AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu təRTƏr rayon icra hakiMİYYƏTİ
Yüklə 2,97 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NÜSRƏT KƏSƏMƏNLİNİN POEZİYASINDA OYUN ELEMENTLƏRİ Nizami Muradoğlu filologiya üzrə fəlsəfə doktoru nizamimurad@gmail.com Özət
- Açar sözlər
- Ключевые слова
- ÜMUMTÜRK KONTEKSTİNDƏ QARABAĞ XALQ OYUN VƏ TAMAŞALARININ MÜQAYİSƏSİ Ramil Rüstəmov
Qaynaqlar
NÜSRƏT KƏSƏMƏNLİNİN POEZİYASINDA OYUN ELEMENTLƏRİ Nizami Muradoğlu filologiya üzrə fəlsəfə doktoru nizamimurad@gmail.com Özət Müstəqillik dövrü Azərbaycan poeziyasında xalq ədəbiyyatına, adət-ənənələrə, keçmişə yeni bir münasibət formalaşmağa başladı. Şairlər ata-babaların keçdiyi yola nəzər salır, folklordan faydalanır, milli mədəniyyətimizi poeziyaya gətirirlər. Belə şairlərdən biri də Nüsrət Kəsəmənlidir. Nüsrət Kəsəmənli folklorun müxtəlif növlərindən istifadə edərək qəlb oxşayan, oxucunu düşündürən gözəl poetik nümunələr yaratmışdır. Məqalədə şairin şeirlərində rast gəldiyimiz oyun elementlərindən söhbət açılır.
Новое отношение начало формироваться к фольклору, привычкам и мимо в поэзии Азербайджана в период независимости. Поэты бросают взгляд на встреченных предков, они извлекают выгоду из фольклора, и они приносят нашу национальную культуру к поэзии. Нусрат Кесеменли - один из таких поэтов. Используя различные виды фольклора Нусрат Кесеменли создал красивые поэтические примеры вызывающие чувства у читателей. В статье речь идет о это - игровых элементах в стихах поэта.
The new attitude began to form to the folklore, habits and past in Azerbaijan poetry in the independence period. Poets cast a glance at passed ancestors, they benefit from the folklore and they bring our national culture to the poetry. Nusret Kesemenli is one of such poets. Nusret Kesemenli who using different kinds of the folklore, has created resemble soul and beautiful poetical examples causing to think reader. In the article it is spoken game elements in the poems of the poet. Key words: Nusret Kesemenli, “Yaniq Keremi”, violet, poetry, element. Azərbaycan Respublikası ikinci dəfə öz müstəqilliyinə qovuşandan sonra ədəbiyyatımızda xalqın keçmişinə, adət-ənənələrinə, milli düşüncəsinə yeni münasibət formalaşmağa başladı. Yazarlar öz bədii əsərlərində xalq təfəkküründən qidalanaraq yeni, orijinal, lakin keçmişə qırılmaz tellərlə bağlı olan nümunələr yaratmağa başladılar. Belə yazarlardan biri də sıralarımızı erkən tərk etmiş şair Nüsrət Kəsəmənlidir. Nüsrət Kəsəmənli yetmişinci illərdə ədəbiyyata gələn gəncliyin içərisində öz dəst-xətti ilə seçilən şairlərdəndir. Kənddə doğulan şairin əsərlərində nənələrimizin nəfəsi, babalarımızın ötkəmliyi, adət-ənənələrimizin hərarəti hər zaman hiss edilməkdədir. Şair el-obaya dərin mənəvi köklər ilə bağlı olduğundandır ki, yazılarında bu ruhdan köklənən nümunələr kifayət qədərdir. Şairin şeirlərində xalq ədəbiyyatı incilərinin təsiri, xalqın məişətindən, gündəlik həyatından qaynaqlanan elementlər açıq-aydın sezilməkdədir. Nüsrət Kəsəmənli folklorun müxtəlif janrlarından istifadə edərək gözəl nümunələr yaratdığı kimi şeirlərinə milli oyun elementlərini də gətirmişdir. Şairin belə əsərlərindən “Seyid Əhməd”, “Cıdır”, “Yanıq Kərəmi”, “Bənövşə bəndə düşdü”, “Oyna, balam, oyna” şeirlərini göstərə bilərik. Bu şeirlərdə şair qədim el oyunlarının insanlarımızın həyatında oynadığı rolun əhəmiyyətindən danışır, eyni zamanda müasir gənclik tərəfindən mənəvi dünyamızın çox zəngin dəyərlərinin qeyri-düzgün istiqamətlərə yönəldilməsini təəssüf hissi ilə qeyd edir. Şair “Seyid Əhməd” şeirinə “İlanı Seyid Əhməd əli ilə tutarlar” atalar sözünü epiqraf kimi vermişdir. Məlumdur ki, bütün dünya xalqlarında olduğu kimi Azərbaycan xalqının içərisində də ilanların dilini bilən, onları özünə ram edib, oynada bilən adamlar həmişə olmuşdur, bu gün də vardır. Bu adamlar çox zaman ilan oynatmağı bir vərdiş halına gətirərək ilanları boyunlarına, bədənlərinə dolayaraq müxtəlif oyunlar çıxarır və bu yolla pul qazanırlar. Belə adamlardan biri də Seyid Əhməddir: İlanlar öyrəndi əlinə sənin, Sevgiylə dolandı belinə sənin. Nə dedin, sözünə baxdı ilanlar, Dilinlə yuvadan çıxdı ilanlar (1,37). İlk baxışda burada xoşa gəlməyən elə bir hal mövcud deyildir. Belə əfsunçu adamların tipik nümayəndəsi olaraq keçmiş zamanlarda Seyid Əhməd bu sənətdə məşhurlaşdığından onun ilan tutmaq sənəti haqqında deyilənlər sonradan öz həqiqi mənasından bir qədər yayınaraq ayrı anlamda işlədilməyə başlamışdı. Belə ki, birinə pislik etmək, birini gözdən salmaq məqsədi ilə başqalarından istifadə edilməsi “İlanı Seyid Əhməd əli ilə tutarlar” ifadəsi ilə aforizmləşdi. Nüsrət Kəsəmənli bu aspektdən çıxış edərək “iki ayaqlı insan-ilanların” hiyləsinə uyan, günahsız ilanları tutub öz yurdundan didərgin salan, nadan, alçaq adamları ilan sancmasından qoruyan Seyid Əhmədi qınayır, hətta onu ünvanına qarğış da göndərir: Sancmağa o qədər adam var idi, O qədər minüzlü nadan var idi. Zəhəri dişinə sıxanlar vardı, Qurulu evləri yıxanlar vardı. Ağlayana gülüb baxanlar vardı, Təkcə ilanlardan qorxanlar vardı... Sənin əfsununla uddular onlar, İlanı əlinlə tutdular onlar. Min cürə hiyləyə, yalana uyub, Sən iki ayaqlı ilanı qoyub, Sürünən ilanı tutduğun yerdə, Əlin quruyaydı, ay Seyid Əhməd (1,37). Şairin qənaətinə görə Seyid Əhməd sürünən ilanları tutub zərərsizləşdirməklə əslində zalım adamların işinə yaramış, namuslu, vicdanlı adamlara isə özü də bilmədən yamanlıq etmiş, onların zülmə məruz qalmasına, hər addım başında alçaldılmasına səbəb olmuşdur. Şair xalq dilində məşhur olan “əlin qurusun” (3) qarğışını poeziyaya gətirməklə şeirin bədii çəkisini artırmış, şeirin oxunaqlığını təmin etmişdir. Nüsrət Kəsəmənlinin “Cıdır” şeirində bir zaman kənd cavanlarının keçirdiyi at yarışlarının indi unudulması nisgili yaşayır. İndiki cavanlar artıq nəinki at çapıb yarışlarda iştirak etmir, hətta at minməyi də yadırğayıblar. Daha bu gənclərə at lazım deyil. Bu nisgili şair bir ürək ağrısına çevirərək belə ifadə etmişdir: Bərk qovun atları, Yorun atları. Qamçıya dolayın Yorğun atları. Sürün dənizlərə Boğun atları- Ayğır cavanlara At gərək deyil (1, 49). Yaxud şair təəssüf hissi ilə çağdaş gəncliyin dədə-baba qaydalarından kənara çıxdığını, mili adət-ənənələri unutduğunu, dərd ilə oynadıqlarını yana-yana qeyd edirdi. Şair “Yanıq Kərəmi” şeirində bu havaya oynayan gəncləri “dərdə oynayanlar” kimi qiymətləndirirdi. “Yanıq Kərəmi” bir dərd, bir nisgil, bir vüsala yetməyən sevginin qəm havasıdır. Bu hava Kərəmin Əslinin eşqi ilə alışıb yandığı, kül olduğu, Əslinin də bu dərdə dözə bilməyərək özünü Kərəmin oduna atıb yandırdığı bir eşq macərasının hekayəsidir. Nə yazıq ki, indiki gənclər bəzən özləri də bilmədən bu havaya oynayır, Əslinin, Kərəmin ruhunu tapdalayır təhqir edirlər: Kərəm od götürür, Kərəm alışır, Nağara Fərhadın külüng səsidir. Musiqi bir dərdli eşqdən danışır, Hər səda Kərəmin son nəfəsidir. İçimdə çatılıb bir od, bir ocaq, Neyləyim, məclisdən çıxa bilmirəm. Dərddən oynayanı görmüşdüm, ancaq, Dərdə oynayana baxa bilmirəm (1, 77). Şair Nüsrət Kəsəmənlinin poeziyasında “Bənövşə bəndə düşdü” şeirinin xüsusi yeri vardır. Şeirin adı məşhur “Bənövşə bəndə düşə” uşaq oyununun adından iqtibas edilmişdir. El arasında daha çox “Bənövşə” adı ilə tanınan uşaq oyununun təsvirini tədqiqatçı Məleykə Məmmədova belə göstərmişdir: “Oyun iki dəstə və ya qruplar arasında aparılır. Dəstə üzvləri bir-birinin əlindən yapışaraq rəqib komanda ilə üz-üzə dururlar. Bu oyun diqqət, bacarıq və məharət tələb edir. Oyunda əsas məqsəd rəqib dəstənin bəndini qırmaq, üzvlərini ələ keçirməklə öz gücünü artırmaq, rəqibi məğlub etməkdir” (2, 38). Şair Nüsrət Kəsəmənli bu şeirdə uşaqkən oynadıqları “Evcik” oyunundan “Bənövşə bəndə düşə” oyununa qədər keçilən yola nəzər salır. Balaca vaxtları evcikləri bir olan, sözləri , işləri bir olan bu uşaqlar böyüdükcə onların fiziki inkişafında baş verən dəyişikliklər eyni zamanda oynadıqları oyunları da dəyişdirir. “Bənövşə bəndə düşə” oyununda artıq seçim başlayır. Belə ki, rəmzi olaraq “Bənövşə” adlandırılan, seçilən qızın timsalında kimlərinsə tərəfindən seçilməsindən asılı olmayaraq, həyatda “Bənövşənin” də öz seçim hüququ vardır. Və yaxud “Bənövşə”nin seçim hüququnu əlindən alan valideynləri olur. Belə bir oyun da şairin təsvir etdiyi qəhrəmanın həyatında baş verir. Şeirin qəhrəmanının sevdiyi qızın da qəhrəmanı sevməsinə baxmayaraq, həyat onları ayrı salır, yəni “Bənövşə” istəmədiyi bəndə düşür: Bir gün, Bənövşə bəndə düşdü. Bu xəbər kəndə düşdü. Mənimlə var olan qız Özgə kəməndə düşdü (1, 123). Bənövşənin bəndə düşməsi ilə yeni bir həyat başlayır, toy olur, mağar qurulur, bəndə düşən qız gəlin köçür. Sevən oğlan dərd çəkir, həsrət çəkir, dərdini sözə çevirib bayatı ilə ifadə etməyə çalışır: Su gələ gölə bir də, Dərdimi bölə bir də. Payız köçən bənövşə Yaz ola gələ bir də (1, 123). Təbii ki, hər yaz gələndə özü ilə yeni çiçəklər, yeni bənövşələr də gətirir. Amma bu yaz açan bənövşə ötən yazdakı bənövşə deyil. Bəndi qırılıb aparılan qız da daha geri qayıtmır. Yeni bənd quran qızları yeni oğlanlar aparır. Şair bu halı da yeni bir bayatı ilə ümumiləşdirir: Gün təzə, Ömür təzə, gün təzə. Təzə bahar gəlibdi, Gətirdiyi gül təzə (1, 124).
ÜMUMTÜRK KONTEKSTİNDƏ QARABAĞ XALQ OYUN VƏ TAMAŞALARININ MÜQAYİSƏSİ Ramil Rüstəmov AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutu rustemovramil@mail.ru Özət Məlumdur ki, Azərbaycan atçılığın təşəkkül tapdığı ən qədim ölkələrdən biridir. Azərbaycanda keçirilən atüstü oyunlardan ən məşhuru çövkəndir. Qədim salnamə, miniatür və ədəbiyyat nümunələrində çövkən oyununun adı tez-tez çəkilir. Beyləqan şəhəri yaxınlığında aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilən IX əsrə aid qab üzərində çövkən oyununun təsvir edilməsi, müxtəlif yazılı mənbələrdə, dahi Azərbaycan şairləri Qətran Təbrizinin Divanında, Xaqani Şirvaninin əsərlərində, Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasında, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında çövkəndən bəhs edilməsi, həmçinin orta əsr miniatürlərində bu oyunun təsvir edilməsi Azərbaycanda çövkən oyununun tarixinin çox qədim olduğunu göstərir. Çövkən oyununun Şərqdə təşəkkül tapmış başqa idman növləri kimi, dünyanın digər regionlarına yayılmasında və inkişaf etdirilməsində inglislərin rolu böyük olmuşdur. Belə ki, XIX əsrdə Hindistandan İngiltərəyə gətirilən bu oyun getdikcə inkişaf etdirilmiş, yeni qaydalar əsasında Amerika və Avropa ölkələrində yayılmağa başlamışdır. Atüstü milli oyunlarımızın qorunub saxlanılması, qədim tarixə malik atçılıq ənənələrinin bərpası, ölkəmizdə atçılıq turizminin təbliği, bu sahəyə marağın oyadılması məqsədi ilə artıq üçüncü ildir ki, Prezident Kuboku uğrunda çövkən milli oyunu üzrə turnir keçirilir. Bu oyunun Mərkəzi Asiya və Osmanlılarda da yayılması haqqında Evliya Çələbi “Səyahətnamə”sində məlumat vermişdir. Qarabağ atı ilə oynanılan çövkən oyunu milli Azərbaycan oyunu kimi YUNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir.
Известно, что Азербайджан является одной из стран, в которых издревле возникло коневодство. Наиболее известной конной игрой в Азербайджане является човган. Название этой игры часто встречается в древних летописях, миниатюрах и литературных памятниках. Напосуде IX века, найденной во время археологических раскопок, проводившихся близ города Бейлаган,были изображены сцены из игры човган. О човгане говорилось в различных письменных источниках, в том числе Диване гениального азербайджанского поэта Катрана Тебризи, произведениях Хагани Ширвани, поэме Низами Гянджеви «Хосров и Ширин», дастане «Китаби Деде Коркут». Также изображение сцен этой игры можно встретить насредневековых миниатюрах. Все это свидетельствует о том, что история игры човган в Азербайджане своими корнями уходит в глубокую древность. Как и другие виды спорта, которые возникли на Востоке, игра човган была распространена в других регионах мира. Большую роль в этом процессе сыграли англичане. Так, в XIX веке эта игра пришла из Индии в Англию. Игру с годами развивали, на основе новых правил она начала распространяться в странах Америки и Европы. С целью сохранения наших национальных конных игр, восстановления исторических традиций коневодства, пропаганды конного туризма в нашей стране и пробуждения интереса к этой сфере уже три года проводится турнир по национальной игре човган на Кубок Президента Азербайджана. Сведения о распространении этой игры в Центральной Азии и Османской империи даются в «Книге путешествий» Эвлии Челеби. Игра човган на карабахских конях была внесена в список нематериального культурного наследия ЮНЕСКО как национальная азербайджанская игра. Ключевые слова: Човган, Карабахский конь, археологические раскопки, миниатюры, ЮНЕСКО Ramil Rustamov Analysis of folk games and performances of Karabakh in the context of the common Turk Summary It is known that Azerbaijan is one of the countries in which there was anciently horse breeding. The most famous horse game in Azerbaijan is chovgan. The name of the game is often found in the ancient chronicles, miniatures and literary works. The dishes of the IX century, found during archaeological excavations conducted near the city of Beylagan, depicting scenes from the game chovgan. About chovgan mentioned in various written sources, including “Divan”of genius Azerbaijani poet Qatran Tabrizi, Khagani Shirvani’s works, Nizami Ganjavi's poem "Khosrow and Shirin", epos "Dede Korkut". In addition, images of the scene of this game can be found in medieval miniatures.All this testifies to the fact that the history of the game chovgan in Azerbaijan has its roots in antiquity.Like other sports that have arisen in the East, the game chovgan extended developed in other regions of the world. The British played a big role in this process. Thus, in the XIX century, this game came from India to England. Game over the years, developed based on the new rules; it began to spread in the Americas and Europe. In order to preserve our national equestrian games, restoration of historical tradition of horse breeding, promotion of equestrian tourism in our country and the awakening of interest in this field, for three years the event takes place the Cup of President of Azrbaijanof the national game chovgan. Information on the distribution of this game in Central Asia and the Ottoman Empire are in the Evliya Celebi’s"Book Travel". Game chovgan on Karabakh horses was included in the list of Intangible Cultural Heritage UNESCO as a national Azerbaijani game. Keywords: Chovgan, Karabakh horse, archaeological site, miniatures, UNESCO Məlumdur ki, Azərbaycan atçılığın təşəkkül tapdığı ən qədim ölkələrdən biridir. Qədim insan təbii təkamül prosesi keçərək inkişaf etmişdir. Şübhəsiz, belə bir prosesdə insanın fiziki gücü, cəldliyi, reaksiya qabiliyyəti, sağlamlığı olduqca böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Yalnız bu keyfiyyətlərə malik insanlar təbii seçmənin süzgəcindən keçə bilmişlər. İnsan yaşamaq naminə vəhşi heyvanlarla vuruşmuş, sürətli qaçışı, eləcə də fiziki qüvvəsi hesabına təhlükədən xilas ola bilmişdir. Belə bir cəhət hər bir insanın özünün fiziki kamilliyinin qayğısına qalması tələbini ortaya atmışdır. Zaman ötdükcə insanlar öz aralarında fiziki və əqli qabiliyyətlərini sınamaq məcburiyyətində də qalmışlar. Məhz fiziki sınaqlardan keçən adamlar tayfa və qəbiləyə rəhbərlik etmək hüququ qazanmışlar. Beləcə, insanlar arasında öz fiziki keyfiyyətlərini mübarizədə sınamaq tələbi də meydana çıxmışdır. Cəmiyyət inkişaf etdikcə bu sınağın, mübarizənin forma və üsulları dəyişmiş, müxtəlif növləri meydana çıxmışdır. Bəşər mədəniyyətinin ən böyük nailiyyətlərindən biri olan idmanın yaranmasının əsasında belə mübarizə formaları durur. İdman müxtəlif hərəkət kompleksləri üzrə yarışlar və hazırlıq məşqləri keçirilməsi sistemi kimi böyük təkamül prosesini yaşamışdır. İnsanların yerinə yetirdikləri fiziki hərəkətləri və əmək vərdişləri üzrə sınaqlarını, döyüş və mübarizə növlərini, məsələn, güləş, qaçış, tullanma, ağırlıqqaldırma, üzmək, avar çəkmək, ox atmaq, qılınc oynatmaq, nizə tullamaq və sairəni ilk idman növləri kimi qəbul etmək olar. Heç şübhə yoxdur ki, bütün xalqlarda bu cür idman növləri olmuşdur. Qədim türkdilli xalqlar ömürlərinin böyük hissəsini at belində keçirmişlər. Oğuzlar atın tərkində ova çıxır, özlərinə azuqə toplayır, ticarət edir, yürüşlərə gedirdilər. Onlar atın tərkində anadan olur, döyüşür, yeyib-içir, ölürdülər. Bu xalq atın tərkində tarix yaradır, mədəniyyət qurur, əylənir, müxtəlif yarışlar keçirirdi. Tarixçilər hunlar arasında bir çox idman yarışlarının at üstündə keçirilməsindən çox yazmışlar. Cıdır yarışları, at üstündə güləşmə, qılıncsallama, yambaqapma, çövkən buzqaşı kimi idman yarışları türkdilli xalqlar arasında geniş yayılmışdı. Mənbələrdə göstərilir ki, sonralar çinlilər çox sevdikləri at yarışlarını türklərdən və monqollardan görüb-götürmüşdülər. Aparılan araşdırmalardan sonra qətiyyətlə vurğulamaq lazımdır ki, çövkən oyununun tarixi daha qədimlərə gedib çıxır. Hətta bu oyunun atəşpərəst muğ (muk) qədim türk tayfalarına aid olduğunu söyləmək olar. Belə ki, fikrimizi əsaslandırmaq üçün Avestaya müraciət etmək yerinə düşərdi. Bu kitabda ov, at çapma və çövkən oyunu haqqında məlumat verilir və bu oyunun yüksək elita tərəfindən sevildiyi göstərilir. Sasanilər dövründə isə bu oyuna daha geniş önəm verilmişdir [20.s.315]. Arxeoloji qazıntılardan məlum olur ki, at təkcə minik və nəqliyyat vasitəsi kimi deyil, həmçinin ovçuluqda və idman sahəsində də geniş istifadə edilmişdir. Bütün bunlar atçılığın qədim vətəni olan Qarabağ və Muğanda orta əsrlərdə də bu sahənin inkişafından xəbər verir. “Əcaib əd-dünya” adlı əsərdə “Arran ölkəsində böyük at ilxısı olması” barədə məlumat var. Azərbaycan xalq oyun və əyləncələri haqqında məlumatlara qədim yunan, latın, Suriya, ərəb, fars, türk yazılı qaynaqlarında da rast gəlinir. Avropa səyyahlarının və diplomatlarının (A.Cenkinson, A.Oleari, Yan Streys, A.Düma, J.Şarden və b.) xatirələrində xalqımız barədə, onun qədim mənəvi mədəniyyəti, o cümlədən oyun və əyləncələri, rəqsləri, tamaşaları haqqında olduqca maraqlı və qiymətli məlumatlar vardır [1.s.393]. Komanda oyun növü olan çövkən yarışları eramızın birinci minilliyinin ortalarında formalaşmış, yüzillər ərzində Azəbaycanda, Orta Asiyada, İranda, Türkiyədə, İraqda və qonşu ölkələrdə məşhur olmuşdur. Mənbələr XII əsrdə İslam dünyasının mədəni mərkəzlərindən Bağdadda Orta Şərq ölkələrinin atçaparları arasında tarixdə ilk beynəlxalq çövkən yarışlarının keçirildiyini göstərir. Çövkən yarışlarının Azərbaycanda çox qədimdən məşhur olduğu faktlarla təsdiqlənir. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış maddi mədəniyyət və qədim yazılı abidələrə, təsviri sənət əsərlərinə, ədəbi-tarixi mənbələrə, folklor, eləcə də orta əsr bədii yaradıcılıq nümunələrinə istinadla demək olar ki, qədim Azərbaycanda güləş, oxatma, qılıncoynatma, nizə atma, atçapma, çövkən, Sürpapaq, Baharbənd, daşqaldırma, miloynatma, şahmat və sair idman oyunları geniş yayılmışdır. Bu qədim oyunlar demək olar ki, Azərbaycanın bütün bölgələrində, xüsusilə, Qarabağ və Muğanda daha geniş yayılmışdır. Qarabağ təkcə Azərbaycanın deyil, dünyanın da ən qədim tarixə malik olan diyarlarındandır. Bu ərazidəki Azıx mağarası, Xocalı-Gədəbəy arxeoloji abidələri kimi ən qədim insanların yaşayış məskənləri aşkar edilmişdir. Azıx yaşayış məskəni nəinki Qarabağın, o cümlədən Aralıq dənizi hövzəsi və Şərqi Afrika ilə birlikdə insanlığın vətənlərindən biri olduğunu sübut edir. Ölkədə tarixən mövcud olan idman ənənəsi müxtəlif növlərdə qorunub saxlanmış, müasir dövrədək gəlib çatmışdır. Qədim salnamə, miniatür və ədəbiyyat nümunələrində çövkən oyununun adı tez-tez çəkilir. Beyləqan şəhəri yaxınlığında aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilən IX əsrə aid qab üzərində çövkən oyununun təsvir edilməsi, müxtəlif yazılı mənbələrdə, dahi Azərbaycan şairləri Qətran Təbrizinin Divanında, Xaqani Şirvaninin əsərlərində, Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” və “İskəndərnamə” poemalarında, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında çövkəndən bəhs edilməsi, həmçinin orta əsr miniatürlərində bu oyunun təsvir edilməsi Azərbaycanda çövkən oyununun tarixinin çox qədim olduğunu göstərir. Çövkən mütləq şahların iştirakı ilə keçirilirdi. Yeddi yaşına qədər olan uşaqlar piyada, yeddi yaşından böyüklər isə at üstündə oynayırdılar. Meydanın uzunluğu 90 metr, eni isə 60 metr idi. Hər iki tərəfdə kərpicdən salınmış eni 3 metr, hündürlüyü isə 2, 5 metr olan qapılar olardı. At üstündə olan oyunçunun çövkən adında ağaclığı olardı. Nisbətən çömçə formasında olan çövkənin uzunluğu 1.25 metr idi. At dayanarkən topa zərbə vurmaq qəti qadağandır. Mütləq at hərəkət edən zaman çövkən topa toxunmalı idi [1.s.404]. XI əsr Azərbaycan şairi Qətran Təbrizinin “Divan”ında çövkən oyununun adı dəfələrlə çəkilir və şair çövkəni gözəlin uzun zülfünə bənzədir: Bir gün sən çovkanınla vurmaqdan ötrü Ay bəzən top, bəzən də çovkan kimi olar[15.s.86]. Mənim bu belimi kaman kimi əyən onun kaman qaşlarıdır, Mənim belimi çovkan kimi eyləyən də onun çovkan zülfüdür [15.96]. Bu cür çövkənlə bağlı qəzəllər demək olar ki, Q.Təbrizinin “Divan”ında kifayət qədər vardır. Q.Təbrizinin “Divanı”na istinad edərək qətiyyətlə demək olar ki, VI-X əsrlərdə çövkən idman oyunu ən populyar və hakim sinif nümayəndələrinin sevə-sevə oynadığı idman oyunlarından ən məşhuru olmuşdur. Çövkənlə bağlı digər mənbələr Xaqani Şirvani və Nizami Gəncəvinin əsərləridir. Görünür, bu oyun o qədər rəğbət qazanmışdır ki, bu mütəfəkkirlər öz yaradıcılığında çövkənə böyük yer vermişlər. X.Şirvaninin (1126-1199) əsərlərinə nəzər salsaq biz bunu əyani şəkildə görə bilərik. Azadlıq meydanında at çapmaq könlünə düşsə, Kosu - amal olar, əqlin ayağı - əldə çovqanı [9.s.103]. Bu beytdə Xaqani demək istəyir ki, əgər azad yaşamaq istəyirsənsə, artıq tamah və arzunun başını top, ağılın ayağını da o topu vuran çovqan et! Yəni azadlıq və xoşbəxtlik istəyən adam ehtiraslara deyil, ağlını özünə rəhbər etməlidir. Kim görübsə zülfünün çovqanım, bir top kimi, Başı meydanda onun çovqanına qurban qalıb [9.s.469]. Bu cür beytlər Xaqani “Divanı”nda kifayət qədərdir.
Çənədən top qapmaq istəyən zaman Üzümdəki saçdan yeyəcək çövkan [16.s.496]. Beytdə orta əsrlərdə at üstündə oynanılan "küy və çövkan" oyununa işarə edilir. Nizami Şirinin çənəsini topa (guy), onun saçlarını isə çövkana (ucu eyri ağaca) bənzətmişdir. Bu əsərində Nizami Azərbaycan qadınının elmə, mədəniyyətə yüksək qiymət verdiyini və Şirinin çox gözəl çövkən oynadığını göstərmişdir. Hətta Sasani şahı Xosrov Pərviz belə bu oyunda Şirinə uduzurdu. Həyati gözəllikləri sevən, təbii nemətlərdən bacardıqca səmərəli faydalanmağa çalışan bu Azərbaycan gözəlini şair həm də elmə, biliyə rəğbət bəsləyən, ilk məhəbbətinə son nəfəsinə qədər sadiq olan fədakar bir sevgili kimi təsvir edir. Biz at oynadan, qılınc vuran, ox atan, çövkan oynayan şən və qəhrəman bir qızın qiyabi bir məhəbbətin ardınca getdiyini görürük. Nizami dövründə də çövkən oyununun geniş yayılmış Azərbaycan idman oyunlarından biri olduğu bir daha təsdiqini tapır. Xosrov gördü ki, o munis quşlar Çəməndə qumrudur, şikarda tərlan. Şirinə dedi ki: “Gəl, at çaparaq, Bir az bu meydanda çövkən oynayaq”. Xosrovun çövkəninə top atdılar [16.s.181]. Orta əsrlərdə vaxtaşırı müharibələr güclü və məharətli döyüşçülərin hazırlanmasını tələb edirdi ki, onda da çövkən oyunu mühüm rol oynayıb. Çünki o, at üstündə oynanılırdı, güc və məharət tələb edirdi. Bu oyunun yaranma məkanı və zamanı barədə o qədər də geniş məlumat verilməyib. Bir sıra müəlliflər bu oyunun Sasanilər dövründə yarandığını qeyd edir. Onlar Firdovsinin “Şahnamə”sinə istinadən bu oyunun İranda meydana gəldiyini bildirir. Rus müəllifləri çövkənin İran-fars mədəniyyətinə aidliyi, ingilis müəllifi də Sasanilər dövründə sevilən bir idman oyunu olduğu qənaətindədirlər. Lakin bir sıra müəlliflər də var ki, onlar çövkənin sırf türklərə məxsusluğunu nəzərə çatdırırlar. Məsələn, gürcü tədqiqatçısı Robakidze bir məqaləsində bu oyunun türklərdən Sasanilərə keçdiyini göstərir. Krımski də bu oyunun türklərdən Sasanilərə, Sasanilərdən də ərəblərə keçdiyini bildirib. Nizaminin “Şərəfnamə”sində çövkən oyununun hətta Əhəmənilər dövründə mövcud olduğunu göstərir, hətta yazır ki, İskəndərin göndərdiyi elçiyə bir top və bir çuval küncüt verilir. Bu da o mənada verilir ki, yəni sən hələ uşaqsan əvvəlcə get çövkən oynamağı öyrən. Qasidə tapşırdı bir top, bir çövkan, Bir çuval küncüd də verdi ərməğan [17.s.117]. Şahlardan top qapan böyük hökmüran Cilovu çövkana buraxdı bir an [17.s.315]. XIII əsr Azərbaycanın məşhur sufi alim və şairi Şəms Təbrizinin (1185 – 1248) “Divan” ında da çövkən oyununa rast gəlmək olar. Fikrimizi sübut etmək üçün “Divan”dan bəzi beytlərə nəzər salaq: میدودچونگویزرینآفتاب ایعجباندرخمچوگانکیست[19.s.191] . Qızıl günəş top kimi fırlanır, Ey əcəb, görəsən, kimin çövkənini axtarır. آنملکمفخرچوگانوگوی شکرکهامروزبهمیدانماست[19.s.229]. O çövkən topunun iftixarlı mülkü Şükür ki, bu gün bizim meydanımızdır. Bu cür beytlər Ş.Təbrizidə istənilən qədərdir. Bu da həmin dövrdə çövkən oyununun daha populyar və elitar bir oyun olduğunu göstərir. XIV-XV əsrlərdə yaşamış mütəfəkkirlərimizdən İmadəddin Nəsimi (1369-1417) yaradıcılığında da çövkən oyununa böyük yer verilmişdir. Bu da onu göstərir ki, tarix boyu bu oyun Azərbaycanda daim önəmli yer tutmuş, bu oyuna yüksək qiymət verilmişdir. Məhz bunun nəticəsidir ki, yazılı ədəbiyyatımızda bu oyun geniş şəkildə təsvir edilmişdir. Nəsiminin çövkən oyununu təsvir etməsini onun beytlərindən aydın şəkildə görmək mümkündür: Mişkin saçın çövkanına çün başımı top еtmişəm, Еşqin bəlasından yеnə ol topu çövkan aхıdar[10.s.195]. Zülfünə başın top edibən qoydu Nəsimi, Zülfün sözünü dünyada çövkan dəxi bilməz [11.s.11]. XV-XVI əsr məşhur hökmdarımız və şairimiz şah İsmayıl Xətayinin yaradıcılığında da çövkən haqqında beytlərə rast gəlinir. Buradan məlum olur ki, qədim çövkən oyunumuz həmişə öz prestijini yüksək səviyyədə qoruyub saxlamışdır. Xətayinin beytlərinə diqqət yetirək: Başın tоp edə gör canan yоlunda, Çalınsın tоp çün çövkan anındır [18.s.71] Səvar оl dövlət atını həmişə, Səadət tоpuna çövkan sənindir [18.s.94]. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının “Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyunda belə bir ifadə var: “Qılıncını nə öyərsən, mərə kafir, əyri başlı çövkənimcə gəlməz mənə” [14.s.39]. Burada biz həmin dövrdə oğuz türkləri arasında çövkən oyununun populyar olması faktını görürük. Çövkən oyunu ildə bağlı I Şah Təhmasibin “Guy və çövkən”, yəni top və çövkən əsəri var. Tarixi roman janrında yazan yazıçılarımızdan biri Məmməd Səid Ordubadinin “Qılınc və qələm” romanında xüsusi bir fəsil çövkən oyununa həsr olunub. O bölümdə göstərilir ki, ərəb xilafəti dövründə bu oyun ən təntənəli bayramlar, xüsusi günlər zamanı keçirilir. Bu oyunun ən yaxşı oyunçuları kimi azərbaycanlılar ora aparılırdı. Fars tədqiqatçıları A.Azərnuş və Seyid Məhəmməd Dəbirsiyaqi öz məqalələrində çövkən oyunu, bu oyunun yaranma tarixi və oyunun qaydaları haqqında fikirlər söyləmişlər. A.Azərnuş məqaləsində “çövkən” sözünün mənası, müxtəlif dillərdə işlənməsi haqqında məlumat verilir. Həmçinin bu oyunun Sasanilər dövlətində meydana gəlməsi, buradan yunanlar və bizanslılar vasitəsilə Avropaya yayıldığı göstərilmişdir. Müəllif bu oyunun Misir Məmlük dövlətində də oynanıldığını da qeyd etmişdir [2.s.23-31]. S.M.Dəbirsiyaqi isə özünün “çövkən” adlı məqaləsində bu oyuna ayrı-ayrı ədəbi mütəfəkkirlərin əsərlərində rast gəlindiyini göstərmişdir[3.s.126-129]. Fars şairi Firdovsi (934-1024) “Şahnamə” əsərində çövkəndən söhbət açmış, bu oyunun Səyavuşun əsas oyunu olduğunu sübut etməyə çalışmışdır. Ümumiyyətlə, onun “Şahnamə” əsərində çövkənlə bağlı beytləri kifayət qədərdir. Məsələn; Firdovsi sanardın ki, covqan ilə top vurub, Yerə tulladı, çatdı Fərhad haman [5.s.378] Qoşun əhli heç boş oturmazdılar, İşi meydi, çovqandı, oxdu, şikar [5.s.384] Orta əsr fars şairi və sufizm nəzəriyyəçisi Fəridəddin ibn Məhəmməd Əttar (1136-1221) da öz yaradıcılığında çövkən barədə məlumat vermiş və öz qəzəllərində vəsf etmişdir: چه جایی ز لف چون چوگان انجا که انجا صد هزار ان سر چو گویی است. ز لف چوگان صفت در صف کفر گویی از کوکبه یی ایمان برد [6.s.93] O, nə yerdir ki, zülfün orada çövkən kimidir Orada yüzlərlə baş top kimidir Çövkən sifətli zülflər küfr sırasındadır Elə bil ki, fələkdən imana aparmışdır. Digər fars şairi Hafizin divanında da çövkən haqqında xeyli miqdarda məlumatlar vardır. ایصباباساکنانشهريزدازمابگو کایسرحقناشناسانگویچوگانشما[7.s.10 ] Ey səba məndən söylə Yəzd camaatına Haqq tanımazların başı sizin çövkən topunuzdur Ümumiyyətlə, fars yazılı ədəbiyyatında Əbu Bəkr Məhəmmədə ibn Zəkəriyə ər-Razi (865-925), Əbülqasim Həsən ibn Əhməd Ünsüri (980-1039), Sədi Şirazi, Cami, Cəlaləddin Rumi, Nasir Xosrov və s. öz əsərlərində çövkən haqqında kifayət qədər məlumat vermişlər. Türkiyə tarixşünaslığı və yazılı ədəbiyyat nümunələrində də çövkən oyununun populyar oyun olduğu göstərilmiş, bu oyunun türk ordusu arasında geniş oynanıldığı göstərilmişdir. Divanı Lüğati it-Türkdə Orta Asiya ilə məhdud qalmayıb Qaraxanlı və Səlcuqlularda da geniş şəkildə oynanıldığı göstərilmişdir. Kutadqu bilikdə isə elçilərin xüsusiyyətləri sayılarkən çövkəndə usta olmaları lazım olduğundan danışılır. Türk tədqiqatçısı Orhan Şaik Gökyay qeyd edir ki, “Qabusnamənin” 19-cu bölümü çövkən oyununa həsr edilmişdir. Keykavus oğlunun çox çövkən oynamamasını, bu oyunda atdan düşmə, göz çıxması qəzalarının çox olduğunu söyləmişdir. Ona bu oyunun ildə bir-iki dəfə oynamasını, çox atlı, çox izdihamlı oyunlara girməməsini nəsihət edər, şikəst olmaması üçün taktika verərdi. Bir də hekayə edərdi ki, bir gözü görməyən bir Xorasan bəyi çövkənə girmək istəmiş, lakin köməkçisi onu oyuna götürməmişdir. Bəy də buna çox hirslənərək mən hökmdaram demişdir, köməkçisi də demişdir ki, möhkəm olan digər gözün də gedərsə, bəyliyimizi kim idarə edəcək. Bəy bu fikirlə razılaşaraq çövkən oynamaqdan vaz keçmişdir [8.s.104]. Eyni zamanda Yunus Əmrənin bəzi şeirlərində də ov səhnələrinə və çövkən oyununa aid beytlər vardır. Türk səyahətçisi Evliya Çələbi (1611-1683) öz “Səyahətnamə” sinin IV cildində Təbrizdə oynanılan çövkən oyununa tamaşa etmiş və öz təəssüratlarını qeyd etmişdir: “Tebrizde bulunan Çevgan Meydanında göklere doğru uzanmış iki ardıç direği bir-birine ekleyip, en yukarısına gümüş bir tas konulduğunu, her Cuma günü bütün şah nökerleri ve han nökerlerinin atlarına binip Çevgan Meydanında oyunlar yaparak, gümüş tasa bütün okçuların ok yağdırdıklarını anlatmaktadır. Yine benzer şekilde Bitlisin Çevgan Meydanında bulunan yüksek bir çam direğinin tepesinde gümüş bir tas bulunduğunu, silahşorların at üzerinde ok atarak tası vurmaya çalıştıklarını, vuranın tası kazandığından bahs etmektedir” [4.s.356]. Osmanlı İmperiyasının hər böyük şəhərində idman üçün meydanlarda cirid və çövkən oynanmış, ox atışı və qabağa ox atma təlimləri keçirilmişdir. Bayramlarda cirit və çövkən oynanılması adət olmuşdur [13.s.643-657]. Türk tarixçisi Hatice Zorba da çövkənin Təbrizdə, İran Türküstanında olan Rumiye qalasında Rəvan kəndində çövkən meydanlarının olduğunu və burada əsgərlərin çövkən oynadığını bildirmişdir [21.s.721-732]. Digər türk tarixçilərindən Turqut Karabəy də bəzi məqalələrində çövkən oyunu, onun yayıldığı ərazi və oyunun bəzi xüsusiyyətləri haqqında məlumat vermişdir. T.Karabəy tarixi mənbələrə istinad edərək bu oyunun türk xalqları arasında geniş yayıldığını bildirmişdir. Müəllif “çövkən” sözünün mənşəyini araşdırmış, bu sözün türk sözü olduğunu sonralar isə türklərdən farslara keçdiyini göstərmişdir [12.s.81-86]. Çövkənin qədim Azərbaycan oyunu olmasını sübut edən faktlardan biri də Azərbaycan miniatürlərində bu oyunun dönə-dönə təsvir edilməsi, yazılı mənbələrdə onun keçirilmə qaydaları haqqında məlumat verilməsidir. Bu baxımdan Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasından götürülmüş çövkən oyununa aid miniatürləri göstərmək olar.
Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
