Dos. İ. K. Musayev iQTİsadiyyatda sistem thliLİ mühazirY mYtni (30+30 saat)

MüxtYlif elmlYrin mövcudluğu vY elmlYrin davamlı diferen­sasi­ya­sı, yYni daha incY mYsYlYlYrin hYllinY yönYldilmiş tYdqiqatların apa­rıl­ması İnsan biliyinin analitikliyini sübut edir. Bununla yanaşı, biliklYrin sintezi prosesi dY gedir ki, bu da özünü “qarışıq“ elm sahY­lYrinin, mYsYlYn, biokimya, fizikikimya, biofi­zika vY ya bionika, iqti­sadi kibernetika, riyazi iqtisadiyyat vY s.-nin yaran­ma­sın­da göstYrir.

TYhlil vY sintezin dialektik vYhdYtdY olması fikri dY birdYn-birY formalaş­mamış vY müxtYlif tarixi mYrhYlYlYrdY düşüncYnin sistemliliyi müxtYlif xarakterli olmuşdur. BelY ki, qYdim zaman­larda tYbiYtY bir bütöv kimi baxılırdı. TYbiYt hadisYlYrinin ümumi YlaqYliliyi Ytraflı sübut olunmurdu. Bu, birbaşa duyğunun nYticYsi idi.

Sistemli tYfYkkürün növbYti mYrhYlYsi olan metafizik düşün­cY­dY tYhlil üstünlük tYşkil edir. TYbiYti öz tYrkib hissYlYrinY ayır­maq, ayrı-ayrı tYbiYt proses­lYri­ni vY tYbii predmetlYri siniflYrY bölmYk, müxtYlif üzvi birlYşmY­lY­rin daxili quruluşlarını tYdqiq etmYk son 400 ilin düşüncYsinin Ysas cYhYtlYrini tYşkil etmişdir. Bu isY tYdqi­qat obyektinY ayrılıqda, tYc­rid olunmuş şYkildY baxmaq YnYnYsi yarat­mış, nYticYdY hadisY vY pro­ses­lYr arasındakı böyük YlaqY nYzYrdYn qaçı­rıl­mışdır. Bunun mYn­tiqi nYticYsi olaraq tYdqiqat obyekti hYrYkYtsiz, ölü şYkildY öyrYnil­mişdir. Lakin metafiziklYrin özlY­ri analitik biliyin bitkin olmadığını duyub, sintez imkanlarını sezsYlYr dY, bunu tYbiYtY dYxli olmayan bir Yqli fYaliyyYt hesab edir­di­lYr.

ProblemY bu cür yanaşanlara görY, İnsan ağlı hadisY vY predmet­lYrdY daha çox qayda vY bircinslilik görmYk üçün meylli olduğun­dan, çox zaman bunu tYbiYtdY tapa bilmYdikdY özündYn mövcud olmayan para­lellYr, uyğunluqlar vY münasibYtlYr uydurur. Lakin hYm dY etiraf edilirdi ki, hYr şeydY vY hYr yerdY, hYtta tYdqiqat ob­yekt­lYrinin tYbii YlaqYlYri sezilmYyYn hallarda da qayda mövcuddur. Qayda isY yalnız qaydasız­lıq­la birgY mövcud ola bilYndir.

Sistemli düşüncYnin yeni, daha yüksYk sYviyyYsi dialektik düşün­cY tYrzi dY tYdricYn formalaşmışdır. Bu sahYdY İ.Kant, İ.Fixte, F.Şellinq mühüm rol oyna­mışlar. İ.Kanta görY, ağılla dYrk edilYn vYhdYt sistem vYhdYtidir. Lakin o, sistemi yalnız ideal hesab edir.

Dialektikanı Hegel başa çatdırmış, K.Marks onu idealizmdYn tYmizlYyYrYk müasir sistemli düşüncYnin Ysas­larını yaratmaq yolunda mühüm rol oynamışdır.

BelYliklY, aydın olmuşdur ki, hYm düşüncY, hYm dY dYrketmYnin nYticYlYri sistem­li­dir. Bu isY göstYrir ki, sistemlik tYkcY tYbiYtin deyil, hYm dY insanın spesifik xassYsidir.

Lakin düşüncYnin tYbii proses olub-olmaması uzun müddYt müba­hisY mövzusu olmuşdur. MYsYlYn, F.Be­ko­nun fikrincY, Yqli sis­tem­lYr tamamilY ixtiyaridir vY tYbiYtlY heç bir YlaqYsi yoxdur.

B.Spinoza isY hesab edir ki, ideyalar arasındakı qayda vY YlaqYlYr, Yşyalar arasındakı qayda vY YlaqYlYrin eynidir.

İ.Kantın fikrincY, sistemlilik tYbiYtin xassYsidir.

E.DürinqY görY, hYr cür düşüncYnin mahiyyYti dYrketmY element­lY­ri­nin bir tam halında birlYşdirilmYsindYn ibarYtdir.

F.Engels göstYrirdi ki, bizim subyektiv fikrimizlY obyektiv alYm eyni qanunlara tabedir. İnsan beyninin mYhsulları son yekunda yenY dY tYbiYtin mYhsullarıdır vY buna görY dY tYbiYtin qalan YlaqYlYri ilY ziddiyyYt tYşkil etmir, YksinY, ona uyğundur.

Lakin bu heç dY o demYk deyildir ki, istYnilYn Yqli konstruksiya hökmYn hansısa real sistemY uyğun gYlmYlidir.

BelYliklY, Yqli konstruksiyalarla tYbii prototiplYr arasında forma uyarlığı olmaya da bilYr, lakin mYzmun uyarlığı hökmYn vardır. Çünki dYrketmY prosesi praktikadan ayrılmazdır. HYm dY dYrk­etmY düşüncYnin obyektY YbYdi vY sonsuz yaxınlaşmasıdır. Odur ki, tYbiYtin insan fikrindY inikasını ölü”, abstrakt”, hYrYkYtsiz, ziddiyyYtlYrsiz deyil, daimi hYrYkYt prosesindY, ziddiyyYtlYrin meydana çıxması vY onların hYlli kimi başa düşmYk lazımdır. HYyat beyni do­ğu­rur. TYbiYt İnsan beynindY inikas edir. Bu inikasların düzgünlüyünü öz tYcrübYsindY vY texnikada tYtbiq edib, yoxlayaraq insan mütlYq ger­çYk­liyY doğru gedir. GerçYklik prosesdir. İnsan subyektiv ideyalardan obyektiv gerçYkliyY “praktika” (vY texnika) vasitYsilY gedir.

BelYliklY, sistemlik tYbiYtin, insanın, insan praktikasının xas­sYsi olmaqla, hYm dY bütün materiyanın xassYsidir. YYni, düşüncYmizin sistemliliyi dünyanın sistem­li­­li­­yindYn irYli gYlir. Çünki Dünya sis­tem­lYrin sonsuz iyerarxiyasından ibarYt olan bir sistemdir.

BütövlükdY dünya yaradılmaz olduğundan, materiyanın özünü­tYş­kilini onun daxili xassYlYri ilY izah etmYk zYrurYti meydana çıxmışdır. BelY bir nYzYriyyY yaratmaq barYdY uğurlu cYhd İ.Priqo­jinY mYxsusdur.

Lakin bütövlükdY obyektiv Dünyanın vY düşüncYnin sadYcY olaraq sistemli olduğunu dYrk edib, onu paradiqma kimi qYbul etmYk azdır. sas mYsYlY bu xassYdYn istifadY etmYkdYn, başqa sözlY, sistemi vasitYyY çevirmYkdYn ibarYtdir. YYni tYdqiqat obyektinY sistem kimi baxıb, onu insanın mYnafeyi baxımından faydalı etmYk lazımdır.

Sistemli anlayışların hYqiqYtYn aydın vY kütlYvi mYnimsY­nil­mYsi, dünyanın, cYmiyyYtin vY insan fYaliyyYtinin sistemliliyinin ictimai dYrki ixtiyari tYbiYtli mürYkkYb dina­mik sistemlYrin optimal idarY olunması haqqında elm olan kibernetikanın sayYsindY mümkün olmuşdur. Kibernetikanın banilYri idarYetmY ilY informasiya arasında qırıl­maz YlaqY olması haqqında çox dYrin ideya irYli sürdülYr. Aydın oldu ki, sistemin elementlYri arasında daxili qarşı­lıqlı fYaliyyYt yalnız informasiya mübadilYsi vasitYsilY hYyata keçiri­lYrkYn nizam­lı, tYşkil olunmuş xarakter alır. MYhz buna görY dY, N.Viner infor­ma­­siyaya mürYk­kYb dinamik sistemlYrin tYşkil­olun­ma amili kimi baxır. N.Viner anla­mında idarYetmY mahiy­yYtcY, informasiya pro­sesidir. Çünki, idarYetmY infor­masi­yanın yığıl­­ması, sax­lan­ması, işlYnmYsi, ötürülmYsi vY qYrar qYbulu üçün isti­fadY edilmY­si kimi YmYliyyatlar zYncirindYn ibarYt prosesdir. YYni, in­for­ma­si­yasız idarYetmY mümkün deyil­dir. DemYli, istYnilYn tYdqiqat obyek­­ti­nin, o cümlYdYn, iqtisadiyyatın fYaliyyY­tinY mYq­sYd­li müdaxilY etmYk üçün, ilk növbYdY, infor­ma­siyaya malik olmaq lazım­dır.