Dil : İnsanların duygu, düşünce ve isteklerini anlatmak için kullandıkları ses ya da işaretler sistemidir. Dilbilgisi
Yüklə 317,68 Kb.
|
|
D İ L B İ L G İ S İ Dil : İnsanların duygu, düşünce ve isteklerini anlatmak için kullandıkları ses ya da işaretler sistemidir. Dilbilgisi : Bir dili oluşturan sesleri, kelimeleri, cümleleri ve bunlarla ilgili kuralları inceleyen bir bilimdir. Dünya Dilleri Arasında Türkçe’nin Yeri : Yeryüzünde iki binden fazla dil incelenmiştir. Buna göre Diller üç gruba ayrılır Tek Heceli Diller Bu dillerde bütün kelimeler tek hecelidir. Kelimelerin çekimli haller yoktur. (Çince, Tibetçe bu gruba girer) Bitişken (Eklemeli) Diller Kelime kökleri değişmez. Kelime köklerine çeşitli ekler getirilerek türetmeler yapılır. Kelimeler cümle içinde kullanılırken çeşitli çekim ekleri alırlar. ( Türkçe, Macarca bu dil grubuna girer) Bükümlü (Çekimli) diller Bu dillerde tek ve çok heceli kökler ve ekler vardır. Kelime türetmelerinde ve çekim esnasında köklerde değişiklik olur. (Arapça ve bütün Hint - Avrupa dilleri bu gruba girer) Dillerin Çeşitlenmeleri A. Şive : Bir dilin değişik kültür düzeylerine göre uğradığı değişime ŞİVE denir. Yazı diline yansımaz. B. Ağız : Kentler veya köyler arasında rastlanan az çok değişik konuşmalara AĞIZ denir. Gonya, Gayseri vb. C. Lehçe : Ağız ayrılığı daha geniş ve belirgin şekilde ortaya çıkar. Konuşma dilinde beliren farklılık yazı dilinde de kendini gösterir: Kıpçakça ve Çağatayca gibi. Tükçe'nin Kaynağı: Türklerin anayurdu Orta Asya olup dilimizin kaynağı buradan gelir. Türkçe’yi konuşanların sayısı 120 milyon civarındadır. Türkler arasındaki ağız farklılığı sürekli yeni lehçelerin türemesine yol açmış, yeni birer dil durumuna gelmiştir: Yakutça ve Çavuşça gibi. Bu dillerin hepsine birden Ural - Altay dilleri denir............................... Soydaş Diller Birkaç eski anadilin değişikliğe uğramasıyla yeni diller oluşmuştur. Bu ana dilden geldikleri anlaşılan bir soydan sayılır. Buna göre soydaş diller : Hint - Avrupa Dilleri
Hint, İran ... gibi Asya dilleri ve bütün Avrupa dilleri. İbranice ve Arapça gibi Çince, Tibetçe Afrika Dilleri Ural kolu, Macar ve Samoyet dilleri. Altay kolu, Türkçe ve Moğolca... Ana Türkçe’den gelen dillerin hepsine birden Türk dilleri denir. CÜMLE Cümle : Maksadımızı tam olarak anlatan söz dizilerine CÜMLE diyoruz.. Cümle özellikleri : Cümleye büyük harfle başlanır. Cümlelerin sonuna nokta, soru işareti veya ünlem işareti konur. Bu işaretlerden sonra gelen cümlelerin baş harfleri büyük yazılır. Cümlenin Öğeleri Kelimelerin cümledeki görevlerine cümlenin öğeleri denir. Bir cümlede üç çeşit öğe bulunur. 1. Yüklem : Cümlede yapılan işi, oluşu ya da eylemi bildiren kelimeye yüklem denir. Yüklem cümlenin temel öğelerinden biridir. Genellikle cümlenin sonunda bulunur. Annen sofrayı kurmaya hazırlandır (hazırlandı yüklem) Cümlede Yüklemi Bulma Kuralı: Cümlede fiil veya ek fiil olan kelime ya da kelime grubu yüklem olur. Yüklemsi fiilimsi olan söz gruplarına cümlecik, yüklemi fiil olan söz gruplarına da temel cümlecik denir. Şebnem az önce koşarak bize geldi. yan cümlecik temel cümle 2. Özne : Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ya da bir oluş içinde bulunan varlığa özne denir. Cümlede Özneyi Bulma Kuralı: Cümledeki yükleme insanlar için kim, diğer varlıklar için ne soruları sorulduğunda cevap veren kelime ya da kelime grubu öznedir. Arkadaşın koştu. (Kim koştu? arkadaşın ) Özne Çeşitleri: a. Gerçek Özne: Cümlede özne açık şekilde belli oluyorsa gerçek öznedir. Dünya dönüyor (Kim dönüyor? dünya) b. Gizli Özne: Bazı cümlelerde özne belirtilmez. Böyle durumlarda özneyi yüklemin sonundaki eke bakarak buluruz Eşyaları alanlar yerine bıraktılar (Bırakanlar kim? Onlar) c. Sözde Özne: Aslında özne olmadığı halde, özne gibi görünen kelimelerdir. İnsanlar vapura doluştu. (Kim doluştu? insanlar - sözde özne) 3. Tümleç : Yüklemi tümleyen ya da kuvvetlendiren kelimelere tümleç denir. Serpil kitabı yırttı. (Neyi yırttı? kitabı - tümleç) Tümleç Çeşitleri: Dörde ayrılır: a. Düz Tümleç: (Nesne) Öznenin yaptığı eylemden dorudan doğruya etkilenir Ötede çocuk top oynuyor. (Kim oynuyor? çocuk - özne / Ne oynuyor? top - tümleç) b. Dolaylı Tümleç: (Nesne) Yüklemin anlamını yer, yön, kalma, çıkma, bakımından tamamlayan tümleçlerdir Annem eve gidiyor. (Nereye gidiyor? eve - d. tümleç) c. Zarf Tümleci: Yüklemin anlamını zaman, yer, durum bakımından tamamlayan kelimelerdir. Akşam oradan geçerek eve gittim. (oradan - zarf tümleci / eve - d. tümleç) d. Edat Tümleci: "ile, (-le), için" edatlarıyla birleşerek yüklemi tamamlayan söz öbekleridir. Özne ile yüklem arasındaki edat tümleçleri "ne, niçin, ile, kim, için" soruları getirilerek bulunur. Babamı görmek için iş yerine gittim. (kimi görmek için? babamı görmek için - edat) Yüklemlerine Göre Cümle Çeşitleri Yüklemlerin göre cümleler ikiye ayrılır: a. Fiil Cümlesi : Yüklemi fiil olan cümlelerdir. Sincap ağaca tırmandı. b. İsim Cümlesi : Yüklemi isim soyundan olan cümlelerdir. İstanbul güzel bir şehirdir. Dizilişlerine Göre Cümleler A. Kurallı Cümle : Yüklemi sonda olan cümlelerdir. Bu çeşit cümleler kurala uygun kuruldukları için kurallı cümle diyoruz. Tarla, bereket yüklü bahara motor sesleriyle uyandı. Seyhan, Sakarya, Tunca gayrı keyfince akmayacak B. Devrik Cümle : Yüklemi başta veya ortada olan cümlelerdir. Bu çeşit cümlelere devrik cümle diyoruz. Silkindi karanlığından pırıl pırıl sabahlara. Keyfince akmayacak gayrı Seyhan, Sakarya, Tunca. Anlamlarına Göre Cümle Çeşitleri Yüklem anlamların göre cümleler beşe ayrılır. 1. Olumlu Cümle : Eylemin yapıldığı ya da işin olduğunu bildiren cümlelerdir. Güneş akşamları erken batıyor. 2. Olumsuz Cümle : İşin ve eylemin yapılmadığını bildiren cümlelerdir. Olumsuz cümle, fiil cümlelerindeki yüklemin sonuna "-me" olumsuzluk eki şimdiki zaman kipinin sonuna geldiğinde daralır. "-mi, -mı, -mu, -mü" halini alır. Hoca efendi hiç şaşmaz. Aysel kibar değildir. 3. Ünlem Cümlesi : Sevinç, korku, hayret ve üzüntü gibi duyguları anlatan cümlelerdir. Vah vah, çok üzüldüm. Aa, sen ne yapıyorsun? 4. Soru Cümlesi : Bir işin, eylemin olup olmadığını soran, içeriğini araştıran cümlelerdir. Sana kim baktı? Hangi oyuncuyu gördün? 5. Şart Cümlesi : Bir işin yapılmasını, bir başka işin yapılması şartına bağlı kılan cümlelerdir. Parayı alırsam, doğru eve döneceğim. KELİME Türkçe kelimeleri anlamlarına, yapılarına ve cümlede aldıkları görevlere göre sınıflandırabiliriz. Bu sınıflandırma aşağıdaki tabloyu meydana getirir. ANLAMLARINA GÖRE KELİMELER Zıt Anlamlı Kelimeler Eş Anlamlı Kelimeler Eş Sesli Kelimeler Zıt Anlamlı Kelimeler Mecaz Anlamlı Kelimeler YAPILARI BAKIMINDAN KELİMELER Basit Kelimeler Türemiş kelimeler [Çekim ve yapım ekleri] Birleşik Kelimeler GÖREVLERİ BAKIMINDAN İsim Olan Kelimeler Sıfat Olan Kelimeler Zamir Olan Kelimeler Zarf Olan Kelimeler Edat Olan Kelimeler Bağlaç Olan Kelimeler Fiil Olan Kelimeler Fiilimsiler DİĞER KELİME ÇEŞİTLERİ iÜü[Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemeler] ANLAMLARINA GÖRE KELİMELER Zıt Anlamlı Kelimeler Eş Anlamlı Kelimeler Eş Sesli Kelimeler Zıt Anlamlı Kelimeler Mecaz Anlamlı Kelimeler 1. Zıt Anlamlı Kelimeler: Anlam yönünden birbirinin karşıtı olan kelimelere ZIT (KARŞIT) ANLAMLI KELİMELER denir. çok - az, akıllı - akılsız, zor - kolay, arka - ön, sağ - sol... 2. Eş Sesli Kelimeler: Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan kelimelere EŞ SESLİ (SESTEŞ) KELİMELER denir. Gül, çok sevdiğim bir çiçektir. Gül, sınıfımızın en çalışkan öğrencisidir. Anlatılan fıkraya herkes güldü. 3. Eş Anlamlı Kelimeler: Yazılış ve okunuşları ayrı, anlamları aynı olan kelimelere EŞ ANLAMLI (ANLAMDAŞ) KELİMELER denir. nemli - rutubetli, sor - güç, okul - mektep, öğretmen - muallim 4. Terim Olan Kelimeler: Bilim, sanat, meslek ve teknik konularda bazı kavramları karşılayan kelimelere TERİM denir. Coğrafya terimi Ada, dağ, ova, deniz, göl, nehir... Hukuk terimi Anayasa, kanun, dava, davacı, mahkeme... Geometri terimi Açı, kenar, köşegen, kare... Matematik terimi Toplama, çıkarma, eksi, artı, kalan, denklem... Edebiyat terimi Roman, piyes, masal, hikaye, denem, makale... Müzik terimi Nota, solfej, türkü, şarkı... 5. Mecaz Anlamlı Kelimeler: Kelimelerin cümle içinde, sözlük anlamlarından başka anlamlarda kullanılmasına MECAZ anlamı denir. Keçi ağaçların baş düşmanıdır Keçi gibi birisin Aslan, ormanların kralıdır. Ahmet Ali'yi gösterip: "Aslana bak aslana." dedi. 6. Deyimler, Özdeyişler ve Atasözleri 1. Deyimler : Bir anlamı karşılamak amacıyla, birden çok kelimenin gerçek anlamı dışında kullanılarak oluşturdukları kalıplaşmış sözbirliğine DEYİM denir. Kafası kızmak, Gözünü budaktan esirgememek... 2. Özdeyişler: Kim tarafından söylendiği belli olan, kısa ve özlü sözlere ÖZDEYİŞ (VECİZE) denir. Ben sporcunun zeki, çevik, aynı zamanda ahlaklısını severim (Atatürk) Bana arkadaşını söyle sana kim olduğunu söyleyeyim. (Cervantes) 3. Atasözleri: Söyleyeni belli olmayan, toplumumuza mal olmuş, kısa, özlü ve kalıplaşmış sözlere ATASÖZÜ denir. Akacak kan başta durmaz. Boş çuval ayakta durmaz Bilmemek ayıp değil, sormamak (öğrenmemek) ayıptır YAPILARI BAKIMINDAN KELİMELER Basit Kelimeler Türemiş kelimeler [Çekim ve yapım ekleri] Birleşik Kelimeler 1. Basit Kelimeler: Kelime kökü ek alsa bile anlamca bir değişikliğe uğramamışsa, bu tip kelimelere BASİT KELİMELER denir. Genellikle kök halindeki (bazen gövde) kelimelerdir. Yurdumuzun denizleri balık yönünden pek zengin sayılmaz. (Burada "deniz" kelimesi -leri ekini almasına rağmen anlamı değişmemiştir. buna göre "deniz" ismi basit bir kelimedir. 2. Türemiş Kelimeler: Kök veya gövde halindeki kelimelere yapım ekleri eklenerek meydan gelen yeni kelimelere TÜREMİŞ KELİME denir. Kelimeler, sonlarına bazı ekler alarak değişik biçimlerde cümlede kullanılırlar. Türkçe de ekler ikiye ayrılır: 1. Yapım Ekleri: Kelimelerin sonlarına eklenerek yeni anlamda kelimeler türeten eklere YAPIM EKLERİ denir. Dilimizde çeşitli yapım ekleri vardır: -lik, -li, -ci, -cik, -sız, -şer, -cık, -im, -ma, -iş, -si, -gen, -tı, -giç, -gın... Bu ekler ses uyumuna göre kelimelere eklenirler. mimar - mimar_lık, göz - göz_lük, duvar - duvar_cı
ders + ler + i + miz + de __ derslerimizde .................. kaldır + dı __ kaldırdı 3. Birleşik Kelimeler: Dilimizde iki veya daha fazla kelime birleşerek başka anlamda yeni bir kelime meydana getirirler. Böyle kelimelere BİRLEŞİK KELİME denir. Beşiktaş, Çanakkale, devekuşu... GÖREVLERİ BAKIMINDAN SÖZCÜKLER İsim Olan Kelimeler Sıfat Olan Kelimeler Zamir Olan Kelimeler Zarf Olan Kelimeler Edat Olan Kelimeler Bağlaç Olan Kelimeler Ünlem Olan Kelimeler Fiil Olan Kelimeler Fiilimsiler DİĞER KELİME ÇEŞİTLERİ Edatlar: kendi başlarına anlamı olmayan, ancak cümlede beraber kullanıldığı kelimeler arasında ilgi kuran kelimelere EDAT denir. İçerde bulunan birkaç çalı çırpı ile ateş yaktık. Aslan gibi delikanlı diye seni tanıttı. Ahmet'e göre sen daha çalışkansın. Yaşamak için çalışmak l3azım. Dilimizde kullanılan edatların büyük bölümü tümleç olarak kullanıldığında zarf tümleci gibi görev yaparlar. Unutulmaması gereken şudur: Edat olan kelimeler yalnızca kelimeler arasında ilgi kurarlar. Başka edat olan kelimeler: dek, deği, üzere, karşı, beri, yana, bile, öte, iken,ötürü... Bağlaçlar: Cümleler arasında ilgi kuran, birbirine bağlayan kelimelerdir. Tek başlarına anlamsızdırlar. Ancak cümle içinde anlam bulurlar. ki, ya da, ama, lakin, veya, veyahut, fakat, meğer, zira, madem, ile... Açlık ve yorgunluktan gözleri kapandı. Hem gel diyorsun, hem de beni beklemiyorsun... Ünlemler: Sevinme, kızma, korku, acıma, şaşma gibi ansızın beliren duyguları, bazı sesleri belirtmeye yarayan kelimelerdir. Ünlemler, ünlem cümleciklerinde kullanılır ve bu çeşit cümlelerin sonuna ünlem işareti konur. Mükemmel! Harika! Şahane! Yaşa, varol! Eyvah, yanıyoruz! Vur kardeşim vur, hayın düşman yurdumuzu almaya! HECE Hece : Ağzımızın bir hareketiyle çıkan seslere HECE denir. Kelimeler hecelerden, heceler harflerden meydana gelir. A, E, I, İ, O, Ö, U, Ü derken ağzımızı bir kez açıp kapatıyoruz. Aynı şekilde "al, bal, çal, kol, il, öl..." derken ağzımızı bir kez açıp kapatıyoruz. Türkçe'de heceler şöyle meydana gelmiştir. Bir tek sesli (ünlü) harften meydana gelen heceler: a, e, ı, i, o, ö, u, ü Bir sesli, bir sessiz harften meydana gelen heceler: al, at, ak, ay... Bir sessiz, bir sesli, bir sessiz harften meydana gelen heceler: bel, bol, kal, gel... Bir sessiz, bir sesli harften meydana gelen heceler: ba, da, ka, la ... Bir sesli, iki sessiz harften meydana gelen heceler: alt, üst, ırk... Bir sessiz, bir sesli, iki sessiz harften meydana gelen heceler: kurt, yurt, Türk...
Sesli harfler de kalın ve ince sesliler olmak üzere ikiye ayrılırlar:
Kaynaştırma Harfleri : Dilimizde sesli ile biten bir kelimeye sesli ile başlayan bir ek geldiğinde araya "y, ş, s, n" harflerinden biri girer. Bu harflere kaynaştırma harfleri diyoruz. Bu harfleri "yaşasın" kelimesinde geçen sessiz harflere bakarak kolayca anlayabiliriz. oku - y - acak ___ okuyacak yaz - acak - s - ınız ___ yazacaksınız iki - ş - er ___ ikişer kare - n - in ___ karenin BÜYÜK SES (ÜNLÜ) UYUMU Herhangi bir kelimenin Türkçe olup olmadığını anlamak için arayacağımız ilk özellik büyük ünlü kuralına uyup uymadığıdır. kiralamak __ ki - ra - la - mak __ İnce sesli ile başlamış, kalın sesli ile bitmiş. uymaz merdiven __ mer - di - ven __ Büyük Ünlü Uyumuna uyar İstisnalar : Ses değişikliğine uğrayan kelimelerde bu kural aranmaz. (elma - alma, anne - ana, kardeş - kardaş, hangi - kangı...) Birleşik kelimelerde bu kural aranmaz (ağabey, gecekondu, başöğretmen, delikanlı...) Türkçe'ye yabancı dillerden giren kelimelerde kural aranmaz (Cumhuriyet, misafir, otobüs, televizyon, cami...) -yor, -ken, -ki, -leyin, -imtırak, -daş eklerinde bu kural aranmaz (ekşimtırak, sabahleyin, sonraki...)
Küçük Ses Uyumu : Sesli harflerin ağzımızdan çıkışlarına göre olan kuraldır. Sesli harfler ağzımızdan çıkış durumlarına göre bazı özellikler taşır Dudaklarımızın Durumuna Göre Düz Yuvarlak Geniş a, e o, ö Alt Çenemizin Durumuna Göre Dar ı, i u, ü
Düz Sesliler : a, e, ı, i Yuvarlak Sesliler: o, ö, u, ü Dar Sesliler : ı, i, u, ü Geniş Sesliler : a, e, o, ö Türkçe de bir kelimenin ilk hecesindeki sesli harf: Düz ise, sonra gelen hecelerin ve eklenen eklerin de düz olur. Yuvarlak ise, sonra gelen hecelerin ve eklenen eklerin de seslileri ya düz - geniş veya dar - yuvarlak olur. Kelimenin ilk hecesinde "a" varsa, daha sonraki hecelerde de "a" veya "ı" bulunur: kadın, kalın, adam, aman... "e" den sonra "e" veya "i" gelir: elek, eşit, erik, esen...
Sert sessizle biten kelimelere, sessiz harfle başlayan bir ek eklenmek istendiğinde, şayet ekin ilk harfi yumuşak sessizlerden b, c, d, g ise bu harfler sertleşerek p, ç, t, k şeklinde eklenirler. bu kurala SERT SESSİZLERİN YUMUŞAMASI KURALI denir. Genellikle Türkçe kelimelerin sonlarında yumuşak sessizlerden b, c, d, g bulunmaz. Bu kurala uymayan bazı kelimeler de vardır. Ancak bu çeşit kelimelere kural dışı kelimeler denir. Buna göre kelime sonunda sözü edilen yumuşak sessizlerin yerine sertleri bulunur. kitab - kitap, ağac - ağaç, tad - tat, kabag - kabak Bu durumda şayet bir kelimenin sonunda p, ç, t, k harflerinden biri gelmişse ve bu kelimeye sesli harfle başlayan bir ek eklenmek istendiğinde: p sert sessizi yumuşar b olur : dolapı değil dolabı. ç sert sessizi yumuşar c olur : ağaçı değil ağacı. t sert sessizi yumuşar d olur : tatı değil dadı k sert sessizi yumuşar ğ olur : kabakı değil kabağı. Ancak bu kurala uymayan bazı durumlar vardır: Bazı tek heceli kelimelerin sonlarına gelen sert sessizler, sesli harfle başlayan bir ek alsalar bile yumuşamazlar. Aynen yazılırlar. Ben ata binmeyi çok severim. İkinci kata varınca beni bekle. p, ç, t, k harfleriyle biten, yabancı dillerden dilimize girmiş birçok kelime sesli harflerle başlayan bir ek aldıklarında değişikliğe uğramazlar. Bu kelimelerin sonundaki sert sessizler yumuşamaz. Cumhuriyeti gençlik koruyacaktır. Türkler esareti kabul etmezler. İnsan, saadeti evinde aramalıdır. p, ç, t, k harfleriyle biten özel isimler, sonlarına ünlü ile başlayan bir ek alsalar da bu kelimeler aynen kalır. Mehmet'i öğretmen çağırdı. Recep' in başarısı gurur verici. SERT ÜNSÜZLERİN BENZEŞMESİ Sert sessiz harflerden "p, ç, t, k, h, s, ş, f" biriyle biten kelimelere "c, d, g" süreksiz yumuşak sessizlerden biriyle başlayan bir ek geldiğinde eklerin başındaki ünsüzler sertleşir. Bu kurala SERT ÜNSÜZLERİN BENZEŞMESİ KURALI denir. c - ç kitap + cı __ kitapçı d - t yarış + dı __ yarıştı g - k coş + gun __ coşkun sabah + cı __ sabahçı sokak + da __ sokakta piş + gin __ pişkin VURGU VE TONLAMA VURGU: Konuşurken veya bir parçayı okurken, bazı heceleri veya kelime gruplarını üstüne basarak söyleriz veya okuruz. Bu söyleyiş özelliğine VURGU denir. Kelimelerde Vurgu: Türkçe kelimelerde genellikle hafif bir vurgu vardır. Genelde kelimelerin son hecesinde görülür. Yalnız yer isimlerinde vurgu ilk veya orta hecededir: Ankara - İzmit - Tokat - Sakarya gibi. Örnek: Yerden yedi kat arşa kanatlandık o hızla. Kelimelere ek eklendiğinde, vurgu son heceden bu eke geçer: Du - va - rı, du - va - ra, du - var - da... Kelimelerde Vurgu Alan ve Almayan Ekler Kelime türeten ekler vurgu alır. Gözlük, gözlükçü, Güzellik, kömürcü
Örnekler: Ahmetler, yarın saat dörtte İzmir'e gidecekler. Ahmetler, yarın sat dörtte İzmir'e uçakla gidecekler. Ahmetler uçakla İzmir'e yarın saat dörtte gidecekler. Yarın saat dörtte İzmir'e uçakla Ahmetler gidecekler. TONLAMA: Cümlelerin söylenişi sırasında, sesimizi cümlelerin anlamına göre ayarlamaya TONLAMA denir. Cümlelerde Tonlama: Cümleleri yalnızca düzgün yazmak yeterli değildir. Okurken ve konuşurken cümleleri anlamlarına uygun biçimde söylemek, konuşmayı güzelleştirir. Okunan parçanın özelliğine göre vurgu kullanılır. İSİMLER Yüklə 317,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|