Canlı sistemlərdə mexaniki hərəkətin qanunları haqqında elmdir. Ġdman biomexanikası idman texnikasının



Yüklə 0,5 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/7
tarix11.05.2022
ölçüsü0,5 Mb.
#115804
  1   2   3   4   5   6   7
vdocuments.mx biomexanika-slayd



GĠRĠġ
Biomexanika
canlı sistemlərdə mexaniki hərəkətin qanunları
haqqında elmdir. Ġdman biomexanikası idman texnikasının
nəzəri əsasını təĢkil edir, idmançıların fiziki, texniki hazırlığını
əsaslandırır. Ġdman biomexanikasında insan hərəkətlərinin
öyrənilməsi nəticə etibarilə hərəkət əməliyyatlarının təkmilləĢmiĢ
üsullarının axtarıĢına yönəlir.
Biomexanika elmi bir
tədris fənni kimi toplanmıĢ biliklərlə
xarakterizə olunur. Bu biliklər müəyyən sistemdə - biomexanika
nəzəriyyəsində formalaĢır. Bununla bərabər, yeni biliklərin
alınma üsulları iĢlənib hazırlanır, bu isə biomexanika metodunu
təĢkil edir. Nəzəriyyə və metod müvafiq anlayıĢ və qanunlarla
ifadə olunur və biomexanikanın məzmununu aĢkara çıxarır.
Ġnsan hərəkətlərini tədqiq edərkən onun bədəninin kəmiyyət və
keyfiyyət göstəricilərini müəyyən edirlər. BaĢqa sözlə, bədənin
biomexaniki
xüsusiyyətlərinin ölçüləri nisbətini, kütlə bölgüsünü,
oynaqların mühərrikliyini və bütün bədənin, onun hissələrinin
ağırlıq mərkəzini qeyd edir.
Kinematik
(məkan, vaxt, məkan-vaxt) və dinamik (ətalət,
qüvvə, enerji) xüsusiyyətləri mexaniki qanunları tətbiq etməklə
öyrənilir.


1. Biomexanika
fənni və metodu
Biomexanika elmi
canlı orqanizmin anatomik-fizeoloji xüsusiyyətlərini
nəzərə alaraq, mexanika qanunlarına əsasən heyvan və insanın fəal
hərəkətlərini, onların meydana çıxma səbəblərini və dəyiĢikliklərinin
gediĢini,
həmçinin
hərəkət
zamanı
bədən
vəziyyətlərinin
saxlanılmasını öyrənir.
Fiziki
hərəkətlərin biomexanikası isə biomexanikanın bir Ģaxəsi
olub,
insanın hərəkətlərini idman məĢğələləri zamanı öyrənir.
Bu elmin
əsas məqsədi fiziki hərəkətlərin texnikasını, hərəkətlərin baĢ
vermə səbəblərini, yəni onların icra olunma üsulunu, effektliyini
öyrənməkdir.
Ġdman biomexanikasında öyrənilən insanın mexaniki hərəkətləri xarici
qüvvələr (ağırlıq, sürtünmə, zərbə və s.) və həmçinin daxili qüvvələrin
(əzələlərin dartma qüvvəsi) təsiri altında baĢ verir. Ġnsanın əzələləri
isəmərkəzi sinir sistemi vasitəsilə idarə olunur. Odur ki, canlı təbiətin
hərəkətlərini tam baĢa düĢmək üçün, nəinki hərəkətlərin mexanizm
öyrənmək həm də onların biologiyasını aydınlaĢdırmaq lazımdır, çünki
əsas xüsusiyyətlər mexaniki qüvvələrin səbəblərini təyin edir.
(Məsələn,
insanın
hərəkətlərinin
Ģəraitə
uyğunlaĢması
səbəblərini, hərəkətlərin təkmilləĢmə üsullarını, yorğunluğunu, təsirini
və s.)


2.
Hərəkət haqqında əsas anlayıĢlar
Məlumdur ki, orqanizmin hüceyrələrində baĢ verən müxtəlif kimyəvi və
fiziki
tənəffüs, qidanın həzmi və xaric edilməsi, bədənin və onun
hissələrinin bir-birinə nisbətən müəyyən fəzada yerlərini dəyiĢməsi,
mürəkkəb sinir fəliyyəti və s. Bütün bunlar materianın müxtəlif
formaları hərəkətləridir. Sadə hərəkət formaları olan mexaniki, fiziki və
kimyəvi hərəkət formaları həm canlı, həm də cansız təbiətdən
müĢahidə edir. Mürəkkəb formalarına isə bioloji (bütün canlılar aləmi)
və sosioloji (ictimai münasibətlər, düĢünmə) əlaqələr aiddir. Hər bir
mürəkkəb hərəkət forması özündə daha sadə hərəkət formalarını
birləĢdirir.
Ġnsanın
hərəkət
əməliyyatları,
hansı
ki,
idman
biomexanikasında öyrənilir, bunları mexaniki hərəkətlərdir. Lakin bu
hərəkətlər daha yüksək hərəkət formalarının iĢtirakı ilə icra edilir. Ona
görə

bioloji
mexanikə
(biomexanika)
cansız
cismlərin
biomexanikasından keyfiyyətcə fərqlənərək ondan daha geniĢ və daha
mürəkkəbdir. Ümumiyyətlə, həyatın əsas Ģərti, canlı orqanizmin onu
əhatə edən mühitlə qarĢılıqlı olan əlaqəsidir. Bu qarĢılıqlı əlaqədə
hərəkət
fəaliyyəti
mühüm
rol
oynayır.
Biomexanika
insanın
hərəkətlərini bədənin fəal hərəkətləri ilə vəziyyətlərinin qarĢılıqlı
əlaqəsi sistemi kimi öyrənir.


3.
Biomexanikanın ümumi və xüsusi məsələləri
Ġdman biomexanikasında insan hərəkətlərinin öyrənilməsinin ümumi məsələsi
qarĢıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün təsir edən qüvvələrin effektliyini,
onların icra olunma üsulunu qiymətləndirmək və nəticədə hərəkət
əməliyyatlarının təkmilləĢmiĢ üsullarını tapmaq və onlardan səmərəli istifaə
etməyi bacarmaqdan ibarətdir. Bundan ötrü, hərəkət zamanı təsir edən
qüvvələrdən hansıların xeyirli iĢ gördüyü, onların mənĢəyi və təsir etdiyi sahə
təyin olunur. Bu, eyni zamanda mənfəətsiz iĢ görən və mənfəətli qüvvələrin
effektliyinin
necə artırılması haqqında düzgün nəticə çıxarmağa imkan verir.
Ġdman biomexanikasının xüsusi məsələləri əsasən aĢağıdakılardan ibarətdir:
1.
Ġdmançı bədənin quruluĢu, xüsusiyyətləri və hərəkət funksiyalarının
öyrənilməsi.
2.
Ġdman texnikasının təhlili, onun düzgün qurulmasının öyrənilməsi.
3.
Ġdmançının texniki cəhətdən təkmilləĢməsinin öyrənilməsi.


1.
Məlumdur ki, hərəkətlərin bir çox variantları vardır. Odur ki, fiziki hərəkətləri
öyrənərkən
onları
icra
olunma
xüsusiyyətlərini,
hərəkətlərin
xarici
görünüĢünü, onların forma və xarakterini aydınlaĢdırmaq, hərəkətlərin
mexanizminə təsir edən qüvvələri və bu qüvvələrin insanın hərəkətlərində və
fiziki
obyektlərdə əmələ gətirdiyi dəyiĢiklikləri müəyyən etmək lazımdır. Bütün
bunların öyrənilməsi, hərəkətlərin müxtəlif yollarla icra olunmasının
qanunauyğunluqlarını baĢa düĢməyə imkan verir. Qeyd etmək lazımdır
ki, dayaq-
hərəkət aparatının quruluĢunu, onun mexaniki xüsusiyyətlərini və
funksiyalarını öyrənərkən idmançının yaĢ və cinsi xüsusiyyətlərini, məĢqin
təsir dərəcəsini də nəzərə almaq lazımdır.
2.
YarıĢlarda çıxıĢların effektliyini əldə etmək üçün idmançı yararlı, səmərəli olan
texnikadan
istifadə etməlidir. Ona görə də o, yeni daha səmərəli idman
texnikasını öyrənməlidir.
3.
MəĢqlər zamanı idman texnikasında aĢkara çıxan dəyiĢiklikləri öyrənmək
idmançının texniki cəhətdən təkmilləĢməsi üsulunun əsasını təyin etməyə
imkan verir.
Ġdmançının hərəkətlərini öyrənərkən bu hərəkətlərin Ģəraitdən
asılılığı, hansı Ģəraitin yaxĢı nəticə, hansı Ģəraitin isə pis nəticə verəcəyi
müəyyən edilir. Bununla bərabər hərəkətin icra olunduğu Ģəraitdə hansı
hərəkət üsullarının daha müvafiq olması təyin olunur.


Biomexanika
fənni və metodu (davamı)
4. (1.3)
Biomexanikanın məzmunu, nəzəriyyə və metodları.
Biomexanikanın məzmunu, müəyyən anlayıĢlar və qanunları ifadə edən nəzəriyyə və
metodlar
ibarətdir.
Biomexanika
nəzəriyyəsinin əsasını hərəkətlərin reflektor təbiəti və bir-biri ilə mexaniki
əlaqələri təĢkil edir. Bütün hərəkətlər mexanika qanunlarına əsasən müxtəlif mənĢəli
qüvvələrin təsiri altında nervizm prinsip əsasında reflektor olaraq icra olunur.
Ġdman biomexanikasının metodu tədqiqat üsulu və qanunauyğunluqların dərk edilməsi
yoludur. Metod
nəzəriyyə ilə, onun əsas ideyaları ilə təyin olunur və eyni zamanda
metodun özü
elmdə yəni biliklərin alınma üsulunu təyin edir.
Biomexanika
nəzəriyyəsində hərəkət əməliyyatları mürəkkəb bir sistem kimi təsvir olunur.
Ona
görə, onların öyrənilməsinə sistemli analis və sistemli sintezin tətbiq olunması
vacibdir.
Sistemli analizin
mahiyyəti ondan ibarətdir ki, cihazlar vasitəsilə hərəkətlərin kəmiyyət
xüsusiyyətəri, məsələn, sürət, sürətləndirmə və s. qeyd edilir və bu xüsusiyyətlərə
görə hərəkətləri fərqləndirmək, bir-biri ilə müqayisə etmək və hərəkət sistemini tərkib
hissələrinə ayırmaq mümkün olar. Kəmiyyət xüsusiyyətlərini öyrənərkən, hərəkət
sisteminin bütövlüyünü
səbəbini və onun hissələrinin bir-birinə necə təsir etdiyi də
aydın olur, bu isə hərəkətin strukturası və ya sistemili sintez bir-biri ilə sıx rabitədə
olub bir-birini
tamamlayırlar.
Müasir biomexaniki
tədqiqatlarda funksional metoddan daha çox istifadə edilir. Bu üsulun
köməyi ilə hadisələrin vəziyyət və xüsusiyyətləri arasındakı funksional asılılıq öyrənilir
.


5. (1.4)
Ġdman biomexanikasının inkiĢafı və onun baĢqa elmlərlə əlaqəsi
Ġdman biomexanikası ümumi biomexanikanın sahəsi olub, son illərdə sürətlə
inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdır. Biomexanika elminin sərbəst bir elm kimi
yaranması və inkiĢafına fizika və biologiya elmləri sahəsində toplanmıĢ elmi
materialların və həmçinin elmi-texniki tərəqqinin böyük təsiri olmuĢdur.
Biomexanikanın yaranmasında mexanika elmi həlledici rol oynamıĢdır. XVI-XVII
əsrlərdə Q. Qaliley və Ġ. Nyuton mexanikanın bir Ģöbəsi olan dinamikasını öz
əsrlərini əks etdirərək, mexanikanın əsas qanunlarını bərk cismin hərəkət
qanunlarını izah etmiĢlər. Bununla əlaqədar olaraq, biomexanikada ümumi
mexanika
əsasında
qurulma
hidro

ayerodinamika,
materialların
müqaviməti, elastiklik, çeviklik və sürüĢkənlik nəzəriyyələrin və həmçinin
maĢın və mexanizmlərin nəzəriyyəsi kimi sərbəst elmlərin məlumatlarından
da
istifadə olunmağa baĢlamıĢdır.
Daha sonralar biomexanikada riyaziyyat elmi
də geniĢ yer tutdu. 1679-cu ildə Ç.
Boreli
(həkim, riyaziyyatçı, fizik) “Canlıların hərəkəti” adlı əsərində
biomexanikanın bir elmi kimi əsasını qoydu.


XVI-XVII
əsrlərdə biomexanikada mexanika, fiziologiya və funksional anatomiya
elmlərin məlumatlarından istifadə olunurdu.
Beləliklə, biomexanika əsasən, mexanika, funksional anatomiya və fiziologiya
elmlərinin inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq, sərbəst bir elm kimi meydana çıxmıĢdır.
Ç. Borelinin
əsərləri ilə yaranmıĢ mexaniki istiqamət V. Braune və O. FiĢer
tərəfindən inkiĢaf etdirilmiĢdir. Ġnsan hərəkətlərinin öyrənilməsinə mexaniki
cəhətdən yaranan hər Ģeydən əvvəl hərəkət proseslərinin miqdar ölçüsünü
təyin etməyə imkan verir. Hərəkət funksiyalarının göstəricilərinin mexaniki
ölçüsü mexaniki
hadisələrin fiziki mahiyyətini aydınlaĢdırmaq üçün çox
vacibdir.
Bu
biomexanikanın əsaslarından biridir. Fizika nöqteyi-nəzərindən insanın dayaq
hərəkət aparatının quruluĢ və xüsusiyyətlərini, həmçinin hərəkətləri
aydınlaĢdırılır.


Funksional
anatomiyanın istiqaməti keçmiĢ Sovetlər Birliyində P. F. Lestqa, Ġ. M.
Seçenov, M. F.
Ġvanitski və baĢqaları tərəfindən yaranmıĢdır. Onlar öz
əsərlərində
oynaqlarda
hərəkətlərin
təhlilini
təsvir
etməklə
bədən
vəziyyətlərinin sıxlanılmasında və hərəkətlərində əzələlərin iĢtirakını müəyyən
etməklə və digər zəngin materiallarda biomexanikanın əsasını qoymuĢlar.
Hal-
hazırda elektromioqrafik üsul, yəni əzələlərin idman növündən asılı olaraq,
ardıcıllıqla iĢə qoĢulması fəallığının qeyd olunması geniĢ tətbiq edilir. Bu üsul
vasitəsilə ayrı-ayrı əzələlər və əzələ qrupları arasındakı qarĢılıqlı əlaqə
hərəkətlər iĢtirak edən əzələlərin təsir etmə vaxtı və dərəcəsi müəyyən edilir.
XIX
əsrdə fiziologiya və təbabətin inkiĢafı nervizm ideyası ilə sıx rabitədə
fiziologiya elminin banisi olan
Ġ. P. Pavlovun nervizm ideyası, ali sinir
fəaliyyəti haqqında təlimi və neyrofiziologiyaya aid son məlumatlar
biomexanikanın əsasını təĢkil edirdi. Rus alimlərindən Ġ. M. Seçenov, Ġ. P.
Pavlov, A. A.
Ġxtomski, P. Anoxin, N. A. BernĢteyn və baĢqaları öz əsərlərində
hərəkət aparatının reflektor təbiətini və orqanizmlə mühitin qarĢılıqlı
əlaqəsində sinir sisteminin tənzimedici rolu aĢkara çıxararaq göstərmiĢlər ki,
bunlar insan
hərəkətlərinin öyrənilməsini fizioloji əsasını təĢkil edirlər.


BernĢteyn öz tədqiqatlarına əsaslanaraq, hərəkətlərin idarə edilmə
prinsipini
irəli sürmüĢdür. Bu prinsip sinir sistemindən verilən əmrlərin
hərəkətin icra olunduğu Ģəraitə uyğunlaĢması vasitəsilə və hərəkət
məsələlərindən uzaqlaĢmanın qarĢısını almaq vasitəsil həyata keçirilir.
BernĢteynin neyrofizioloji dəlilləri insan hərəkətləri biomexanikasının
müasir
nəzəriyyəsinin formalaĢması üçün bir əsas olmuĢdur.
Beləliklə,
biomexanikanın
inkiĢafında
mühüm
rol
oynayan
mexanika, funksional anatomiya
və fiziologiya istiqamətlərinin birliyi
hərəkətlərinin öyrənilməsinin metodoloji əsasını təĢkil edir.
Ġdman biomexanikası XIX əsrin ikinci yarısında rus anatomu P. F.
Lestqaft
tərəfindən inkiĢaf etdirilmiĢdir. O, 1877-ci ildə fiziki tərbiyə
kurslarında biomexanika fənnindən ilk dəfə mühazirə oxumuĢdur.
Oktyabr
inqlabından sonra P. F. Lestqaft adına fiziki təhsil institutu
yaradılmıĢ və biomexanika kursu “Fiziki təhsil fənninin tərkibində tədris
edilmiĢ”, 1927-ci ildə isə “Hərəkətin nəzəriyyəsi” adı ilə sərbəst bir
fənn kimi və 1931-ci ildə “Fiziki məĢğələlərin biomexanikası” adı ilə
tədris
planına
daxil
edilmiĢdir.
30-cu
illərdən
baĢlayaraq
Moskva, Leninqrad, Tbilisi, Xarkov
və baĢqa Ģəhərlərdə bədən
tərbiyəsi institutlarında idman biomexanikası sahəsində tədris və elmi
iĢlər aparılmağa baĢladı.


1939-cu
ildə E. N. Kotikovun redaktorluğu altında “Fiziki məĢğələlərinin
biomexanikası” adlı tədris kitabı meydana çıxdı. 1960-1970-ci illərdə
isə E. K. Tukov, D. D. Donskoy və V. M. Zasiorskinin biomexanikaya
aid
tədris kitabları da çapdan çıxdı. KeçmiĢ SSRĠ-də idmanın inkiĢafı
və xüsusən olimpiya oyunlarında sovet idmançılarının iĢtirakı öz
növbəsində idman biomexanikasının inkiĢafına böyük maraq oyatdı.
1958-ci
illərdən baĢlayaraq bütün bədən tərbiyəsi institutlarında
biomexanika
kafedraları təĢkil edildi, tədris proqramları hazırlandı,
namizədlik və doktorluq disertasiyaları müdafiə edildi. Hal-hazırda
yüksək dərəcəli idmançıların hazırlanması yalnız idman texnikası və
onun
təkmilləĢmə metodlarına əsaslanan biomexanika elminə
dərindən yiyələnmək vasitəsilə əldə edilə bilər.
Biomexanika
tədqiqatların nəzəri və təcrübi nəticələlərin baĢqa elm
sahələrində, məsələn, fiziki tərbiyə nəzəriyyə və metodunun
təkmilləĢdirilməsində kliniki təbabətdən, kosmik aviasion biologiyada,
əmək biologiyasında və s. istifadə olunur.


1. Biomexanika
fənni və metodu (davam)
6. (1.5.)
Ġdman biomexanikasının inkiĢafında müasir dövr
Ġdman biomexanikasının əhəmiyyəti aĢağıdakılarla təsdiq edilir.
1. Bu elmin
əsas məqsədi fiziki hərəkətlərin texnikasının, yəni onların icra
olunma üsulunun effektliyini
öyrənməkdir. Fiziki hərəkətlərin texnikasını baĢa
düĢmək - hərəkətləri düzgün qiymətləndirməyə, əzələ iĢinin xarakterini
mühakimə
etməyə,
hər
bir
hərəkətin
orqanizmə
olan
təsirini
müəyyənləĢdirməyə imkan verir.
2.
Texnikanın təhlili idman texnikasını elmə əsaslarla təlim metodikasını
tapmağa imkan verir.
3. Fiziki
hərəkətlərin biomexanikasını bilmək fiziki və ilk növbədə idman
hərəkətlərinin texnikasını təkmilləĢdirmək üçün lazımdır. Ġdman hərəkətlərinin
texnikası isə bildiyimiz kimi, həmiĢə inkiĢaf edir, bu da yalnız biomexaniki
tədqiqatların əsasında əldə edilir.
4. Fiziki
hərəkətlərin texnikası haqqında düzgün təsəvvürün əldə edilməsi həmin
hərəkətlərin daha yaxĢı dərin və mürəkkəb tərəflərini (Biokimyəvi, fizioloji,
psixoloji
və s.) öyrənməyə imkan verir.
5.
ĠĢçi duruĢunu və əmək hərəkətlərini hərbi əməli hərəkətləri və həmçinin
müalicə
məqsədilə
istifadə
edən
hərəkətləri
təkmilləĢdirmək
üçün
biomexanikanı bilmək lazımdır.


Ġnsan bədəni və onun hərəkətlərinin biomexaniki xüsusiyyətləri
Məlumdur ki, insanın hərəkət aparatını sümüklər, onların birləĢmələrinə hərəkət
aparatının fəal hissəsi olan əzələlər təĢkil edir. Bütün sümüklər oynaq, qığırdaq və ya
birləĢdirici toxuma vasitəsilə birləĢib skleti təĢkil edirlər.
Sümüklərə birləĢən əzələlər isə yığılıb-boĢalmaları ilə istiqaməti və öz dartma qüvvələri
dəyiĢərək insanın, onun ayrı-ayrı hissələrinin hərəkətlərinə yerdəyiĢmələrinə səbəb
olur.
Beləliklə, insanın hərəkət aparatının xüsusiyyətləri insan bədənini mexaniki
hərəkət obyekti və biomexaniki sistem kimi təsvir etməyə imkan verir. Biomexaniki
sistem
ümumi
xüsusiyyətlərə malik olan canlı törəmələri, məsələn, üzvlərin
toxumaların bir-biri ilə birləĢməsi deməkdir. Biomexaniki sistem əsasən mexaniki
hərəkət qanunlarının icrasında, bu hərəkətlərin idarə edilməsi üsullarında, bu
hərəkətlərdə iĢtirakında və ya onlardan istifadə edilməsində ümumi xüsusiyyətlərə
malikdir.
Ġnsanın hərəkətlərinin tədqiq edərkən onun bədəninin hərəki funksiyasının və mexaniki
vəziyyətinin kəmiyyət göstəricilərini ölçürlər. BaĢqa sözlə desək, bədənin biomexaniki
xarakteristikası (bədən proporsiyasını, kütlə bölgüsünü oynaqlarda mütəhərrikliyi və
s.)
və bütün bədənin və onun hissələrinin hərəkətini qeyd edirlər.


Deməli, biomexaniki xüsusiyyət – biosistemin mexaniki vəziyyətinin və
onun
dəyiĢikliklərinin
ölçüsüdür.
Ġnsan
bədəninin
biomexaniki
xüsusiyyətlərinə
kəmiyyət

keyfiyyət
xüsusiyyətləri
daxildir.
Kəmiyyət xüsusiyyətləri ölçülərdən, hesablamalardan və həmçinin bir
ölçünün
baĢqa ölçü ilə əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Məsələn, sürət
müəyyən məkanda cismin yerdəyiĢməsinin göstərən miqdardır. Sürət
məkan və vaxt birləĢdirib, yolun keçdiyi vaxta olan nisbəti ilə müəyyən
edilir.
V=S/t
Keyfiyyət
xüsusiyyətləri
yalnız
sözlə
təsvir
olunur;
hərəkətin
forması,xarici görünüĢü, gərginliyi,azadlığı,cəldliyi,səlisliyi və s.heç bit
ölçü
aparılmadan təsvir olunur.
Keyfiyyət xüsusiyyətleri kinematik və dinamik xüsusiyyətlərə bölünür.  


8.(2.1) Hərəkətin kinematik xüsusiyyətləri 
Kinematika
hərəkətin məkan və vaxt ərzində dəyiĢikliklərini öyrənir. Lakin hərəkəti əmələ
gətirən səbəbləri aydınlaĢdırmır. Yalnız hərəkətin formasını və xarakterini
(trayektoriyasını. istiqamətini, yolunu, sürətini, vaxtını təhlil edir)
Kinematik
xüsusiyyətlər 3 qrupa ayrılır:
məkan
vaxt
məkan və vaxt xüsusiyyətləri
8. (2.2) Məkan kinematik xüsusiyyətləri
Məkan kinematik xüsusiyyətləri – bədənin – cismin kooordinatları üzrə ilkin və sonuncu
vəziyyətlərini və trayektoriya üzrə hərəkətini təyin etməyə imkan verir. Bunun üçün
kinokadrlardan
istifadə edilir.
Koordinat
– hesabat sisteminə görə hər hansı bir bədən nöqtəsinin və ya hisəsinin
məkanda yerləĢməsinin ölçüsüdür.
Trayektoriya
-
hərəkətin məkan xarakteristikasıdır, yəni hərəkət edən nöqtənin
istiqamətidir. Trayektoriyada nöqtənin yerdəyiĢməsini, yolun uzunluğunu, əyriliyini və
məkanda səmtini müəyyən edirlər
.


Ümumiyyətlə, cismin hərəkətinin 2 əsas forması vardır: irəli və dövrü hərəkət.
Ġrəli hərəkətdə bədənin bütün nöqtələri eyni cür hərəkət edirlər (sürət və
sürətləndirmə olur) Belə hərəkətdə bütün bədənin yerdəyiĢməsini təyin etmək
üçün,
hər hansı təsir bədən nöqtəsinin sonuncu vəziyyətinin koordinatından
onun ilkin
vəziyyətinin müvafiq koordinatını çıxmaq kifayət edir.
Dövri
hərəkət elə hərəkətə deyilir ki, cismin bütün nöqtələri dairə çəkərək, onun
mərkəzləri dairənin oxu adlanan düz xətdə yerləĢmiĢ olsun. Buna misal
yellənənlər, yırğalanmalar və s. ola bilər. Eyni vaxtda icra olunan irəli və
dövrü
hərəkətlər
mürəkkəb
hərəkətləri
əmələ
gətirir, məsələn, tullanmalar, akrobatik hərəkətlər.
Cismin
irəli hərəkəti düzxətli və əyrixətli ola bilər. Düzxətli hərəkətdə istiqamət
dəyiĢilmir, sürət isə ancaq miqdarca dəyiĢə bilər. Əyrixətli hərəkətdə isə həm
istiqamət və həm də sürət deyiĢilir. Ġrəli hərəkətdə məsafənin miqdarı sm və
metrlə ölçülür. Dövrü hərəkətlərin ölçüsü isə bucaq sürəti və bucaq
sürətləndirməsidir.


Bucaq
sürəti (W) dövri hərəkətin cəldliyini xarakterizə edir:
W= v/r Burada
fırlanan bədən nöqtələrinin xətti sürəti: V= w/r bucaq sürətilə dönmə radiusunun
hasilinə bərabər olur.
Ġrəli hərəkətdə bədənin bütün nöqtələrinin xətti sürəti eynidir. Dövri hərəkətlərdə isə
bədən nöqtəsi ırlanam oxundan nə qədər uzaq olarsa (radius böyük olarsa) bir o
qədər onun xətti sürəti böyük olar. Bərk cismin bütün fırlanan nöqtələrinin xətti
sürətinin onların radiusuna olan nisbəti eynidir.
Bucaq
sürəti bədənin dönmə bucağı ilə də ölçülə bilər:
W=la/t
Bucaq
sürətinin vahidi saniyədə 1 radiandır (vadisan). Radian elə bucaqdır ki, bunun
qövsi 1 radiusa
bərabərdir. (57* 14^44)
Bucaq
sürətləndirməsi dövri hərəkətin dəyiĢilməsinin ölçüsüdür. Sürətləndirmə, sürətin
dəyiĢilməsinin baĢ verdiyi vaxt arasındakı nisbətlə müəyyən edilir:
a= v2-v1/t2-t1 : a=v/t


Hərəkət aparatının inkiĢafı








2. Ġnsan bədəni və onun hərəkətlərinin biomexaniki xüsusiyyətləri (davam)
2.3 Vaxt 
– kinematik xüsusiyyətləri
Vaxt kinematik
xüsusiyyətlərə aiddir: vaxt anı. Hərəkətin davam etmə müddəti ,
hərəkətin tempi və hərəkətin ritmi
Nöqtəni məkanda təyin edərkən, onun orada olduğu vaxtı mütləq təyin etmək
lazımdır. Vaxt anı (t) bədən nöqtəsi və sisteminin vəziyyətinin hərəkətin
baĢlanğıcında,gediĢində və sonunda vaxt ölçüsüdür. Həmçinin hərəkət
fazaları da vaxt anı ilə təyin olunur, yəni hərəkətin bir fazası qurtarır, o biri
fazası baĢlayır.Məsələn. qaçıĢ zamanı ayağın dayaqdan ayrılması – bu təkan
fazasının qurtarma anı və uçuĢ fazasının baĢlanma anıdır.Vaxt anı ilə
hərəkətin davametmə müddəti də təyin olunur.
Hərəkətin davametmə meddəti
-
hərəkətin ilkin və sonuncu vaxt onları
arasındakı fərqlə ölçülür:
t = tsan-
tbaĢ ;   (    t) = T
Burada
t-vaxt
anı, T-vaxt arasındakı fərq ölçüsüdür. Nöqtənin keçdiyi yolu
məsafəni və bu hərəkətin müddətini təyin etməklə onun sürətini də təyin
etmək olar. Həmçinin hərəkətin davametmə müddətini bildikdə, onun temp və
ritmini
də təyin etmək olar
.


Hərəkətin tempi – hərəkətlərin sıxlığı, tezliyi və təkrar olunbmalarının vaxt ölçüsüdür.
O, vaxt
vahidində təkrar olunan hərəkətlərin miqdarı ilə ölçülür.
N= 1/    t :             (N) = T-1
Temp hərəkətin davametmə müddətilə tərs mütənasibdir, yəni hərəkətin davametmə 
müddəti nə qədər çox olarsa, bir o qədər hərəkətin tempi az oalr və əksinə.
Təkrar olunan (tsiklik) hərəkətlərdə temp texnikanın təkmilləĢmə göstəricisidir.
Məsələn, yüksək dərəcəli (xizək sürənlərdə, avar çəkənlərdə, üzgüçülərdə) hərəkətləri
tezliyi tempini
sürətləndirir, nəinki aĢağı dərəcəli idmançılarda.
Yorğunluqla əlaqədar olaraq temp də dəyiĢilir, belə ki, bu zaman hərəkətin davamiyyəti
artır, temp isə azalır.
Hərəkətin ritmi – bu hərəkət hissələrinin nisbətini göstərən vaxt ölçüsüdür. Məsələn, qaçıĢ
zamanı dayaq vaxtının uçuĢa olan nisbəti və yaxud dayaq dövründə amortiz fazasının
təkan fazasına olan nisbəti:
Ritmi
təyin etmək üçün hərəkəti fazalara ayırmaq lazımdır, çünki bu fazalar
istiqamət, sürət, sürətləndirmə və baĢqa xüsusiyyətlərlə bir-birindən fərqlənirlər.
Hərəkətlərin ritminə görə onların təkmilləĢmə dərəcəsini müəyyən etmək olar. Ritm daima
və dəyiĢkən olur. O, həm tsiklik və həm də a tsiklik hərəkətlərdə ola bilər. Əgər tsiklik
hərəkətlərdə hər hansı bir hərəkətin ritmi dəyiĢməz qalarsa, bu daimi ritmdir, əgər
dəyiĢirsə, onda müvəqqəti və ya dəyiĢkən ritmdir.


2.4 Məkan-vaxt xüsusiyyətləri
Məkan – vaxt kinematik xüsusiyyətləri insan hərəkətlərinin və vəziyyətlərinin vaxt ərzində
necə dəyiĢdiyini müəyyən edirlər. Məkan və vaxtn ölçüsü nöqtənin sürəti hesab
olunur.
Sürət müəyyən sahədə cismin yer dəyiĢməsini göstərən miqdardır. O keçilən
məsafənin vaxta olan nisbəti ilə ölçülür.
V=s/t
Beləliklə sürət hərəkətin istiqamətini və cəldliyini xarakterizə edir.
Lakin insan
hərəkətlərinin sürəti daimi olmayıb, dəyiĢgəndir. Hərəkət artan sürətlə olarsa
sürətləndirmə, əksinə azalan sürət adlanır.


Bərabər və düzxətli hərəkətlərdə sürətin istiqaməti dəyiĢilmir. Qeyri –
bərabər və əyrixətli hərəkətlərdə isə sürətin istiqaməti dəyiĢilir. Belə
hallarda,
hərəkətin ani sürətini təyin etmək lazım gəlir. Ani sürəti elə
sürət kimi təsəvvür etmək olar ki, bədən həmin sürəti oan artıq heç bir
qüvvə təsir etmədik də saxlaya bilsin. Əyrixətli hərəkətdə ani sürətin
istiqaməti daima dəyiĢilir.. Bu onu göstəriri ki, bədənin ayrı-ayrı
nöqtələrinin ani sürəti də dəyiĢkəndir. Bərabər vəı düzxətli
hərəkətlərdə isə ancaq orta sürət təyin edilir.
Beləliklə sürətin nə vaxt və necə dəyiĢildiyinin öyrənilməsi, hərəkətin
forma
və xarakterini təyin edən səbəbləri aydınlaĢdırmağa imkan verir.


2.5 Hərəkətlərin dinamik xüsusiyyətləri
Ġnsanın bütün hərəkətləri və hərəkətə gətirdiyi cisimlər qüvvə təsiri altında
sürətlərini miqdarca və isitqamətcə dəyiĢirlər. Hərəkətlərin mexanizmini, yəni
onların baĢ vermə səbəblərini dəyiĢikliklərin gediĢini aydınlaĢdırmaq üçün
hərəkətlərin dinamik xüsusiyyətlərini tədqiq etmək lazımdır.
Dinamik
xüsusiyyətlərə aiddir:
Ətalət xüsusiyyəti (insan bədəninin və onun hərəkətə gətirdiyi cismin
xüsusiyyətləri)
Qüvvə xüsusiyyətləri (bədən hissələri ilə baĢqa cisimlərin qarĢılıqlı təsirinin
xüsusiyyəti)
Enerji
xüsusiyyəti (biomexaniki sisteminin halının və iĢ qabiliyyətinin
dəyiĢilməsi)


2.6 Ətalət xüsusiyyətləri
Ətalət xüsusiyyət Nyutonun I qanununda əks olunur. Bu qanuna görə tətbiq
olunan xarici
qüvvə cismin halını və hərəkətini dəyiĢdirənə qədər o, öz sakitlik
halını və bərabər düzxətli hərəkətini saxlayır.
Məsələn, hər hansı bir tullanmıĢ alət (qumbara, nizə və s.) öz uçuĢunu ətalət
qanunu
üzrə davam etdirir. Lakin havanın müqaviməti və yerin cazibə
qüvvəsinin təsiri altında hərəkəti dəyiĢilir, alət yerə düĢür və öz bərabər
düzxətli uçuĢunu davam etdirə bilmir. BaĢqa sözlə , cisim öz sürətini, onu hər
hansı bir qüvvə dəyiĢdirənə qədər saxlayır.xarici qüvvə təsiri olmadıqda
cisimlər öz sürətini eyni cür dəyiĢməz saxlayırlar, bu cismin ətaləti adlanır.
Müxtəlif cisimlər qüvvə təsiri altında sürətini müxtəlif cür dəyiĢirlər. Bu isə
cisimlərin ətalətlik xassəsi adlanır. Elə bu xassəyə görə sürət necə
dəyiĢilməsini təyin edirlər. Deməli, ətalətlik fiziki cismin elə bir xassəsidir
ki, bu gün
və təsiri altında zaman ərzində sürətin yavaĢ-yavaĢ dəyiĢilməsi
nəticəsində baĢ verir. Ətalətə görə sürətin dəyiĢməyərək saxlanılması real
Ģəraitdə o vaxt mümkündür ki, cismə tətbiq olunana bütün xarici qüvvələr
qarĢılıqlı olaraq tarazlaĢmıĢ olsun.TarazlaĢmayan xarici qüvvələr isə cismin
ətalətliyinin ölçüsünə müvafiq sürətini dəyiĢdirirlər.


Ətalət qanunu irəli hərəkət edən cisimlərə xas olan əlaəmtdir. Deməli, irəli
hərəkətdə cismin ətalətliyinin ölçüsü, onun kütləsidir.
Cismin
kütləsi, tətbiq olunan qüvvə miqdarının onun əmələ gətirdiyi
sürətləndirməyə olan nisbəti ilə ölçülür. M=f/a
Kütlənin ölçüsü Nyutonun II qanununa əsaslanır: yəni “ hərəkətin dəyiĢilməsi
ona
təsir edən xarici qüvvə ilə düz mütənasib olub, həmin qüvvənin tətbiq
olduğu isitqamətdə baĢ verir”.Eyni qüvvə az kütləli cisimdə böyük
sürətləndirməyə səbəb olur, nəinki böyük kütləli cisimlərdə. Deməli, hərəkət
təcili ona təsir edən qüvvə ilə düz, onun kütləsi ilə tərsmünasibdir; a=f/m bu
formuladan
təsir edən qüvvəni almaq olar: F=ma və ya bu kütlənin çəkisini
almaq olar.
Beləliklə mexanika qanunları nöqteyi nəzərindən hərəkət edən cismin kütləsinin
az
olması və həmin cisimlə əlaqədə olan cismin kütləsinin çox olması
sərfəlidir.Məsələn, yadro tullayan adamın çəkisinin çox olması, qaçan adamın
və ya hündürlüyə tullanan adamın çəkisinin az olması yaxĢı nəticə verir.


2
. Ġnsan bədəni və onun hərəkətlərinin biomexaniki xüsusiyyətləri. (davamı)
2.7 
Qüvvə xüsusiyyətləri
Cismin
hərəkəti hərəkətedici qüvvənin təsiri altında baĢ verdiyi kimi. Həmdə alət
üzrə, hərəkətedici qüvvə olmadıqda yalnız ləngedici qüvvə tətbiq edildikdə də
əmələ gəlir. Hərəkətedici qüvvələr həmiĢə tətbiq olunmur, ləngedici qüvvəsiz
isə hərəkət baĢ vermir. Hərəkətin dəyiĢilməsi isə qüvvə təsiri altında olur.
BaĢqa sözlə qüvvə hərəkətin səbəb olmayıb, hərəkət dəyiĢikliyinin səbəbidir.
Qüvvə xüsusiyyətləri qüvvə təsiri ilə hərəkət dəyiĢikliklərinin əlaəqsinin
aĢkara çıxarır.
Qüvvə bir cismin baĢqa cismə mexaniki təsirinin ölçüsüdür. Qüvvə, cismin
kütləsinin onun təcilinə olan hasili ilə ölçülür: F=ma. Qüvvənin ölçüsü də
kütlənin ölçüsü kimi Nyutonun II qanununa əsaslanır. Cismə tətbiq olunan
qüvvə, onda sürətləndirməyə səbəb olur. Qüvvənin mənbəyi baĢqa cisim
olur,
deməli 2 cisim qarĢılıqlı təsir edir, II cisim I cismə təsir edir. I cisim isə iki
cismə əks təsir göstərir. Belə hallarda Nyutonun III qanunu bildirir ki. 2 cismin
bir-
birinə təsiri həmiĢə bərabər və istiqamətcə əks olunur.


Qüvvənin təsiri nəticəsi yalnız cismin sadə irəli hərəkətində mümkündür. Ġnsan
hərəkətlərində isə harada ki, bədən hissələrinin bütün hərəkətləri fırladıcı
xarakter
daĢıyırsa, dairəvi hərəkətlərin dəyiĢikliyi qüvvədən asılı olmayıb
qüvvə anından asılıdır. Qüvvə ani cismə tətbiq edilən qüvvənin fırladıcı
təsirinin ölçüsüdür. O, qüvvənin çiyninə olan hasilinə bərabərdir. Qüvvə çiyni
qüvvə anı mərkəzindən qüvvə təsiri xəttinə qədər olan qısa məsafəsidir.
Hər bir qüvvə impulsa malikdir. Qüvvə impulsu sürət dəyiĢikliyini müəyyən edir.
Qüvvənin özü isə sürətləndirməni, yəni sürət dəyiĢiklikləri sürətin
dəyiĢilməsində hərəkətlərin miqdarı və kinetik anı meydana çıxır.
Hərəkətlərin miqdarı cismin irəli hərəkətinin ölçüsü olub, mexaniki hərəkət kimi
digər cismə verilməsi əlamətini xarakterizə edir. Hərəkətlərin miqdarı kütlə
cisminin onun
sürətinə olan hasili ilə ölçülür: k=mv
Cismin
hərəkətlərinin miqdarı təyin oluna bilər, məs: hansı müddətlə cisim
ləngidici qüvvənin təsiri altında hərəkət edir. Hərəkət miqdarının müvafiq
dəyiĢikliyi qüvvə impulsunun təsiri altında baĢ verir.


Kinetik an cismin dövrü
hərəkətinin ölçüsü olub mexaniki hərəkət Ģəklində baĢqa
cismə verilməsi əlamətini xarakterizə edir. Kinetik an fırlanma oxuna nisbətən
ətalət anının cismin bucaq sürətinə olan hasilinə bərabərdir: Kan= YW
Qüvvə ani impulsunun təsiri altında kinetik anın müvafiq dəyiĢikliyi baĢ verir.
Beləliklə,
hərəkətin
dəyiĢikliklərinin
dinamik
ölçüsü
(hərəkətlərin
miqdarı,kinetikası) da əlavə olunur. Qüvvə təsiri ölçüləri ilə birlikdə onlar
qüvvənin hərəkətlə qarĢılıqlı əlaqəsini əks etdirirlər. Bunların öyrənilməsi
hərəkətin fiziki əsaslarını baĢa düĢməyə kömək edir ki,bu da insan
hərəkətlərinin spesifik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi üçün çox vacibdir.
2.8 Enerji
xüsusiyyətləri
Ġnsan hərəkətləri zamanı onun bədəninə tətbiq olunan qüvvə iĢ görür və bədən
hissələrinin vəziyyətini və sürətini dəyiĢdirir ki, bu da enerjinin dəyiĢilməsinə
səbəb olur. Qüvvənin iĢi-bu qüvvə təsiri altında cismin yerdəyiĢməsini
göstərən ölçüdür.


Əgər qüvvə hərəkətə tərəf yönəlmiĢsə, onda o hərəkət edən cismin enerjisini artıraraq,
müsbət iĢ görür.Əksinə qüvvə hərəkətin qarĢısına yönəlmiĢsə, onda qüvvənin iĢi
mənfi olur və hərəkət edən cismin enerjisi azalır.Cismin ağırlıq qüvvəsinin iĢi, onun
çəkisinin, ilkin və sonuncu vəziyyətlərinin hündürlük fərqinin hasilinə bərabərdir: A=RH
Cismin
aĢağı hərəkətində ağırlıq qüvvəsinin iĢi müsbət, yuxarı hərəkətində isə
mənfidir.
Enerji sistemin
iĢ qabiliyyətinin ehtiyat mənbəyidir. Mexaniki enerji sistemdə cisimlərin
hərəkətlərinin sürətilə və onların qarĢılıqlı yerləĢməsi ilə təyin olunur, deməli bu enerji
yerdəyiĢmə və qarĢılıqlı təsir enerjisidir.Cismin kinetik enerjisionun mexaniki
hərəkətinin enerjisi olub, iĢ görmək imkanını müəyyən edir. Ġrəli hərəktdə kinetik enerji
belə ölçülür: Ekin=mv
2
/2
yəni, cismin kütləsinin onun sürət kvadratına olan hasilinin
yarısı ilə ölçülür.Dövrü hərəkətlərdə isə kinetik enerji Ekin=1W
2
/2
yəni ətalət anının
bucaq
sürəti kvadratına olan hasilinin yarısı ilə ölçülür.
Cismin potensial enerjisi onun
vəziyyətinin enerjisidir.
Epot=GH, G-
ağırlıq qüvvəsi, h-ilkin və son vəziyyətlərinin fərqidir.Ġnsanın
hərəkətlərdə hərəkətin bir növü baĢqa növə keçir. Bu zaman hərəkətin ölçüsü
olan enerji
də 1 növdən baĢqa növə keçir.


3.Hərəkət aparının biomexaniki sisteminin
quruluĢu və vəzifəsi
Məlumdur ki, hərəkət fəaliyyəti bədənin bütün üzvləri vasitəsilə əldə edilir, lakin əsas bu
fəaliyyət də hərəkət aparatının üzərinə düĢür. Ġnsanın hərəkət aparatında dayaq
vəzifəsini görən və bir-birilə hərəkətli birləĢən sümüklərdən – qollardan ibarət olan
sümük
hər hansı bir qüvvə təsirinə qarĢımüqavimət göstərir və eyni zamanda bu qollar
əzələlər mvasitəsilə hərəkətə gətirilir.
Ġnsanın dayaq hərəkət aparatının quruluĢ və vəzifəsi çox mürəkkəb olduğu üçün onun
hərəkət və vəziyyətləri də çox müxtəlifdir.Ona görə də insan bədəni bütövlükdə və
həm də onun ayrı-ayrı hissələri biomexaniki sistem kim təsir edilir.
BaĢqa sözlə desək, insanın hərəkətlərini və onların səbəbini yalnız mexaniki nöqteyi
nəzərincə öyrənməklə kifayətlənmək düzgün deyil. Hərəkət aparatının quruluĢunu və
iĢ prinsipini düzgün anlamaq üçün insan bədəninin bioloji təbiətinin mexanizmini də
bilmək vacibdir.


Biomexaniki insan
bədəninin, onun dayaq – hərəkət aparatının elə quruluĢ və
vəzifələrinöyrənir ki, bunlar hərəkətlərin təkmilləĢməsi üçün böyük əhəmiyyət
kəsb edilir. Beləliklə insan bədəni bir biomexaniki sistemdir. Biomexaniki
sistem
insan
bədəninin
elə
b
ir
moduluqdur
ki,
burada
bütün
qanunauyğunluqlarını öyrənmək olar.
Biomexaniki sistem
əsas aĢağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir.
1.
Canlı orqanizmlərin hərəkət aparatı canlı hüceyrəvə toxumalardan ibarətdir.
Bu toxuma
və hüceyrələrdə daima maddələr mebadiləsi prosesləri gedir.
Bunların quruluĢ və vəzifəsinin əsasını təĢkil edir. Zülal molekullarının üzvi və
qeyri
üzvi
kimyəvi maddə reaksiyaya maddə reaksiyaya giriĢməsi
hüceyrələrin daxilində gedən maddələr mübadiləsini və iĢ fəaliyyətini təmin
edir
(məsələn, təqəllüs) Buna görə də hüceyrəlkərin və üzvlərin quruluĢ və
vəzifəsi onların gördüyü iĢdən asılı o0lur. Hərəkət aparatının vacib
xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, iĢ təsiri altında əzələlər morfoloji və
funksional
cəhətcətəkmilləĢir, fəallaĢır və iĢsiz qaldığı zaman öz fəalliğını
itirir.
2.
Ġnsan və heyvan hərəkət aparatının quruluĢu eyni törəmələrdən
ibarətdir.(sümük və onların birləĢmələri, bağlar və əzlələr) bir çox müxtəlif
hərəkətlərə imkan verir.
3.
Hərəkət aparatının vəzifəsinin reflektor prinsipi. Bu prinsipə əsasən hərəkət
aparatı mərkəzi sinir sistemlə sıx bağlıdır.


3.
Hərəkət aparatının biomaxaniki sistemin quruluĢu və vəzifəsi (davam)
3.1 Biokinematik
zəncirlər.
Bədənini bir neçə hissəsinin və ya sümüklərin oynaq vasitəsilə birləĢməsi
kinematik
zəncir adlanır. Kinematik zəncirlər açıq və bağlı kinematik
zəncirə bölünür. Açıq kinematik zəencirdə üç hissə azaddır, o yalnız
bir ucdan
bağlıdır (məsələn insanın ətrafları). Hər iki tərəfdən
bağlanan
kinematik
zəncirə
isə
bağlı
kinemat
zəncir
deyilir.
Məsələn, qabırğa – döĢ, qabırğa, fəqərə oynaqları)Açıq
kinemtik
zəncirdə adətən bir neçə oynaqda hərəkətlər eyni zamanda
icra olunur, ancaq oynaqlarda
müstəqil hərəkətlərdə mümkündür. Açıq
biokinematik
zəncirlərin çox hisssəsi çox oynaq əzələlərə malikdir, ona
görə də bir oynaqda hərəkətləri əmələ gətirən əzələlər qonĢu
oynaqlarda da
hərəkətə səbəb olurlar.Bağlı kinematik zəncirdə isə bir
oynaqda
müstəqil hərəkətlər mümkün olmur. Mütləq bu hərəkətlərə
eyni zamanda
baĢqa birləĢmələr də cəlb olunur. Bir hissənin hərəkəti
hətta daha uzaq hissələrin hərəkətinə təsir edir. Bağlı kinematik
zəncirləri açmaq mümkün deyil.Ancaq açıq kinematik zəncirlər bağlı
kinematik
zənciri əmələ gətirə bilərlər (məsələn, döĢəmə üzərində
durduqda
və ya əlllər beldə olduqda)


ġəkil 1. Ġnsanın bədəninin kinamatik zəncirləri , a – zəncirlərin 
növləri, bam-açıq zəncir, ABSDA-açıq zənsirlərin döĢəmə üzərində 
durduqda və ya əllər beldə olduqda bağlanmasıdır və SDE


Kinematik zəncirlərdə azadlıq dərəcələri
Əgər bərk cismin irəli hərəkətində heç bir əlaqə, maneə yoxdursa, bu
cismin
hərəkəti 3 perpendikulyar ox ətrafında yuxarı-aĢağı, sağa-
sola,
önə-arxaya və həmçinin həmin oxlar ətrafında dövri hərəkətləri
mümükün ola
bilər. Deməli belə cismin azadlıq dərəcəsi ola
bilməz, çünki onu bədəndən ayırmaq mümkün
deyil. Oynaqlarda
hərəkətin azadlıq dərəcəsi 3-dür, buna da səbəb oynaq aparatının
elementləridir,
yəni
oynaq
kisəsi,
oynaq
daxilində
yerləĢən
bağlar, gialın qığırdaq, bunlar hərəkətləri azaldır.Həmçinin cismin bir
nöqtəsi fiksə olunduqda və ya bərkidildikdə də azadlıq dərəcələri
azalır. Bur ucdan bağlanan sümüklərdə 3 ox ətrafında 3 azadlıq
dərəcəsi olur. Məsələn, Ģarabənzər oynaqlar (bazu, bud-çanaq
oynaqları) . Ġki tərəfdən bağlanan sümüklərdə isə 1 azadlıq dərəcəsi
olur,
belə
ki
bu
nöqtələrdən
1
ox
keçirilir.
(1
alanqalov
arası, bazudirsək oynaqlar) Ġki oxlu oynaqlarda sümüklərin oynaq
səthləri inkonqurent olduğuna görə onlar iki azadlıq dərəcəsinə
malikdirlər (mil-bilək oynağı) Açıq kinematik zəncirdə sonuncu
hissənin hərəkəti baĢlanğıc hissəyə görə bütün ani hissələrin azadlıq
dərəcələrinin cəmi ilə ayıqrd edilir. Məsələn, bazu sümüyü kürək
sümüyünə görə 3 azadlıq dərəcəsinə, dirsək sümüyü bazu sümüyünə
görə 1 azadlıq dərəcəsinə və nəhayət,əl yuxarı ətraf radiusu
bərabərində bədənə nisbətən müxtəlif istiqamətlərdə dairələr çəkə


Beləliklə, insan bədənin hissələri bir neçə azadlıq dərəcəli kinematik
zəncirlərdən ibarətdir. Ġnsanın hərəkət aparatını fəaliyyətə gətirən
mərkəzi sinir sistemində mərkəzdən qaçma mühiti sinirlər vasitəsilə
gələn qıcıqlardır. Bu qıcıqlar müəyyən əzələləri gərginləĢdirir, hərəkəti
idarə edir. Ona görə də biz hərəkətlərimizi istədiyimiz kimi idarə edə
bilərik.
Bu
isə
əmək
fəaliyyətində,
bədən
tərbiyyəsi

idmanda, xoreoqrafiyada
geniĢ istifadə edilir.
Bədən hissələri sümük qollar kimi
Sümüklər oynaqlarda hərəkətli birləĢəerək, əzlə qüvvəsinintəsiri altında 
müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edirlər.
Mexaniki nöqteyi nəzərindən sümüklər dairəvi hərəkət edən qollar kimi 
təsvir edilir. Öz oxuətrafında hərlənən hər hansı bir bərk cismə və ya 
sümüyə qol deyilir.


Bu qüvvələrdən birini hərəkətedici qüvvə, digərini isə müqavimət qüvvəsi 
adlandırırlar. Əgər qüvvə sümük qola 2 ucdan təsir edirsə, həmin qol 2 
çiyinli və ya 1 dərəcəli qol adlanır. Məsələn, əsas duruĢ vəziyyətində  
yuxarı ətrafın zadə hissəsi yükü baĢ üstündə saxladıqda.
Əgər qüvvə sümük qola 1 ucdan təsir edirsə, həmin qol 1 çiyinli olur və 
ya 2 dərəcəli qol sayılır. Bədənin eyni bərk hissəsi müxtəlif əzələlər 
üçün həm bir çiyinli və həm də 2 çiyinli ola bilir. Məsələn, said öz 
bükücü əzələlərinin iĢinə görə 1 çiyinli açıcı əzlələrin iĢinə görə 
isə, yəni yükü baĢ üstündə saxladıqda isə 2 çiyinli olur. 
Beləliklə, əzələqüvvəsi üstün gələn iĢdə hərəkətedici 
qüvvə, müqavimətə tabe olan iĢdə isə ləngidici qüvvə olur.


3.4 Əzələlərin mexaniki xüsusiyyətləri
Əzələlərin əsas vəzifəsi kimyəvi enerjini mexaniki iĢə və ya qüvvəyə çevirməsidir.
Əzələ fəaliyyətini xaraktezə edən əsas biomexaniki göstəricilər əzlənin ucunda olan
dartma
qüvvəsi və əzlə uzunluğunun dəyiĢmə surətidir.BaĢqa sözlə, mərkəzi sinir
sistemində gələn impuls əzlə liflərində oyanma prosesini yaradır ki, bunun nəticəsində
əzələnin maxaniki vəziyyəti dəyiĢilir. Buna əzələnin təqəllüsü deyilir.
Təqəllüs-əzələnin uzunluğunun və həmçinin onun mexaniki xassələrinin  
(elastikliyi, yapıĢqanlığı, sürüĢkənliyi) dəyiĢilməsi deməkdir. Əzələnin mexaniki 
xassələri mürəkkəb olub, əzələni təsir edən liflərin, birləĢdirici törəmələrin və s. 
mexaniki xassələrindən və əzələnin halından (oyanma, yorğunluq) asılıdır.
Əzələnin elastikliyi ondan ibarətdir ki, yükü artırdıqca əzələnin uzunluğu da artıq və 
bununla bərabər əzələnin gərginliyi də artır. Əgər əzələ heç bir yük və ya qüvvə təsir 
etmirsə, o zaman əzələ nə uzanacaq, nə də gərginləĢəcəkdir. Xarici qüvvə 
götürüldükdə əzələ yenə öz əvvəlki uzunluğunu bərpa edir.


Əzələnin mexaniki xüsusiyyətlərindən biri də əzələnin yapıĢqanlığıdır ki, 
bu əzələnin dartılmasının və ya qısalmasının sürətinə təsir göstərir. 
Əgər yapıĢqanlıq yüksəkdirsə, o zaman ləngidici təsir göstərəcək, yəni 
əzələ uzunluğunun dəyiĢilməsini yavaĢıdacaq. SürüĢkənlik xassəsinə 
görə, əzələ müəyyən vaxtdan sonra öz uzunluğunu dəyiĢə bilər və yük 
təsirindən gərginləĢmiĢ əzələ müəyyən uzunluğa malik olur, bir 
müddətdən sonra həmin yük və təzyiq altında əzələ öz uzunluğunu 
artırır. Nəhayat, dartılmıĢ əzələ uzunluğunu saxlayaraq, tədricən 
gərginliyini azaldır və boĢalır. Əzələnin bu mexaniki xassələri birlikdə 
elastik adlanır.


BĠOMEXANĠKĠ SĠSTEMĠNĠN  QURULUġU   VƏ VƏZĠFƏSĠ ƏZƏLƏ 

Yüklə 0,5 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin