deyir:

– Hacı, sən mənə beş yüz manat pul vemədin, samavarı qaynatmax üçün 50 min pul yandırdın.

Deyir:

– Mən bunnan sənə sübut eliyirəm ki, mən xəsis deyiləm. Sən mənnən istədiyin pulu aparıf rusdar üçün istifadə edəcəkdin, ona görə o pulu sənə vermədim.

III mətn

Bir gün Hajı Qara çıxır ki, qoyun ciyarı alıf gətirə. Görür ki, bahadı, addıyır Bərdəyə. Gedir soruşur eliyir, əli gəlmir bunu ala. Nəysə, o vaxt bunun bir yoldaşdığı varmış. Bu, yoldaşına deyirmiş qavaxcan sənin çörəyini yeyəh, sora mənimkini yeyərih. Bunun­kunu yeyənnən sora özünkünün ağzını bağlıyırmış.

– Ə, di gəl sənin çörəyini yeyəh.

Deyirmiş:

– Yox ey, nənəmdən qorxuram.

Bax, heylə xəsis imiş. Nəysə, bu addıyır Gəncəyə. Gəncədə bazarda hərrənirmiş, həmən yoldaşına ürcah gəlir. Öpüşüllər, görü­şüllər. Deyir:

– Nə gəzirsən, sən hara, bura hara?

Deyir:

– Vallah, çıxmışdım bazara bir ciyar almağa, xarava o qədər bahadı. Bax, gəldim Bərdəyə, əlim gəlmədi almağa.

Amma o zamannarı bunun yoldaşı lütkom bir şeymiş. Hajı Qara görür ki, ə, bu ayrı hak-hesabdadı. Bunun geyimi, filanı, beşməkanı tamam dəyişif. Deyir:

– Ə, ürəyim darıxır. Qavaxca de görüm bunu hardan almısan?

Deyir:

– Ə, deyəjəm ey saa. Allah mənimkini yetirif. Bir malını yeməz vardı, sən ölmüyəsən, kopoğlu öldü getdi. İndi onun arvadını almışam, malını-pulunu da xaşdıyıram.

Bunu eşıdən Hajı qaçır gəlir evə.

– Ə, qoyun kəsin.

Deyillər:

– Pay atonan, kişinin başına hava gəlif.

Deyir:

– Ayə, arvadımı alanı da gördüm, malımı yeyəni də gördüm.
IV mətn

Bir nəfər Hajı Qaraya deyif ki, gəl dosd olax. Hajı Qara deyifdi ki, şərt kəsəjəm sənnən. Gələrsən bizə, orda vəziyətə baxarıx, sora dosd olarıx. Gedir Hajı Qaragilə. Keşmişdə buxarı varmış, orda da ojax qalıyırmışdar. Bu kişi də qəlyan çəkən imiş, varrı adammış. Hajı Qara çaydan-zaddan düzəldir. Görür bu kişi dəyqada bir ibişka­dan çəkir qəlyanını yandırır, çöpü tulluyur. Hajı Qara da fikir verir. Yandırır tulluyur, yandırır tulluyur. Gedənə yaxın deyir:

– Qardaş, noldu?

Deyir:

– Sənnən mənimki tutmaz.

Deyir:

– Niyə?

Deyir:

– Bayaxdan bəri bir ibişkanı korramısan. Bunun bir dənəsiy-nən bir şəhəri yandırmax olar. Qardaş, sənnən mənimki tutmaz. O köz, o da maşa, götür papirosu yandır da.
60. XAN ŞUŞİNSKİ
Yaz günü imiş. Behbud oğlu Həsən oğlu Ataşa toy eliyəjəy-miş. Bu xanın da stalovoyda çalıf-oxuyan vaxdı imiş. Gedir Şuşaya xanı gətirməyə. Xanı tapır, deyir:

– Xan, mən Ağcabədidən gəlmişəm, özüm də kəbirriyəm. Oğluma toy eliyəjəm, özü də on gün.

Deyir:

– Əşi, on gün toy olar?

Deyir:

– Bəli, mən on gün eliyəjəm. İndi de görüm mənnən şabaşa danışırsan, yoxsa qiymət kəsirsən.

Xan fikirrəşir ki, bu basma papax kişidi, bunun toyuna kim gələjəh ki, şabaşı nə ola. Deyir:

– Əmi, qiymətə danışajeyih.

Danışıllar. Adresin verir, deyir:

– Bürsüyün orda ol.

Xan gəlir görür ki, bir dəm-dəsgah var. İki yüz, üş yüz atı bağlamağa hörük. Yüz əlli metr mağar. Bir tükan, içində qənfet, şirniyyat. Belədə dəlləkxana.

Nəysə, toy başdıyır. Xan bir saat, iki saat oxuyur. Ataşın atası Həsən gəlir, əlini salır pencəyin civinnən bir onnux çıxardır, tullu­yur bunun qavağına. Deyir:

– Xan, xamlıx eləmə, yaxşı oxu.

Aradan bir az keçir, gətirir bir onnux tulluyur:

– Xan, yaxşı oxu.

Xan bunnan qiymət kəsdiyinə peşman olur.

And olsun Allaha, 1948-ci ildə mən birqadir işdiyirdim. Araz kalxozunnan iki ton arpa almışdıx. Paşanın atası Hüseyn kişiynən getdih arpanı gətirməyə. Sənədlərə qol çəkilməlidi, getdih sədri tapmadıx. Dedilər ki, Xan gəlif, konsert verəjəh. Biz də getdih. Bu çaldı, oxudu. Şökətdi, budu, qardaşı Allahyardı tarçı, bir də kaman­ça çalandı. Oxudu qutardı. Qutarannan sora dedi ki, ay camaat, sizdən bir adam soruşajam, Kəbirridən. – Qulağımnan eşitdiyimi deyirəm. – Dedilər:

– Soruş.

Dedi:

– Behbud oğlu Həsən.

Deyəndə Hüseyn kişi dilləndi ki, o bizim kalxozdandı, mənnən qonşudu. Dedi:

– Sən burdansan?

Dedi:

– Yox, mən Salmanbəylidənəm.

Dedi:

– Onun oğlunun toyunu elədim mən, onnan qiymət kəsdiyimə utandım. Onun mənim qavalımın üsdünə tulladığı onnuxları quflat­mışam, qavalın içinə belə dəyirmi düzmüşəm. O pastayannı evdə olur. Qonağım olanda o qavalnan oxuyuram.

Biləndə ki, Həsən artıx kasıflıyıf, var-döyləti əlinnən alınıf Xan Şuşinski Hüseyn kişiyə beş yüz maat pul verdi, dedi:

– Bunu verərsən Həsən kişiyə.

61. SARI AŞIX
Bizim mahalda Sefi addı bir aşıx oluf. Sarı Aşıx deyif:

– A Sefi, gəlif sənnən deyişəjəm.

Bu Sarı Aşığın da Canı addı şəyirdi olur. Sarı Aşıx gəlir Sefinin yanına. Sarı Aşıx Aşıx Sefiynən oturuf söypət edəndə gö­rür, üzdən irax, qapıda bu Bəxdiyarın^* küçüyü təki sarsax it sefil­lənir. Sarı Aşıx bu Aşıx Sefini bağlamax üçün belə bir söz deyir:

– Ə Sefi, bu nədi qapıda sefillənir?

Demək, iti Sefiyə bənzədir də. Deyəndə Aşıx Sefi də dil altında qalmıyıf Sarı Aşığın belə cavabını verir. Bilir ki, bunun şəyirdi Canıdı. Biədəb də sözdü, bağışdıyın. Deyif:

– Ə, elə vura bilmirsən canı g....nən çıxa.

Sarı Aşıx deyif:

– Aşıx Sefi, deyilmiş qədər varsan. Mən buyünnən belə dur-dum getdim. Sən ki Canını itin harasınnan çıxartdın, bu məə bəsdi.

62. AŞIQ VALEH
Bunu mənə atam nağıl eliyif. Aşıx Valeh aşıxlıx sənətini örgənməhdən gəlir. Baxır ki, yolda bir çoban qoyun otarır.

– Salam məleyki, çoban qardaş.

– Əlöykümət salam. Ay qardaş, de görüm sən kimsən.

Deyir:

– Mən Aşıx Valehəm, aşıxlıx sənətini örgənməhdən gəlirəm.

Aşıx Valeh gənc olur. Nə qədər sənət örgənsən də, yenə də örgənməyə ehtiyac var. Çoban da bij adam oluf da. Bunun imkanı yoxuymuş ki, qoyunu otaran ola, bu, qış yatağını düzəldə, saxmana sala, bir üzünü-başını qırxdıra. Buna imkanı yoxuymuş. Çoban de­yir: “Ə səni, buna bir sual verəjəm, elə bunu bağlıyıf qoyunu bir az otardajam buna”. Deyir:

– Oğul, sənə bir sualım var. Cavaf verdin, həqiqi haqq aşığısan, verəmmədin, şərtimiz şərtdi. Mən o cavabı verəjəm, sən də bu qo­yunu bir ay otarassan.

Valeh deyir: “Ə, nətər yanı mən aşığ olam, bunun qarşısında aciz qalam”. Deyir:

– Qəbul oldu, ağsakqal, sualıı ver.

Deyir:

– Oğul,

Dağların başın ağlar,

Qar yağıf başın ağlar.

İki misrasın mən dedim, bunun arxasın de.

Valeh fikirrəşir: “Ə, bunun ürəyini nətər oxuyum ki, son iki misra bunun iki misrasına tuş gəlsin”.

Nəysə, Valeh deyir:

– Ağsakqal, qoyunu otarası oldum.

Bəli, sazı qoyuf kişinin alaçığına, bir yaxşı çomağ alır əlinə, kişinin qoyununu bir ay burda otarmaxda olsun. Kişi də qəşəh çıxır bazara, özünə yaxşı kömək tapır, başını qırxdırır, yaxşı plov bişirt­di­rir arvada. Yaxşı yeyif-içir. Ay ötür, həmin vaxt tamam olur. Gəlir, deyir:

– Oğul, o vaxt nətər demişdim?

Deyir:

– Ağsakqal, dedin ki,

Dağların başın ağlar,

Qar yağıf başın ağlar.

Deyir:

– Ay oğul, mənim adım Raqufdu,

Raquf bir dərdə düşüf,

Hər kəs öz işin ağlar.

– Əyə, onda mana çoban lazım idi qoyunu otara. Allah səni yetirdi, qoyunumu bir ay otardın, mən getdim işimi sahmana saldım gəldim.

63. QAÇAQ NƏBİ
Qaçax Nəbiynən dədəmin ünsiyyəti oluf. Bir dəfə Qaçax Nəbi Avdal-Gülaflıdan addıyıf keçif Kür zonasına. Bunu hökumət bilif. Bu gəlir qısılıf Qarqara. Ora vaxdıynan çox qarğulux oluf. Elə qarğulux oluf ki, onun içinə dəvə girsə, görünməzmiş. İndi bu saat da qarğı var orda, intaası kökü kəsilif, az-maz qalıf. Atam deyir, məə bir nəfərnən xəbər çatdırdı ki, bəs İsa, muhasirədə qalmışam, çıxa bilmirəm. Bəs bizə burdan çıxana qədər yeməh-işməh ver. Atam da deyir ki, məni izdiyillər, adamnan bu qarğuluğa çörəh gön­dərə bilmərəm. Deyir, bir dənə gamışım var, böyüh gamışdı. Bağlancağı bağlıyıram, yeməh-işməyi bağlıyıram gamışın boğa-zına. Gedir gamış qamışdığa girən təki bunun adamları gəlir bu çörəyi alır aparır. Axşama qədər bunnan dolanıllar, savahı bir də.

Deyir, beş gün Nəbinin adamları qaldı mansırada, beş gün gamışın boğazında ona mən çörəh daşıdım. Beşinci gün gamışı çö­rəh boğazında yolluyanda axşam gördüm gamış qayıtdı çörəh boğa­zında. Deyir dedim ki, hə, Nəbi çəkilif gedif. Orda olsaydı, gamışın boğazınnan çörəh açılardı. Deyir, sohra eşitdim ki, Nəbi Qarqar yuxarı gedif, Ağdamın üsdündə Qızılca vardı, ordan addıyıf, Av­dal-Gülaflıdan addıyıf gedif Kərkicahana sarı. Onnan sora arxayın oldum ki, Nəbi sağ-salamat gedif.

64. QAÇAQ QARAŞ
Mircəfər Bağırov gəlir düşür Ağdaşa qırx nəfər atriyadnan. Daşdılı Xasay da bunnarın içində oluf. İki dənə rus milisyəsi verir Daşdılı Xasaya, deyir:

– Gedin Qaçax Qaraşı götürün gəlin.

Xasay deyir, getdix üş dənə alaçıxdı. İçəridən bir zənən çıxdı:

– Qardaş, xeyirdi?

Dedim ki, Qaraş lazımdı. Dedi:

– Düşün çay için, gələr.

Deyir, Qaraşın bir qara Qəmər atı var, elə bil Koroğlunun Qıratıdı. Rusdar mütəkgəyə söykəndilər, başlarını qoydular yat­dılar. Mən də mütəkgəyə söykənmişəm, gözdüyürəm görüm hansı tərəf­dən atın tozanağı gəlir. Bir də gördüm Qəmər atın tozanağı gəlir. Qaraş gəldi. Həqiqi də general kimi bir oğlandı.

Nəysə, atını tutdular. Arvad sınavarı dəmliyif pilov bişirif. Kişi getdi yuyundu elədi. Gəldi çörəh yedi. Daşdılı Xasay da elə belə adam deyildi. Onun hər qolunun üsdünə dörd adam minsə, yendirə bilməzdi. Heylə bir adam idi. Dedi:

– Qardaş, xeyir ola, nə üçün gəlmisiz?

Dedim ki, Mircəfər Bağırov sənnən görüşməh isdiyir. Deyir gəlsin görüşək. Dedi:

– Yaxşı, gedin, gəlirəm.

Addadı o biri alaçığa. Silahı, paltarı çıxarıb bir naxırçının libasını geyif gəldi ki, gedək. Arvad bərkdən dedi ki, Qaraş, indi­yə­tən əlli pud arpa yeyif nə olmusan, innən sora əlli pud yeyif nə olas­san. Mircəfər Bağırovun qabağına gedirsən bu libasda? Qayıt get birə beş paltarını da geyin, silahını da götür. Elə geyin həmişə­kin­nən yaxşı. Get, qoy güllələsin səni. Desinnər Qaçax Qaraşı Mircə­fər Bağırov güllələdi.

Bizə dedi:

– Gedin, gəlirəm.

Biz elə yeni çatmışdıx. Halay vuruf stol qoyuf oturuflar. Qa­raş Qəmər atnan gəldi. Yüz metr qalmış saxladı. Buna afiserski salam verdi. Mircəfər Bağırov durdu stoldan, getdi Qaraşın qaba­ğına. Qoluna girdi, atı apardılar. Gətdi meydanın ortasına. Dedi:

– Qaraş, anan namaz üsdə idi. Əgər bu cəsarətnən mənim üs-dümə gəlməsəydin, səni gülləliyəjeydim. İnnən sora oldun mənim sağ cinahımda. Bir tərəfimdə oldu Xasay, bir tərəfimdə sən.

YER ADLARI, TAYFA VƏ NƏSİLLƏR HAQQINDA
65. CANAVARLI KƏNDİ
I mətn

Deyilənə görə, kəndin ilk adı Çeşməli olub. Kəntdə birinin bəynən mübahisəsi düşür. Deyir, mən quzunu alaram canavar kimi dişimə, çayı keçərəm o üzə. Həqiqətən də, quzunu ağzına alıb çayı keçir. Onnan da kəndin adı qalır Canavarrı kəndi.

II mətn

Bir kürd imiş, bu kəntdə olurdu. Qonşu kənd də xannar, bəylər yaşıyan kənd idi. Aşağı tərəf hamısı çalma idi. Orda kənd yox idi. Kürd gedir ora, qoyunun içinə. Xan da durufmuş qoyunun yanında. Xana deyir ki, sənin bu erkəyini mən ağzıma alım – qaya­nın altında çinar ağacı var idi, – o çinaratan aparım. Sənin çoban­narın erkəyi mənim ağzımdan alsa, onda nə deyirsən edim, ala bilməsə erkəh mənimdi. Onnan sora erkəyi vuruf ağzına aparıf. Çobannar nə qədər eliyir onu ağzınnan sala bilmillər. Kürd də zırı kürd idi. Kəndin adı o vaxdan Canavarrı kimi qalır.

66. KÖYÜK KƏNDİ
I mətn

O qədər meşə varmış burda, qalınnıx imiş. Bir tərəfi Hindarx, bir tərəfi Kəhrizdi, Qarqar, buralar hamısı meşə imiş. Bir dəsdə mal yoxa çıxır, tapılmır. Buları tapanda mal küyükür, qaçır. Elə onnan da o kəndin adı qalır Köyük.

II mətn

Köyükdə qalın meşə oluf. Dəvəyə deyillər hara gedirsən, de­yir: “Ya Naxçıvana duza gedirəm, ya da Köyüyə oduna”. Bu məsəl o vaxdan qalıf. Hüriyyətçilih dövründə meşəni camaat qırıf. O kəndə siftə bizim ulu babamız gəlif Ağdamın Saraclı kəndinnən. Alı adında kişi oluf. Yazdağa gəlif bura, elə burda da qalıf. Payız gələndə çox quraxlıx oluf. Kişi deyif ki, heyvanı açın buraxın, getsin meşəyə. Açıf buraxıllar. Yaz gələndə nökərinə deyir ki, get gör nətərdi, heş qalan oluf. Gəlif görüf ki, heyvan hamısı meşədə yeyif, küyükür adam görəndə. Ad da ordan qalıf. Sora oluf Köyük kəndi.

III mətn

O kəntdən (Köyük kəndindən – top.) atamın tanışı vardı, Feyzulla addı bir kişi idi. Dədəm onnan zarafat edirdi ki, Feyzulla, siz Köyühlü deyilsiz ey, Kötühlüsüz. Deyirdi:

– Vallah, ay İsa kişi, nə bilim. Heylə də deyillər, belə də deyillər.

O deyirdi ki, nəyə görə kötühlüdür. Atam deyirdi ki, bu düz­dər­də gəvil deyilən bitki var, qanad-quyruğu yer üzündə çör-çöp olur, amma kökü ağaş kökü kimi çox yekə olurdu, dəyərri yanacax olardı. Payıza dönəndə sizin camaat uşaxlı-böyühlü, qadınnı-kişili darışar­­mışdar düzdərə qış yanacağı üçün gəvilin kökünü yığarmış­dar. Lapat­kaynan, baltaynan, külüngnən qazıf kötühdən daşıyıf hər kəs qapı­sında taya vurarmış ki, qışda yandırmağa. Kötüh qazannar, kötüh yandırannar olduğuna görə olara kötühlü deyiflər. O kötühlü, kötühlü sora nəsil dəyişdihcə Köyüklü şəklini alıb.

67. MİNƏXOR KƏNDİ
I mətn

Əsl adı Binəxordu. Ərəbcə ata “xor” deyillər. Pənah xanın at binəsi olufmuş orda. Ona görə oranın adı qalıf Binəxorru.

II mətn

Minəxor İvrahim xanın at tövlələri oluf. Minəxor “min at axuru” deməkdi. Orda min at axuru oluf.

68. HARAMI DÜZÜ
Haramı düzü dəvə karvanının yolu üsdündə oluf. Orda da haramılar gedif gələn karvannarı soyurdu. Ona görə də oranın adı qalıf Haramı düzü.

69. GAVUR ARXI
I mətn

Örənqala böyük bir şəhər oluf. Orda yaşıyannar da gavurlar oluf. O arxı onnar çəkdirif. Sora Örənqala batıf. 1938-ci ildə arxı bərpa eliyillər, adını qoyullar Orcanidze kanalı. Sovet dağılannan sora həmin arx yenidən Gavur arxı adlandırılır.

II mətn

Gavur arxını sifdə gavurlar düzəldifdi. Yüz illər keçif pozu­luf, Arazdan ayrılan qol itif-batıf. Bir də xan qızı Natavan arxa su gətirif. Onun da vaxdı qutarıfdı. Texnika çıxannan sora su hasat gəl­­di. Qavaxda bizi yığırdılar, daşı yığırdıx qarğının arasına, məf­dil­nən bağlıyıf yumalıyıf salırdıx Araza ki, su güjdənsin kanala gəlsin. Bu kanal da onnan bəri işdənir.

Bu kanala su üş dəfə gəlif. Elə olufdu ku, arxı qazdıxları yerdə bir ilanın ortası çıxıfdı. İlanın ortasına gətirif kəndiri salıflar. Başı-quyruğu torpağın altındadı. Nə qədər çəkiflər, mümkün olmu­yuf. Sora kəllər işdiyirdi orda. Kəlləri gətirif qoşufdular. Kəl­lər güj verəndə bu çıxmıyıf. Çıxmıyanda gamış heyvanının bir xasiyyəti var, o saat dizdərini atır yerə. Qavax dizdərini atıf yerə, bu çıxıf. Görüflər bir əjdahadı. Bu heş tərpənmir. Elə belə-belə ba­xıf bulara. Bular da buna yaxın gedə bilmiyif. Bir də görüflər ki, nə qədər sürü ilannar gəldi topalaşdı bura. Bu ilannar padşahı imiş da. İlan gəlif fışıldaşanda bular qaçıf. Savah ürəkli bir adamı göndə­riflər ki, gedin görün orda nə var. Gedif görüflər bir dənə ilan da yoxdu. Çıxıf gediflər.
70. XATIN ARXI
Şah Abbas Xatın addı naxırçı qızını alanda qız şaha deyifdi ki, Əsgəranın tuşunnan, Qarqar çayınnan bir dənə arx çəkdir, çıxart­ginən Qarabağın düzü Muğadənə. Xatın arxı son vaxtlara qədər işdiyifdi. Şah Abbas onu həmin kadının sifarişiynən çəkdirif.

71. ƏJDƏR GÜLLƏLƏNƏN YER^*
Orda əvvəla bir yannışlıx oluf. O Əjdər güllələnməli döyül­müş. Bu güllənən Əjdər kamsomolçu oluf. Başqa bir Əjdər güllə­nə­si imiş, səhvən gəlif bunu aparıflar. Afşar bir qürurunnan da o biri camaatdan fərqlənir. Bu Əjdər öləndə də yenə afşarrığını orda nü­ma­yiş elətdirir. Ona atəş açmamışdan qavax yaxasını belə açıf deyif ki, sağ olsun şura hökuməti, yolunda da bir can verəh. Bunu güllə­liyənnən sora bajısı gedif evdən bunun kamsomol knışkasını gətirif gösdərif. Gösdərənnən sora peşman oluflar ki, bunu bayaxdan gətirərdin da. Biz axdaran bu döylü.

Deyillər, haksız qan töküldüyünə görə orda ot bitmir.

72. AXTAMAR GÖLÜ
Tamara addı bir erməni qızı olur. Bu, müsürman oğluynan sevişir. Din buların evlənməsinə icazə vermir. Tamaranın atası qızı öz dinnərinnən olan başqa birisinə verəndə gəlir sevgilisinə deyir ki, məni başqasıynan evləndirillər. Gedir çıxıllar Axtamar gölünə. – Bizim kəndimizdə Zülfü var, feldşerriyi qutarıf. Bizi apardı Axta­mar gölünə. Orda o söypət eliyirdi ki, burda belə bir əhvalat olufdu. – Axtamar gölünün başında bir dənə qəlbi qaya vardı. Deyir, bular qayanın başında oturuf söypət eliyəndə qız deyifdi ki, məni beyjə məjbur da olsa verəjəhlər erməninin oğluna. Mən ona getmirəm. Erməni olduğumuza görə atam deyir səni müsürman millətiynən evləndirmərəm. Deyir, mən sənnən evləndim evləndim, evlənmə­dim özümü atıf bu gölə öldürərəm, o oğlana getmərəm. Tamara özünü qayadan atır o gölə, boğuluf ölür. Qız özünü atanda oğlan arxasınca çığırır. “Ah Tamara” deyəndə bunun səsi qayada əks-səda verir. Oğlan da özünü atır, olar ikisi də nakam orda ölüllər. Orda hər kəs gəlif ah eliyəndə o qayadan həmən əks-səda eşidilirdi. O sədaya görə o gölün adını Axtamar qoymuşdular.

73. QAYNAQ QAZILI^*
Atam Feyzulla kişidən soruşurdu ki, Qaynax qazılı nədən olufdu. Deyirdi ki, İsa kişi, vaxdiynən o kəntdə qaraçılar gəlif məs­kunnaşıfdı. Qaraçı da hamısı qalayçı oluf. Olar dəmirçilih, qalay­çılıx, qaynaxçılıx sənətiynən məşğul olufdu. Oların da bir qazısı olufdu. Vaxt gəlif bu qazı tay yavaş-yavaş hörmətdən düşüf, qazılı­ğın işdədif dolana bilmiyif. Həmən qazı başdıyıf qaynaxçılığa. Onun adıynan da həmin kəndin adı Qaynax qazılı qalıf.
74. QOTUR GÖLÜ^**
Ermənistan tərəfdə bir təpənin başında su var idi, ona Qotur suyu deyirdilər. Eşitdiyimə görə, onu bir dəvə tapıf. Bir adamın bir dəvəsi oluf, bunu açıf boşduyuf. Deyif bu qoturdu, sürümə qotur salar. Bu dəvə gedif o gölü tapıf. Susuyuf, girif o gölə.

Bir aydan sohra kişi gedif baxanda görüf bu dəvə elə oluf gür-gümüş təki. Bu dəvənin bir dənə də qoturu qalmıyıf. Deyiflər bu nədi. Gözdüyüflər, görüflər dəvə günüz otduyurmuş, günorta gün qızanda gəlif o göldə yatırmış. Demək, onnan o suyu tapıflar.

Dağa gedəndə yarası-xorası olannar, geyişməsi olannar orda çimirdi.

75. QARI TƏPƏSİ
Topal Teymurun oğlu bərk xəsdə olur. Deyir:

– Gedin gəzin, elə bir çoxbilən adam tapın gətirin ki, mənim oğlumu diriltsin də, qoymasın ölə.

Gedillər bir qoja arvad tapıllar mənim təkin. Deyir ki, şahın oğlunu sağalt, bir belə sənə mal-döylət, mülk verəjeyih. Bu gəlir qa­vaxca elə müalicə eliyir, şahın oğlu sağalır. Deyir ona görə sağal­dıram ki, mən də anayam, bunun anası yol gözdüyür. Teymur deyir ki, indi sağaldımı oğlum? Deyif:

– Yox, hələ bir günnüh müalicəm qalıf.

Daldan elə bir dərman gətirir bunun oğluna verir ki, oğlu şahın gözünün qavağında partdıya-partdıya ölür. Teymur qarıya deyir ki, de görüm nağardın mənim oğlumu öldürdün. Deyir:

– Sənin oğlunu siftə ona görə sağaltdım ki, mən də anayam, sənin oğlunun anası var, yol gözdüyür. Sağaltdım, oğlunun anası xəbər tutdu ki, oğlu yaxşıdı. Sora da öldürdüm ki, sən mənim elimin, ölkəmin oğlun qədər neçə cavannarını öldürmüsən. Mənim ona vijdanım yol verməzdi ki, sənin oğlun dirilsin.

Onnan sora şah əmr eliyif ki, hərə bir daş atsın qarının üsdü­nə. Daşnan qalax eliyillər, qarının belində bir dənə böyüh təpə quru­lur. O təpənin də adını qoyullar Qarı təpəsi. Deyillər guya Füzuli tərəfdə heylə bir Qarı təpəsi var.
76. YES XIRMAN
I mətn

Keşmiş vaxdı yezitdərnən ölüyaların arasında dava düşür. Davada gəlir orda milləti qırıllar. Rəvayətnən orda millət qırılan vaxdı onun üsdünnən vəl sürüllər ki, təmiz itsin. Onda daşa dönüf hamısı. İndi ora Yes xırman deyirih.

II mətn

Allah-tala pis bəndələri, Allahın yolunnan azannarın çarxını çöörəjəh həmişə. Deməli, orda qoyun otarırmışdar, ağanın (Seyid İbrahim ağanın – top.) qəbrinin yanında. Qoruğ imiş, qoymurmuş­dar. Anamın dediyini deyirəm. Qoyunu otardıxları yerdə qurban olduğumuzun biri gəlir, deyir:

– Bəs sən o qoyunu ora niyə salmısan, ağanın qəbrini tapdalıyır.

Nəysə, deyişmələri oluf. Deyif:

– Səni görüm o qoyunnarının hamısı daş olsun.

Bax, bunu eşitmişəm. İndi qəbirstannıxdakı daşlar da həmin qoyunnardı, dönüf daş oluf.

77. ÖRƏNQALA
Örənqalanın üsdündə iki mil yeri var. Yüz iyirmi metr hün­dür­rühdə bişmiş kərpişdən hörülmüş millər olufdu. O milə çıxanda Şahsevəndə təpə var, ora görükürmüş, bir də bu tərəfdə Soltanbud meşəsi var, o görükürmüş. Onun biri şəhərin təhlükəsizdiyinə xidmət edirmiş, o biri isə ən ağır cəza alannarı çıxardıf onun başına qoyurmuşdar. Ordan yeganə qaçan bir dərzi oluf.

Deyir, onu milin başına aparanda xayiş eliyir ki, on günnüh yemək götürüm. Bəhməz götürür. O dərzini çıxardıllar ora. O bəhməzdən damcı-damcı buraxır yerə, çatır qalanın divinə. Arvada deyir ki, atdı qarışqanın belinə ipi bağla, çıxartsın ora. Ha belə-belə. Bir az onnan yoğununu, bir az onnan yoğununu. Həmin ipdən kəndir hörür, gejənin birində ordan düşür qaçır.