Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR



Yüklə 1,37 Mb.
səhifə1/16
tarix28.11.2017
ölçüsü1,37 Mb.
#33230
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16


AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

FOLKLOR İNSTİTUTU



AZƏRBAYCAN

ŞİFAHİ XALQ

ƏDƏBİYYATINA DAİR

TƏDQİQLƏR

2016 / 1 (48)


BAKI – 2016

Toplu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur.


Redaksiya heyəti:

Kamal ABDULLA, Mahmud ALLAHMANLI, Baxıtjan AZİ­BA­YE­VA (Qazaxıstan), Füzuli BAYAT, Nizami CƏFƏROV, Adil CƏMİL, Lyubov ÇİMPOYEŞ (Moldova), Rəhilə DAVUT (Çin), Metin EKİCİ (Tür­kiyə), Kamran ƏLİYEV, Əfzələddin ƏSGƏR, İsa HƏBİBBƏYLİ, Ağa­verdi XƏLİL, Rza XƏLİLOV, Firdaus XİSAMİTDİNOV (Rusiya), Vasiliy İLLARİYONOV (Ru­siya), Mamatkul JURAYEV (Özbəkistan), Muxtar KAZIMOĞLU-İMANOV, Rayisa KIDIRBAYEVA (Qır­ğı­­zıstan), Rama­zan QAFARLI, Məhər­rəm QASIMLI, Elxan MƏM­MƏD­Lİ, Qəzənfər PAŞAYEV, Afaq RAMAZANOVA, Seyfəd­din RZA­SOY, Mu­rad­gəldi SOYEQOV (Türkmənistan), Ləman SÜLEY­MA­NOVA, Əli ŞA­MİL, Atilla YORMA (Fin­lan­diya), İlseyar ZAKİROVA (Tatarıstan)


Baş redaktor: Əziz ƏLƏK­BƏR­Lİ
Baş redaktorun müavini: Afaq RAMAZANOVA
Məsul katib: Səadət ƏLİYEVA

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər”. Elmi-ədəbi toplu, 2016/1 (48). Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, -184 səh.



Ş 4603000000 Qrifli nəşr

N-098-2016

© Folklor İnstitutu, 2016

BAŞLIQLAR
Folklorşünaslıq məsələləri

Səhər Orucova. Azərbaycan folklorunda nağıl janrı 6

Ali Berat Alptekin. Azerbaycan ve Türkiye Halk Anlatıları ile

Atasözlerinde Bozkurt 11



Nizami Muradoğlu. İslam Sadığın poeziyasında Koroğlu 17

Ləman Vaqifqızı (Süleymanova). Azsaylı xalqlar arasında dambır

ifaçılığı və hayla yaradıcılığı (Zaqatala-Balakən rayonlarından

topladığımız folklor materialları əsasında) 23

Şakir Albalıyev. Novruz bayramı və çərşənbələr 28

İlhamə Qəsəbova. Aşıq yaradıcılığı kontekstində söz biliciləri

(Qazax aşıq mühiti əsasında) 63


Sevda İmanova. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında magiya ilə bağlı

obraz və motivlərin tipologiyası 69



Aynur İbrahimova. Bəxtiyar Vahabzadənin “Özümüzü kəsən qılınc”

əsərində milli yaddaş 81

Ülkər Əliyeva. Herodotun Güney Azərbaycan ərazisindən topladığı

iki əfsanə barədə 87



Xanım Mirzəyeva. Qarabağ folklorunda dini nağılların yeri

(“Qarabağ: folklor da bir tarixdir” topluları əsasında) 96



Elza İsmayılova. “Koroğlu” dastanında məkan (Azərbaycan və

Türkiyə variantları əsasında) 105



Aybəniz Həşimova. A.Kim yaradıcılığında mifoloji roman janrı 120

Ülkər Dadaşova. Qadın və İraq-türkman yas adətləri 126

Səbinə Cəfərova. Folklorlardan qidalanan oyunlar 132

Günеl Vəkilova. Məhəbbət dastanlarında əkizlik konseptinin

transformasiyaları 137



Mirzəfərova R.N. Mifoloji obrazlar və folklor motivləri Q.Q.Markesin

“Yüz ilin tənhalığı” romanında 144



Fəridə Kazimova. “Dədə Qorqud” kitabında antroponimlərin

epik semantikası 148



Əsmər Əliyeva. Miflərdə çevrilmə epik formul kimi 155

Xanım Sultanova. XX yüzil Azərbaycan poeziyasında ağac

kultunun izləri 161



Səbuhi Bədəlov. Xalqmızın tükənməz bir xəzinəsi 173
Kitablar, rəylər

Rövşən Əlizadə. Kazım Yetiş’in “Romançı olaraq Səmihə Ayverdi”

adlı əsəri üzərinə 180



CONTENTS
The problems of folklore studies

Sahar Orujova. Fairy tale as a genre of the Azerbaijani folklore 6

Ali Berat Alptekin. Azerbaycan ve Türkiye Halk Anlatıları ile

Atasözlerinde Bozkurt 11



Nizami Muradoglu. The character Koroglu in Islam Sadig’s poetry 17

LamanVagifgizi (Suleymanova). Tanbur Perfomance And Hayla

Creativity Among National Miniorities (on the basis of folklore

materials gathered from Zagatala-Balakan region) 23

Shakir Albaliyev. Novruz Holiday and Tuesdays (The Last Tuesdays

of The Year) 28



Ilhama Gasabova. In The Context Of Creation Aşiq Connoisseurs

(Kazakh minstrel on the environment) 63

Севда Иманова. Типология образов и мотивов, связанных

с магией в эпосе «Книга моего деда Коркута» 69



Aynur Ibrahimova. The national memory in the work “The sword

cutting us” by Bakhtiyar Vahabzade 81



Ulker Aliyeva. Two legends collected by Herodotus on the territory

of the South Azerbaijan 87



Khanım Mirzayeva. The Place of the Religious Tales

in Karabakh Folklore (In the Basis of Collection “Karabakh:

Folklore Is Also a History”) 96

Elza Ismayilova. The Place in “Koroglu” (Based on Azerbaijan and

Turkey versions) 105

Aybaniz Hashimova. The mythological genre in the prose of A. Kim 120

Ulkar Dadashova. Women and mourning traditions of Iraki-Turkomen 126

Jafarova Sabina. Games based on folklore 132

Gunel Vekilova. The love epics concept of the being twin

transformations. 137



Mirzəfərova R.N. Symbolism of One Hundred Years of Solitude

by Gabriel García Márquez 144



Farida Kazimova. The epik semantic of antroponims

in “Dada Gorgud”epos 148



Asmar Aliyeva. Transformation in Myths as Epic Formula 155

Xanım Sultanova. Traces of the cult of the tree in the Azerbaijan

poetry of the XX century 161

Sabuhi Badalov. Inexhaustible treasure of our people 173
Books, Reviews

Rövşən ƏLİZADƏ. Kazim Yetiş’in “Romançı olaraq Səmihə Ayverdi”

adlı əsəri üzərinə 180


СОДЕРЖАНИЕ
Вопросы фольклористики

Сахар Оруджова. Сказка-как жанр Азербайджанского фольклора 6

Ali Berat Alptekin. Azerbaycan ve Türkiye Halk Anlatıları ile

Atasözlerinde Bozkurt 11



Низами Мурадоглу. Короглу в поэзии Ислама Садыха 17

Ляман Вагифкызы (Сулейманова). Творчество хайла и

исполнительство на дамбыр между малочисленными народностями

(на основе собранного фольклорного материала в районах

Закатала - Балакан) 23



Шакир Албалыев. Праздник Новруз и последние вторники года 28

Илхама Гасабова. В контексте создания aşıq знатоков (Казахской

менестреля на окружающую среду) 63

Севда Иманова. Типология образов и мотивов, связанных с магией

в эпосе «Книга моего деда Коркута» 69



Айнур Ибрагимова. Национальная память в произведении

«Меч, режущий нас самих» Бахтияра Вагабзаде 81



Улькер Алиева. О двух легендах, зафиксированных Геродотом

в Южном Азербайджане 87



Ханым Мирзоева. Место религиозных сказок в фольклоре Карабаха

(на основе сборников «Карабах: и фольклор есть история») 96



Элза Исмашлова. Место в "Кероглу" (на основе Азербайджаном и

Турцией версиях) 105

Айбениз Гашимова. Жанр мифологического романа

в творчестве А.Кима 120



Улкар Дадашова. Женщина и Ираkо-Туркменские

похоронные обычаи 126



Джафарова Сабина. Игры, основанные на фольклоре 132

Гюнель Векилов. В любовные эпическая понятие бытия двойных

преобразований. 137



Мирзафарова Р.Н. Символика романа Г.Г.Маркеса «Сто лет

одиночества» 144



Ферида Кязимова. Эпическая семантика антропонимов в Книге

«Деде Коркуд»а 148



Асмар Алиев. Трансформация в мифах как эпическая формула 155

Ханум Султанова. Следы культ дерева в азербайджанской

поэзии ХХ века 161



Сабухи Бадалов. Одна неиссякаемая сокровищница нашего народа 173
Книги, обзоры

Doç. Dr. Rövşən Əlizadə. Kazim Yetiş’in “Romançı olaraq Səmihə

Ayverdi” adlı əsəri üzərinə 180



FOLKLORŞÜNASLIQ MƏSƏLƏLƏRİ

Səhər Hidayət qızı ORUCOVA

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA NAĞIL JANRI
Açar sözlər: Azərbaycan, folklor, nağıl, mövzu, surət, dostluq
Сказка-как жанр Азербайджанского фольклора

Статья посвящена одному из древних жанров Азербайджанского фольк­лора-сказкам. Здесь рассказывается об истории и изучении этого жанра. Дается информация об одном из выпуске СМОМПК-а, где были изданы Азербайджан­ские сказки. Как мы знаем, одним из положительных героев бытовых сказок, является образ лысого. В статье дается краткая информация об этом.



Ключевые слова: Азербайджан, фольклор, сказка, тема, дружба
Fairy tale as a genre of the Azerbaijani folklore

The article is devoted to fairy tales as one of ancient genres of the Azerbaijani folklore. There is told about history and studying of this genre. There is also given in­formation on one of SMOMPK release where Azerbaijani fairy tales have been pub­lished. As we know, the bald image is one of positive heroes of household fairy tales. In the article is given the brief information on it.



Keywords: Azerbaijan, folklore, a fairy tale, a theme, friendship
Şifahi xalq ədəbiyyatının tarixi bəşəriyyətin yaranma tarixi ilə bir vəhdət təşkil edir. Geniş xalq kütlələrinin yaradıcılıq məhsulu olan şifahi söz sənətinin inkişafı uzun bir dövrü əhatə edir. Şifahi xalq ədəbiyyatının ən çox yayılmış və ən qədim janrlarından biri nağıllardır.

Nağılların yaranma tarixi çox qədimdir. Nağıllar ibtidai insanların yaşa­dığı dövrdə belə mövcud olmuşdur. Hələ təbiəti yaxşı öyrənməyən, təbiət ha­di­sələri, təbii qüvvələr qarşısında aciz qalan insanlar bu qüvvələrin arxasında hər han­sı bir ruh görmüş, onları canlı bir varlıq hesab etmiş və bu qüvvələr haqqında cür­bəcür maraqlı əfsanələr, rəvayətlər yaratmışdır. Qədim əfsanəvi nağıllar ibti­dai insanların xəyallarının məhsuludur. Belə nağıllarda zülmət dünyasından, ge­dər-gəlməz yollardan, divlərdən, sehrli meyvə və bitkilərdən, qeyri-adi qüvvəyə malik olan heyvan və quşlardan bəhs olunur.

Mövzu, üslub və ideya xarakterlərinə görə nağıllar müxtəlif və rəngarəng olur.

Nağılların öyrənilməsini və tədqiq edilməsini asanlaşdırmaq üçün bölgü apar­maq, nağılları qruplaşdırmaq zəruridir. Bu məsələ ilə dünyanın bir çox nağıl toplayanları və tədqiqatçıları məşğul olmuşlar. İlk dəfə nağılların təsnifinə tə­şəb­büs göstərən alman alimi Han yunan və alman nağılları əsasında 40-a yaxın nağıl süjetinin sxemini düzəltmişdir.

Azərbaycanda da nağıllar müxtəlif vaxtlarda müxtəlif cür təsnif edilmiş­dir. Məsələn, Y.V.Çəmənzəminli, H.Araslı, M.Təhmasib və başqaları nağılları müx­təlif cür təsnif etmişlər. Lirik janrlardan fərqli olaraq, Azərbaycanda epik janrlar-nağıllar, əfsanələr, lətifələr və s. qədimlərdə yazıya alınıb saxlanma­mış­dır. Yalnız dildən-dilə, nəsildən-nəslə keçərək gəlib bizim dövrümüzə çatmışdır. XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində mətbuatda bəzi Azərbaycan na­ğıl­ları nəşr edilmiş, hətta ayrıca kitabça halında da buraxılmışdır. Belə kitab­çalara şifahi ədəbiyyatımızın müxtəlif janrlarından nümunələr də daxil edilirdi.

XIX əsrin əvvəllərindən Zaqafqaziyada, Tiflisdə xeyli məcmuə, jurnal və qəzet nəşr olunurdu ki, bunların arasında “Qafqaz əraziləri və xalqlarının təs­virinə dair materiallar toplusu” (QƏXTMT)- «Сборник материалов для описа­ния местностей и племен Кавказа»-(CМОМПК) mühüm yer tutur. Məc­muə­nin səhifələrində 100-ə qədər Azərbaycan nağılları toplanıb çap olunmuşdur.

Azərbaycan nağıllarının qruplarından birini də məişət nağılları təşkil edir. Xalqın gündəlik həyatında baş verən hadisələr öz əksini bu nağıllarda tapır. Məişət nağılları öz süjetləri, surətləri, ideya və məzmun xüsusiyyətləri etibarilə sehrli və heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllardan fərqlənir. Əfsanəvi nağıl­ların qəhrə­man­ları zülmət dünyalarına düşür, gedər-gəlməz yollardan keçir, qara qüvvələrə qar­şı mübarizə aparır, tilsimləri dağıdır, divlərlə, əjdahalarla qarşıla­şırlar. Məişət na­ğılları isə daha realdır. Doğrudur, məişət nağıllarında da qeyri-adi qüvvəyə ma­lik olan heyvan və quşlara, sehrli meyvə və bitkilərə, tilsimli əş­ya­lara rast gəlirik. Lakin bütün bunlar əlavə, köməkçi ünsürlərdir, əsas hərəkət­verici qüvvə deyildir.

Bir sıra məişət nağıllarında (“Yetim İbrahim və sövdakar”, “Keçəllə qazı­nın nağılı” və s.) yetim, kimsəsiz uşaqlar, keçəllər və b. qarşı mübarizə aparırlar. Digər qrup məişət nağıllarında (“Ağıllı qız”, “Yetim qız” və s.) ağıllı, cəsarətli, mətin, iradəli qadınlar dövrələrinin ictimai hadisələrinə qarışır, öz namuslarını qoruyur, şər qüvvələrə qarşı mübarizə aparır.

Məişət nağıllarında iştirak edən müsbət qəhrəmanlar içərisində tez-tez rast gəldiyimiz surətlərdən biri keçəldir. Keçəl yetim, kimsəsiz olur. Xarici görkəmi də çirkin olur. Lakin zamanın hər cür çətinliklərinə dözən, həyatın pisini-yaxşı­sı­nı görmüş, acısını-şirinini dadmış keçəl olduqca fərasətli və ağıllıdır. Ona qarşı qoyulan mənfi surətlər (qazı, tacir və s.) nə qədər qəddar, hiyləgər, acgöz olsalar da, keçəl öz ağıllı tədbirləri ilə həmişə qalib gəlir, ona qarşı çıxan mənfi tipləri ifşa edir, onların daxili simalarını açıb xalqa tanıtdırır. Keçəl surəti ilə əlaqədar olan nağıllarda satira olduqca qüvvətlidir. Bu nağıllarda ağalar, tacirlər tənqid atə­şinə tutulur, keçəlin vasitəsilə onların mənəvi yoxsulluqları isbat edilir. “Ke­çəlin nağılında olduqca xəsis, həm də zalım bir tacirə nökərçilik edən keçəl bir gün tacirin oğlunun başını yarır. Qəzəblənmiş tacir keçəldən intiqam almaq üçün onu evinə çağırtdırır və yorğana sarıtdırıb döydürür. Lakin keçəl də tacirə borclu qalmır. O da hiylə işlədərək taciri döydürür və bu yolla qəddar tacirdən qisas alır.

Məişət nağıllarında tərənnüm olunan nəcib hislərdən biri doğma torpağa, vətənə məhəbbət hissidir. Xalqımızın Vətənə bəslədiyi tükənməz məhəbbət məi­şət nağıllarında geniş şəkildə verilmişdir. Bu nağıllarda verilən müsbət qəhrə­man­lar yadelli düşmənlərə qarşı mərdliklə vuruşurlar. Lakin düşmənə qarşı mü­barizədə həmişə qılınc lazım olmur. Məsələn: “Daşdəmirin nağılı”nda düşmən qoşunu şəhəri mühasirəyə alır və xəbər göndərirlər ki, “bizim sualımız var, ya gərək suala cavab verəsiniz, ya da bizə təslim olasınız”. Gördüyümüz kimi, bu mey­danda qılıncla deyil, ağılla iş görmək tələb olunur.

Əməyi sevmək, halal zəhmətlə dolanmaq, namusla yaşamaq hər bir zəh­mətkeş insana xas olan xüsusiyyətdir. Nağıllarımızda rast gəldiyimiz qəhrəman­lar zəhməti sevir, əməkçi insana qayğı ilə yanaşır.

Məişət nağıllarında təsvir edilən nəcib sifətlərdən biri də dostluq və yol­daşlıqdır. Zəhmət adamları dostluğu son dərəcə yüksək qiymətləndirmişlər. “Qı­zıl qoç”, “İki qardaş”, “Məlik Dürac”, “Dostluğun sirri” nağıllarında dost­luq­da mərd, sədaqətli, vəfalı, etibarlı olmaq, dostluğu qiymətləndirməyi bacar­maq ki­mi maraqlı tövsiyələr verilir. “Qızıl qoç” nağılında Məlik adlı şahzadə ilə keçə­lin dostluğu təs­vir edilir. Zəhmətkeş insana xas olan əməksevərlik, vətən­pər­vərlik, dostluqda səda­qətli olmaq və s. bu kimi nəcib sifətlərin, əxlaqi keyfiy­yət­lərin tərənnümünə bütün xalqların (Rus, Belarus, Latış, Özbək, Türkmən və s.) məişət nağıllarında geniş yer verilmişdir. Məsələn: “Daş piyalə” adlanan Rus məişət nağılında öz sənətini böyük məhəbbətlə sevən İqnat baba və onun nəvəsi Vasyanın həyatı təsvir edilir.

“Ağıllı qız”, “Kasıbın yuxusu”, “Kasıbın oduna getməyi” və bir sıra Türk­mən məişət nağıllarında zəhmətkeş xalqın həyat tərzi, sinfi münasibətləri və s. bu kimi mühüm məsələlər öz əksini tapmışdır.

Əgər Gürcü məişət nağıllarına nəzər salsaq, bu nağıllarda da eyni motiv­lə­ri müşahidə etmiş olarıq. “Hazırcavab bağban”, “Kasıb oğlu”, “Tənbəl”, “Ağa və nökər” və bir sıra gürcü məişət nağıllarında da zəhmətkeş xalqın həyat tərzi, arzu və istəkləri ön plana çəkilir.

Məişət nağılları ideya və məzmun xüsusiyyətlərinə görə sehrli və hey­van­lar aləmindən bəhs edən nağıllardan fərqlənirlər və bu fərqləri asanlıqla müəy­yən etmək olar. Nağıllar şifahi xalq ədəbiyyatının epik nümunələrinin ən səciy­yəvi janrlarından biridir. Nağıllarda möhkəm süjet xətti, zəngin hadisələr, tiplər və konkret bir məqsəd olur. Nağıllarda süjet o qədər maraqlı bir kompozisiyada verilir ki, ən uzun nağıl belə bir dəfə eşidildikdən sonra asanlıqla yadda qalır. Na­ğılları cazibəli bir dildə danışan xüsusi sənətkarlar olmuşdur ki, belə sənət­karlara xalq arasında “nəqqal” deyilmişdir. Adamlar belə peşəkar nağıl söylə­yən­ləri dinlədikcə yorulmaq nə olduğunu bilməzmişlər.

Peşəkar nağılçılar bir qayda olaraq, öz söhbətlərinə qaravəlli ilə başlayır, əsl mətləblə əlaqəsi olmayan, gülməli sözlərlə öz dinləyicilərinin nəzərini cəlb edirlər. Nağıllara müqəddimə kimi əlavə olunan bu qaravəllilər məzmun, forma və istifadə olunan bədii ifadə vasitələrinə görə müxtəlif olurlar. Bir sıra na­ğıl­larda isə müqəddimə nəzm formasında olur. Məsələn:

Dedim getmə qal,

Sən ol abdal.

Mən olum diləfkar.

Eşq odunu bəyan eylə,

Ya məni öldür qan eylə,

Ya seyrəğabı gözdən sal.

Realist məzmuna malik olan məişət nağıllarının isə əksəriyyətində mü­qəd­dimə verilmir. Bu tipli nağıllarda çox nadir hallarda müqəddiməyə rast gəlmək olur ki, belə müqəddimələr əksər halda ictimai məzmuna malik olur. Müqəddi­məni bitirdikdən sonra nağılçılar nağıl söyləməyə başlayırlar. Nağılların əksə­riyyəti “Biri var idi, biri yox idi” sözləri ilə başlanır. Məişət nağıllarında isə çox vaxt belə başlanğıclar da verilmir. Bu nağıllarda başlanğıc nağılın məzmununa aid olur. Daha dəqiq desək, nağılçı birbaşa nağılın məzmununu söyləməyə baş­layır. Azərbaycan nağıllarında poetik struktur, süjet elə başlanğıcdan oxucusunu, dinləyicisini ələ almağa yönəldir və bu süjetin, nəql edilən əhvalatın başlanğıcı kimi diqqəti cəlb edir.

Nağıllarda xüsusi bədii folklor blokları mövcuddur ki, nağılçı bu blokdan istifadə yolu ilə sanki folklor əsərinin bədii dünyasına, ekspressiv aləminə bir qapı açır, dinləyicisinə, oxucusuna xüsusi bir ovqat bəxş edir, onu hazırlayır, diqqətini cəmləyir. Azərbaycan nağılların əksəriyyəti oxşar başlanğıcla verilsə də, mürək­kəb, bədii, ekspressiv çalarlarla zəngin başlanğıc-folklor bloklu nağıllara da rast gəlinir. Bu cür folklor bloku “təkərləmə” də adlanır. Nağılın bu təkərləməsində, yə­ni bu müqəddimə-preambulasında, tamamilə milli koloritli folklor blokunda yük­sək bədiilik, simvolik rəmzlər, gülüş doğuran hiperbolik şişirtmələr, incə yu­mor, kinayə vardır: xalq təfəkkür tərzinin müəyyən bir cəhəti öz əksini tapıbdır. Ya­xud nağıllarda süjetin bir qismindən digərinə keçid üçün xalq ənənəvi for­mullardan – hazır bloklardan istifadə edib. “Nağıl dili yüyrək olar”, “Orda ayınan, ilinən, burada bircə gününən”. Yaxud bloklarla sanki tamaşanın pərdəsini dəyişir, dinləyicini, oxucunu bir situasiyadan digərinə salır. Məsələn, “Tapdıq qalsın bu­rada, sənə Qəmər xanımdam xəbər verim”, “Az getdi, üz getdi, dərə-təpə düz get­di. Dərələrdən sel kimi, təpələrdən yel kimi, gecə-gündüz at çapıb, iynə boyu yol getdi” və s. (SMOMPK-11-166). Bütün bunlar mətndə emosional fon yaradır, bə­dii ifadənin lakonikliyinə xidmət edir, süjetin, əhvalatın qısa, konkret şərhinə, ar­tıq, lüzumsuz sözçülükdən uzaqlaşmasına xidmət edir və xalq tərəfin­dən yaranan dəyərli bədii vasitədir ki, tərcümədə mütləq saxlanılmalıdır.

Azərbaycan nağıllarında müşahidə etdiyimiz maraqlı cəhətlərdən biri də 3:7:9 və 40 rəqəmlərinin tez-tez təkrar olunmasıdır. Göstərdiyimiz bu rəqəmlərə şi­fahi xalq ədəbiyyatının başqa janrlarında da təsadüf edirik. Lakin nağıllarda bu rə­qəmlər daha çox işlənir. Məsələn: “Üç qardaş”, “Üç şahzadə”, “Üç qardaş div”, “Üç bacı”, “Pəri qızlar”, “Üç gün, üç gecə”, “Göydən üç alma düşdü”, “Yeddi il”, “Qırx dəvə yükü” və s. belə nümunələrdən istənilən qədər göstərmək olar.

Nağılların dili olduqca sadədir. nağıllar xalqın dilinin, adət və ənənələrinin ən qədim xüsusiyyətlərini özündə saxlayan sənət inciləridir.



Ədəbiyyat

  1. Azərbaycan folkloru antologiyası. 2 kitabda. 1-ci kitab, Azərb. SSR EA-nın nəşriyyatı. Bakı, 1968

  2. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, Maarif, 1981

  3. SMOMPK. 41-ci buraxılış, 2-ci şöbə, Tiflis, 1910

  4. Orucova S.H. Azərbaycan folklorunun rus dilinə tərcüməsi probleminin özünəməxsusluğu, Bakı, 2007,

  5. Orucova S.H. Azərbaycan folklorunun toplanma, tərcümə və nəşr problemləri (SMOMPK materialları əsasında), Bakı, 2012,

  6. Vəliyev V. Azərbaycan folkloru. Bakı, Maarif, 1985


Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN
AZERBAYCAN VE TÜRKİYE HALK ANLATILARI İLE ATASÖZLERİNDE BOZKURT
Türk destanlarının günümüz sözlü anlatmalarına ve halk inançlarına yansı­masının ele alındığı bu makalede, Bozkurt destanının Azerbaycan folkloruna yan­sımaları Türkiye ile karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır. Hiç şüphesiz sözünü et­tiğimiz destanın dışında anlatılan diğer metinlerde de benzerlikler olacaktır. Bu­nunla beraber çalışmanın küçük bir makale boyutunda ve Azerbaycan’a yönelik olması da bizi daha dar çerçevede çalışmaya yöneltti. Ayrıca Türkiye’de konu; Hasan Fehmi [Erginol] (Erginol 1929: 2-3), H. Fethi Gözler (Gözler 1955: 42-48), Ali Rıza Yalgın (Yalgın 1930: 200-202; II 1930: 33-34; III 1931: 138), Abdul­kadir İnan (İnan 1987: 69-75), Altan Deliorman (Deliorman 1967: 6-11), Saim Sa­kaoğlu (Sakaoğlu 1985: 255-262), Abdüsselam Arvas (Arvas 2015: 183-196) ta­rafından çeşitli zamanlarda makale ve bildiri boyutunda ele alınmıştır. Fuad Köprülü’nün “İlmi yeni nesiller tamamlar.” düşüncesinden hareketle konuya yak­laştığımızda sözün ne kadar yerinde söylendiği bu yazımızda görülecektir. Zaten sosyal bilimlerde mükemmele ulaşmak mümkün değildir. Zamanla bizim yaz­dık­larımıza yenilerinin ekleneceğine asla şüphemiz yoktur.

Elbette her metnin oluşmasının bir sebebi ve hikâyesi vardır. Başlangıçta destan içerisinde değerlendirilen bu unsurlar zamanla masal, efsane, halk hikâ­yesi ve fıkra gibi anlatılarda da görülmeye başlamıştır. Göçebe hayat döneminde oluşan destan devrinden sonra kısmi veya tam yerleşik hayat tarzı anlatılarda da şekil ve içerikte değişikliğe sebep olmuştur. Bunu normal karşılamamız gerek­tiğine inanmaktayız. Çünkü geçmişten günümüze insanların hayat tarzı, anlatıya mutlaka yansıtılmaktadır.

Türk destanlarının asli motiflerinden biri olan bozkurt, üzerinde durduğu­muz anlatmalarda kurt olarak geçmekte ve değişik özellikleriyle karşımıza çık­mak­tadır. Türk mitolojisi ve folklorunun önemli değerlerinden birisi olan boz­kurt, günümüzdeki söylemiyle kurttur. Başlangıcı Türk tarihi kadar eski olan boz­kurt motifinin metin olarak ilk karşımıza çıkması ise Hun Türkleri dönemine rastlar. Oğuz Kağan, Ergenekon ve Bozkurt destanlarında daha çok belirgin­leşen motif, sözü edilen destanlarda; kurt tarafından kaçırılma, kurt tarafından büyü­tülme ve kurdun yol göstermesi şeklindedir. Zamanla kurtla ilgili olarak anlatı­lanlar bir milleti derinden etkilemiş olmalı ki, geçmişten günümüze gün olmuş bayraklarında gün olmuş paralarında yaşatılmaya devam etmiştir.

Destanî metinlerin en önemli özelliği ana motifin yüzyıllara meydan oku­yarak değerlerini kaybetmeden yaşamasıdır. Başlangıçta halk arasında sözlü kaynaklarda anlatılan bu anlatılar, zamanla yabancı ve yerli araştırıcılar tarafın­dan derlenerek belgelendirilmiştir. Hiç şüphesiz folklorun en önemli özellik­le­rinden birisi, değişime uğrayarak da olsa devamlılık arz etmesidir. Nitekim baş­langıçta destan dediğimiz ilk edebî tür, zamanla yerini masal, efsane, fıkra ve halk hikâyesine bırakırken destan motifleri de kendisine bu anlatılar içerisinde yer bulmuştur. Hatta zaman zaman sözünü ettiğimiz motif veya motifler yerini bir inanışa, kalıp ifadeye veya atasözüne bırakmıştır.

25-27 Mayıs 2016 tarihleri arasında Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de topla­nan III Beynəlxalq Türk Dünyası Araşdırmaları Simpoziumu’nda kardeş cumhu­riyet Azerbaycan’ı ve kültürünü daha yakından tanıma fırsatını elde ettik. Sem­pozyumdan arta kalan zamanda Azerbaycan Folklor Enstitüsü’nü ziyaretimizde mes­lektaşlarımız bize Azerbaycan folkloruyla ilgili çeşitli yayınlardan verdiler. Ye­ri gelmişken aziz dost, hörmetli müellim Eli Şamil’e, Aynur Qezenfergızı’na ve enstitü başkanı Prof. Dr. Muhtar Kazımoğlu-İmanov’a teşekkür etmek istiyoruz.


Yüklə 1,37 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin