Dos. İ. K. Musayev iQTİsadiyyatda sistem thliLİ mühazirY mYtni (30+30 saat)

Kibernetik baxımdan, maddi obyektlYrin tYbii xassYlYri, tYbiYt hadisYlYrinin xarakteri, insan münasibYtlYrinin bu vY ya digYr cYhYt­lYri deyil, hYmin hadisYlYrdY, şeylYrdY vY münasibYtlYrdY fYaliyyYt göstYrYn idarYetmY mexanizmlYri ön plana çYkilir. Sistemi müxtYlif tYbiYtli elementlYr arasında xüsusi növ YlaqYlYr vY qarşılıqlı ası­lı­lıqlar mYcmusu kimi tYqdim edYn kibernetika, tama­milY müxtYlif xarakterli hadisY vY proseslYrY “sistem” kimi yanaş­maqla, onların (hYr biri özünYmYxsus konkret daxili quruluşa malik olsa da) hamı­sının prinsip etibarı ilY eyni olan qanunların tYsiri altında nizama salındığı, idarY edildiyi ideyasını irYli sürür.

Viner Kibernetikası sistem modellYrini tipiklYşdirmiş, sis­tem­dY Yks-YlaqYlYrin xüsusi YhYmiyyYtini aşkarlamış, sistemlYrin idarY edil­mYsi vY sintezindY optimallıq prinsipini ön plana çYkmiş, informa­siyanın materiyanın Yn ümumi xassYsi olduğunu aydınlaş­dır­mış vY onun kYmiyyYtcY ifadY edilmYsi mümkünlüyünü göstYrmiş, ümu­miyyYtlY model­lYşdirmY metodologiyasını vY xüsusilY dY EHM kömYyi ilY riyazi ekspe­riment qoymaq ideyasını inkişaf etdirmişdir. Bütün bunlar ictimai şüurda, cYmiyyYtin praktiki vY mYdYni hYyatında inqi­la­bi­lYşdirici rol oynamışdır.

Lakin bütün bunlarla yanaşı Viner Kibernetikasına müYyyYn tex­ni­sizm xasdır. Burada informasiya proseslYrinin keyfiyyYt tYrYflYri kYmiyyYt tYrYflYrinY qurban verilir. Optimallıq prinsipi yalnız tama­milY formallaş­dırılmış mYsYlYlYrdY reallaşdırılır. İntel­lektin modellYşdirilmYsi zamanı düşüncYnin yalnız mYntiqi kom­ponenti nYzYrY alınır vY s.

Bütün bunlar göstYrir ki, kibernetika ideyalarını digYr sahYlYrY tYtbiq edYrkYn hYm diqqYtli olmaq lazımdır, hYm dY YlavY instrumen­tariya ilY birgY işlYmYk faydalıdır. Biz bu metodoloji xYbYrdar­lığı göz önündY saxlamağın tYrYfdarıyıq.

TYrYfdarı olduğumuz elmi mYntiq göstYrir ki, ixtiyari problemin hYlli konseptual qoyuluşda “mümkün hallar ansamblı” modelindYn keçmYlidir. Bu o demYkdir ki, istYnilYn tYdqiqat işi üçün ilk metodoloji şYrt bütövlük, yYni tamın hissYlYrinY xas olmayan yeni xassY nümayiş etdir­mYsi vY onun (bütövlüyün) 1-lY işarY edilmYsidir. Çünki bu anlamda bütövlük hYm dY özü boyda”lıq kimi ifadY edilYndir.

Bu qoyuluşun üstün cYhYti ondadır ki, alınacaq hYll nYticYsi hYr cür qeyri-müYyyYnlikdYn qorunur. Çünki, hYllin hökmYn tYyin edilmiş oblastda olduğu bYri başdan tYmin edilir.

Bu metodoloji tYmYli qYbul etdikdYn sonra tYdqiqat obyektinin, daha doğrusu, iqtisadiyyatın yığcam ümumnYzYri xarakteristikasını vermYyY ehtiyac vardır.

• İqtisadiyyat, cYmiyyYtin altsistemi olmaqla, tYbii resursları cYmiyyYtin istehlakı üçün maddi nemYtlYrY çevirYn böyük, mürYkkYb, dinamik, idarY edilY bilYn, cYmiyyYt tYrYfindYn müYyyYn bir mYqsYdY doğru yönYldilmiş, fiziki, ehtimallı, dövri (tsiklik), qeyri-xYtti, etibarlı, açıq, özü-özünü tYnzim­lYyYn, öyrYdYn, tYşkil edYn, tYkmil­lYş­­dirYn bir sistemdir.

Gцrьndьyь kimi, iqtisadiyyat, цzьnьn bьtьn cYhYtlYri, daxili tYbi­Yti vY fYaliyyYt şYraiti etibarı ilY hYm dY olduqca dYrin kibernetik mYzmun kYsb edYn bir sistemdir. Lakin iqtisadiyyat heз dY yalnız sırf kibernetik mYzmun daşıyıcısı deyildir. Odur ki, iqtisadi proseslYri bir зox elm sahYlYri prizmasından tYdqiq etmYk imkanı mцvcuddur.

MьrYkkYblik iqtisadi hadisY vY ya proseslYrin spesifik xьsusiy­yYt­lYrindYn biri olmaqla, hYm dY kibernetikanın Ysas gцtьrdьyь Yla­mYt­­lYrdYndir. Kibernetik mцvqedYn, mьrYkkYblik dedikdY, adYtYn ida­rY­­edici subyektlY idarYetmY obyekti arasında iki tYrYfli (dьz vY Yks) informasiya YlaqYsinin mцvcudluğu nYzYrdY tutulur.

MьrYkkYblik hYm dY inteqrasiyanın¹ tцrYmYsidir. Bu cYhYti nYzY­rY alaraq, bьtцvlьkdY iqtisadiyyata, o cьmlYdYn, onun ixtiyari quruluş vahidinY “inteq­rasiya edilmiş iqtisadi sistem” (İEİS) kimi yanaşmağı mYqsYdY­uyğun hesab edirik.

İnteqrasiya mьYyyYn bir ali mYqsYd Ytrafında birlYşmY zYru­rY­tini vY onun konkret formasını Yks etdirir. Bu baxımdan, inteqrasiya Yn ьmumi vY Yn zYruri mцvcudolma forması vY ya ьsulu kimi anla­şı­lır. Bu isY o demYkdir ki, varlığın elY bir nьmunYsi yoxdur ki, o, inteqrasiyanın mYhsulu vY ya nYticYsi olmasın. DemYli, istYnilYn tYdqiqat obyekti, o cьmlYdYn, iqtisadiyyat, ilk nцbYdY, inteqrasiya mahiyyYtlidir.

İnteqrasiyanın mYzmununu ali mYqsYdin xarakteri tYyin edir. Odur ki, inteqrasiyanın zorakı vY kцnьllь kimi iki nцvьnь fYrqlYndi­rir­lYr. Zorakı inteqrasiya fYrdi mYqsYdlYr­dYn vahid mYqsYd hasil edil­mYsi zamanı baş verir. BelY ki, bu halda yad hissYlYr zorakı yolla bir-biri ilY birlYşdirilir vY daxili ziddiyyYt­lYrlY dolu olan bir bьtцv yaradılır. Kцnьllь inteqrasiyada isY fYrdi mYqsYdlYr ali mYqsY­din tYbii tYrkib hissYlYri kimi зıxış edir. YYni burada hissYlYr tamın цz tYrkib elementlYri olduqlarından heз bir zorakılığa ehtiyac qalmır. Bununla belY, real inteqrasiyaların heз biri sırf kцnьllь vY ya zorakı deyildir. HYr bir zorakı inteqrasiyada mьYyyYn kцnьllьlьk elementlYri, hYr bir kцnьllь inteqrasiyada isY bu vY ya digYr dYrYcYdY zorkılıq зalarları hYmişY mцvcud olur.

İnteqrasiya mürYkkYbliyin meydana çıxması üsulu olmaqla, ele­ment­lYrin xüsusi növ düyünü vY bütövlüyY tamamla­nandır.

DemYli, iqtisadiyyat özü boyda açıq sistemdir.

İnteqrasiya mahiyyYtcY daha çox quruluşa xas olan cYhYtdir. YYni bu mYnada, ”1+1 hYmişY 2-dYn böyükdür”. Bu böyüklük sistemin bütöv­lYş­mYsi ilY bağlı meydana çıxan yeni xassYni ifadY edir.

BelYliklY, bizim anlamımızda, BAZAR – baş inteqrasiya düyünüdür.

Lakin “inteqrasiya edilmiş iqtisadi sistem”” (İEİS) dedikdY, hYm dY elY isteh­sal-tYsYrrьfat obyektlYri nYzYrdY tutulur ki, onların icra etdik­lYri qlobal funksiya цz forma vY mYzmununa gцrY bir-birinY bYnzYmYyYn, real­laş­dırılma mYnbYlYri vY ьsulları etibarı ilY fYrq­li olan зoxşa­xYli, зoxparametrli vY зoxgedişli mьxtYlif lokal fun­k­si­yalar iyerar­xiyasın­dan tYşkil edilmiş olsun. Bu isY o demYkdir ki, “inteq­rasiya edilmiş iqtisadi sistem” anlayışı sistemo­logiyada istifadY edilYn bu qYbildYn olan bьtьn anlayışları YhatY etmYklY yanaşı, hYm dY tYdqiqatın istiqa­mYtini mьşahidY edilYn iqti­sadi obyektin quruluşu vY fYaliyyYt mexa­nizm­lYrinin hYrYkYt­ve­rici qьvvYlY­ri­nin araşdırıl­ma­­sı­na doğru yцnYl­dir. Зьnki inteqra­siya mьx­tYlif tYmYr­kьzlYşmY, ixtisas­laşma, koope­ra­si­yalaşma vY kom­bi­nY­lYşmY sYviy­yY­lYrinY malik olan bir neзY mьrYk­kYb aqreqatın” elY birlYş­di­ril­mYsini ifadY edir ki, bьtцv­lьk­dY siste­min fYaliyyYtini ağırlaş­dıran bir sıra YmYliy­yat­­ların lьzum­suz tYkra­rı­nı lYğv etsin. DigYr tYrYfdYn isY, inteqrasiya” yeni xassY tцrYdicisi olduğundan, inteqrasiya edilmiş iqtisadi sistem” ilk nцvbYdY emercent xassYli sistemdir.

Bьtьn bu deyilYnlYrlY yanaşı, bizim fikrimizcY, İEİS-in Yn vacib cYhYti onun davra­nı­­şının son nYticYlYrindY tYşkiledi­cilY­rin rolunun vY mYnafe­lY­rinin daim diqqYt mYrkYzindY saxlan­masıdır. YYni, İEİS-in tYrkib ele­ment­lYri mьYyyYn fYaliyyYt sYr­bYst­liyinY ma­lik­dirlYr. Halbuki, elmi YdYbiyyatda tYşkiledicilYrin hьquqları vY mYnafelYri diqqYtdYn yayınmışdır.

İEİS bir tYrYfdYn, mYqsYdYuyğun insan fYaliyyYtinin nYticYsi olub, sonu mYlumdursa, digYr tYrYfdYn dY, ehtimallıdır, tYsadüfi amil­lYr Yha­tY­sindYdir; o, hYm tsiklik xarakterlidir, hYm dY qeyri-xYt­ti inki­şaf­lıdır; bir tYrYfdYn davamlı, dayanıqlı, etibarlı­dırsa, digYr tYrYf­dYn dY açıqdır. Onun açıqlığı isY öz inkişafı yolunda ”zYncir­vari reaksiyalara” bYnzYr, getdikcY mürYkkYblYşYn istehsal-tYsYrrüfat şaxYlYri törYtmYsi ilY izah edilir. Bu şaxYlYr artdıqca sistemin YtalYt qüvvYsi vY inkişaf sürYti artır, idarY olunması isY hYm mürYk­kYb­lYşir, hYm dY mYzmunca dolğunlaşır (analitiklYşir). Bu sonuncu isY, bir yandan daxili vY xarici YlaqY vY asılılıqların sıxlaşması¹ ilY xarakterizY olu­nursa, başqa mövqedYn dY hYcmi vY miqdarı qarşısı­alın­maz bir sürYtlY artan iqtisadi informasiyanın tez vY yüksYk key­fiy­yYtlY işlYnmYsi zYrurYti ilY müYyyYn edilir.

n ümumi halda, İEİS-in baş (Ysas) mYqsYdi minimal mYsrYflY maksimal iqtisadi nYticY YldY etmYkdYn ibarYtdir.

İEİS, Gödelin ”xarici tamamlama” prinsipinY YsasYn, daha geniş miqyasda ictimai-siyasi quruluşa malik ictimai-iqtisadi sistemdir. Odur ki, sırf iqtisadi cYhYtdYn özünü doğrultmayan bir sıra iqtisadi vahidlYrin çox vacib sosial YhYmiyyYti oldu­ğundan, onların fYaliyyYtinY xitam verilmYsi ümumdövlYt vY ümum­milli maraqlar baxımından arzu­olunmaz hal sayılır.

Çoxsaylı vY cürbYcür düz vY Yks-YlaqYlYrin mövcudluğu, hYmçinin gYlYcYk haqqında informasiya kasadlığı şYraitindY İEİS-in idarY edil­mYsi olduqca mürYkkYblYşir vY onun sonrakı davranışını kifa­yYt qYdYr yüksYk dYqiqliklY proqnozlaşdırmaq son dYrYcY çYtinlYşir.

İstehsalın texnikasında vY texnologiyasında yeni, iri elmi kYşf­­lYrlY YlaqYdar olaraq dYrin prinsipial dYyişikliklYr YmYlY gYlir ki, bu da müYyyYn müddYt YrzindY İEİS-in vYziyyYtinin qeyri-müYyyYnlik ele­ment­lYri ilY zYngin­lYş­mY­sinY sYbYb olur.

İEİS daxilindY gedYn proseslYr getdikcY mexaniklYşdirilir vY avtomatlaşdırılır. Lakin istehsalın vY idarYetmYnin mexanik­lYş­di­rilmYsi vY avtomatlaşdırılması sYviyyYsi o dYrYcYdY yüksYlY bilmYz ki, ümumiyyYtlY, İnsanın iştirakına ehtiyac qalmasın. ”İnsan-maşın” sistemi deyilYn bu sistemdY insan hYlYlik hakim rol oynayır vY onun elmi-texniki tYrYqqisindY hYmişY Ysas hYrY­kYt­verici qüvvY olaraq qalacaqdır. Buna görY dY insan fYaliyyYtinin maddi vY mYnYvi stimul­laşdırılması, onun yaradıcılıq qabiliy­yYtinin hYrtYrYfli inkişaf etdirilmYsi İEİS-in inkişafının, tYkamülünün vY sYmYrY­li fYaliy­yYtinin çox mühüm şYrtidir.

İEİS-in maraqlı xüsusiyyYtlYrindYn biri - onun komponentlYri­nin vY istehsal üsullarının olduqca geniş diapazonda qarşılıqlı YvYz oluna bilmYsidir. Qarşılıqlı YvYzetmY isY istehsal vY istehlak komponentlYrinin geniş rYqabYt qabiliyyYti üçün şYrait yaradır. Bu, sYmYrYli istehsal variantının seçilmYsinY, maddi vY YmYk resurs­larına qYnaYt edilmYsinY imkan yaradır ki, bunun da nYticYsindY İEİS-in fYaliyyYtinin yüksYk sYviyyYdY etibarlılığı tYmin olunur.

İnkişafın vY fYaliyyYtin natural vY dYyYr aspektlYrinin üzvi surYtdY birlYşdirilmYsi İEİS-in sYciyyYvi xüsusiyyYtidir. Bu sis­te­­min maddi-Yşya komponentlYrinin (onların istehsal texnologi­yası, bölüş­dürülmYsi vY isteh­lakı ilY müYyyYn olunan) hYrYkYti, bunların dYyYr­lYrinin hYrYkYti ilY ayrılmaz surYtdY bağlıdır.

NYhayYt, İEİS-in ümumi xarakteristikası barYdY fikri yekun­laş­­dı­­rarkYn, qeyd etmYk lazımdır ki, bu sistemin fövqYladY dYrYcYdY mürYkkYb funksiya icra etmYsi ilY YlaqYdar olaraq, bu funksiyanı real­laşdıran istYr maddi, istYrsY dY informasiya sxemlYri çoxnövlü vY çoxpillYli iyerarxiya siniflYri tYşkil edirlYr vY bunların hYr biri özünYmYxsus ”inteqrasiya mYrkYzinY” malikdir. Özü dY bu ”mYr­kYz­lYr” İEİS-in idarYetmY aspektindY ayırdığımız müxtYlif q­ü­t­b­lY­­rindY yerlYşirlYr. Lakin bunların fYaliyyYti vahid mYrkYzdYn koor­di­nasiya edilir.

Burada xüsusi olaraq qeyd edYk ki, bizim anlamımızda, İEİS-dYki bu koordinasiya, heç dY elmi YdYbiyyatda göstYrildiyi kimi, sYrt sistem tYlYblYri ilY deyil, mYhz tYşkiledicilYrin mYnafelYrini uzlaşdır­maq mYq­sYdi güdYn fYal mYşvYrYt formasında hYyata keçirilir.

GöstYrYk ki, sözügedYn ”mYrkYzlYr” yalnız konkret İEİS çYrçi­vY­sindY mövcud olur vY nisbi xarakter daşıyırlar. BelY ki, tYdqi­qatın miqyası (eninY vY dYrininY) dYyişdikdY hYm bütövlükdY İEİS, hYm dY lokal ”mYrkYzlYr” mahiyyYt dYyişikliyinY uğrayırlar. Bu isY o demYk­dir ki, istYnilYn miqyaslı iqtisadi obyektY İEİS kimi baxmaq olar. Halbuki, indiyY qYdYr ”inteqrasiya” termini adY­tYn son dYrYcY böyük olan iqtisadi vahidlYr üçün işlYdil­mişdir.

İEİS daxilindYki lokal ”mYrkYzlYr” müxtYlif ixtisaslaşma sYviyyY­sinY malik ola bilYndirlYr. Odur ki, Ysas problem sYviyyY­lYr arasında maksimal uyarlıq yaradılmasından ibarYtdir.

2. İEİS-in fYaliyyYtinin qiymYtlYndirilmYsinY mYqsYdli-sistemli yanaşma
İEİS elY sistemlYr sinfinY aiddir ki, onun idarY edilmYsinin tYkmil­lYş­diril­mYsi vY bu mYqsYd üçün intensiv üsul vY vasitYlYrdYn istifadY edilmYsi hökmYn sistemli tYhlil tYlYb edir. TYdqiqat obyek­ti­nin tYhlili vY sintezi isY bu metodun iki zYruri mYrhYlY­sidir. Bu baxımdan, istYnilYn iqtisadi idarYetmY obyekti Ytraf mühit­lY çoxcY­hYtli fYal qarşılıqlı münasibYtdY mövcud olur. Odur ki, belY bir mürYkkYblikdYn yalnız ”sistem” qurmaqla baş çıxarmaq olar. Çünki, ”sistem – mürYkkYbliklY mübarizY vasitYsi, mürYkkYbdY sadYlik tapmaq üsuludur”.

BelY bir metodoloji tYlYbatı nYzYrdYn qaçırmaq olmaz ki, tYdqiqatçı öyrYndiyi obyektin tYbiYtindYn asılı olmayaraq, bütün hal­lar­da yalnız öz qarşısına qoyduğu mYsYlYni hYll etmYk üçün ”sistem” qurur.

ObyektY İEİS mövqeyindYn baxmaq, ilk növbYdY, onun informasiya konturlarını müYyyYn etmYk demYkdir. Bundan sonra sistemin girişi vY çıxışı müYyyYnlYşdi­rilir ki, İEİS-in funksiyasını vY real­laş­dırma sxemlYrini anlamaq mümkün olsun.

Funksiya – sistemin çıxış vYziyyYtlYri çoxluğudur. Funksiya dedikdY, sistemin mümkün olan bütün davranış xYt­lYri başa düşülür. Sxem isY – sistemin davranışının reallaşdırıl­ması mexa­niz­midir. Bu mYnada, sxem – giriş kYmiyyYtlYrini çıxış kYmiyyYt­lYrinY, sYrbYst dYyişYnlYri asılı dYyişYnlYrY çevirYn mexa­nizmdir. Sxem sistemin funksiyası necY vY hansı vasitYlYrlY reallaş­dırılır? – sualına cavab verir.

ObyektY bu cür yanaşma zamanı yalnız 2 növ mYsYlY hYll edilir:

- TYhlil mYsYlYsi – mYlum reallaşdırma sxemi Ysasında sistemin funksiyasının müYyyYn edilmYsi;

- Sintez mYsYlYsi – mYlum funksiyaya görY hYmin funksiyanı daha yaxşı (optimal) reallaşdıran sxemin tapılması.

İEİS, kibernetik sistem olmaqla, ilk növbYdY, iki hissYnin inteqrasi­yası­dır. Bunlardan biri idarYedici, digYri idarY olunandır. Bir-biri ilY qarşılıqlı YlaqYdY fYaliyyYt göstYrYn idarYedici vY idarYedilYn sis­tem­lYrin hYr biri dY özlüyündY ayrıca inteqrasiya edilmiş sistemdir.

Bu baxımda, aid olduğu idarYetmY qütbündYn asılı olmayaraq, bütün hallarda idarYedilYn sistem - maddi dYyiş­di­ri­ci, idarYedici sistem isY –informasiya dYyişdiricisi kimi qYbul edi­lir.

İEİS daxilYn 2 hissYyY bölündüyündYn, onun qlobal funksiyası da uyğun olaraq idarYedilYn vY idarYedici sistemlYrin funksiya­larına bölünür. YYni, bütövlükdY İEİS 2 hissYnin inteqra­si­yası olduğu kimi, onun qlobal funksiyası da müvafiq hissYlYrin funksiyalarının inteq­ra­­si­­yası kimi mövcud olur. Daha doğrusu, İEİS-in qlobal funksi­yası «istehsal funksiyası» ilY «idarYetmY funksi­yası»nın inteqrasi­yasıdır¹. HYr iki funksiya tYrkibcY mürYkkYb, reallaş­dırılma sxem­lYri baxı­mın­dan, çoxgedişli vY çoxparametr­lidir.

İEİS-in idarYetmY funksiyası 3 komponentin inteqrasiyasıdır:

1. 
   Uçotun bütün növlYrini YhatY edYn retrospektiv funksiya;
   
2. 
   Cair, operativ idarY­etmY vY nYzarYt kimi lokal funksiyaları özündY bir­lYş­dirYn izlYyici funksiya;
   
3. 
   Planlaşdırma vY proqnozlaşdırma mYsYlYlYrini YhatY edYn perspektiv funksiya;
   

Retrospektiv funksiya mühasibat, statistika vY operativ-texniki uçotu, perspektiv funksiya isY – vaxt amili nYzYrY alındıqda – pers­pek­­tiv, cari vY operativ planlaşdırmanı, - planlaşdırılan YmYliy­yat­ların xarakteri baxımın­dan isY – texniki-iqtisadi vY operativ-isteh­sal plan­laş­dırmasını YhatY edir. Bu funksiyalar, demYk olar ki, bütün eyni tYyinatlı iqtisadi obyektlYrdY eyni mYzmunludur. İzlYyici funksiya isY, İEİS-in konkret predmet oblastına daha çox bağlı oldu­ğun­dan, xüsusi funksiyalar sırasına aid edilir.

İstehsal vY idarYedici funksiyaların hYr birinin özünYmYxsus vaxt tsikli mövcud olur. İstehsal funksiyasının vaxt tsikli mövcud texnoloji prosesY lazım olan vaxtdan ibarYtdirsY, idarYedici funk­si­yanın vaxt tsikli dY onun reallaşdırılması üçün lazım olan informa­siyanın alınmasına, işlYnmYsinY vY uyğun qYrar hazırlanma­sına sYrf olunan vaxtla ölçülür. Bu o demYkdir ki, istehsal vY idarYedici funksiyalar müxtYlif tYrkibli vY müxtYlif mürYkkYblik sYviyyYsi ilY xarakterizY olunan YmYliyyatlar hesabına reallaşdırılırlar. DemYli, hYr bir funksiya iki vY daha çox lokal funksiyanın (bunlar isY iki vY daha çox YmYliyyatın) ”inteqrasiya mYrkYzi” olmaqla, müxtYlif ”inteq­rasiya sYviyyYsi” ilY xarakterizY olunurlar.

İEİS-in qlobal funksiyasını reallaşdıran qlobal sxem Yn ümumi halda maddi vY informasiya sxemlYri olmaqla 2 iri sinfY bölünür. Mad­di reallaşdırma sxemlYri istehsalın vY idarYetmYnin bütün maddi şYrtlY­rini YhatY edir.

Aydındır ki, hYm hYr bir istehsal funksiyası üçün, hYm dY hYr bir idarYedici funksiya üçün xüsusi, konkret maddi reallaşdırma sxe­mi mövcud olur. Maddi reallaşdırma sxemlYri reallaşdırdığı funk­si­yanın xarakterindYn asılı olaraq, müxtYlif maddi-material kombina­siyaları şYklindY tYzahür edir. Lakin İEİS-in elY bir funksiyası yox­dur ki, onu yalnız maddi reallaşdırma sxemi hesabına reallaşdırmaq mümkün olsun. Odur ki, bütün funksiyalar hYm dY maddi vY informasiya sxemlYrinin inteqrasiyası şYklindY mövcud olurlar. Özü dY informa­si­ya sxemi maddi sxemin bir hissYsini YvYz etmYk missiyası daşı­yır. Bu o demYkdir ki, iqtisadiyyatda maddi mYs­rYf­lYrY qYnaYt etmYk üçün informasiya mYsrYflYrini artırmaq, yYni, yeni informasiya texnologiyasına keçmYk lazımdır. Çünki, özü maddi vY informasiya sxemlYrinin konkret kombina­siya­sının nYticYsi olan hYr bir idarYedici funksiya YhatY etdiyi istehsal funksiyasının real­laş­dırılmasında informasiya sxemi kimi iştirak edir. HYr bir isteh­sal funksiyası isY reallaş­dı­rıldıqca, özünü YhatY edYn idarY­edici funksiyanın reallaşdırıl­masında maddi sxem kimi zYrurYtY çevrilir. Bu fikri iqtisadi dilY çevirdikdY belY bir mYna hasil olur ki, yeni istehsal-tYsYrrüfat vY idarYetmY mYsYlYlYrinin qoyulub hYll edilmYsi vY alınmış nYticYlYrin praktiki tYtbiqi YlavY iqtisadi sYmYrY verir vY bu sYmYrY hYm dY idarY aparatının tYkmillYşdiril­mY­sindY işti­rak edir.

İEİS-in idarYedici orqanı ”ali rYhbYr­lik” vY ”informasiya sis­temi” kimi 2 fazanın vYhdYtidir. Aydındır ki, hYr fazanın özünYmYx­sus funksiyası vY reallaşdırma sxemi möv­cud­dur. ”İnformasiya sis­temi” faktiki informasiya yığıcısı, normativ-plan infor­ma­siya bloku vY informasiya emaledici kimi 3 blokdan ibarYt olmaqla, ilkin (daxili vY xarici) informasiyanın alınması, qeyd edilmYsi, saxlanması, işlYnmYsi vY nYticY informasiyanın qYrar qYbulu üçün göndYrilmYsi kimi, hYr biri özlüyündY kifayYt qYdYr mürYkkYb olan lokal funksiyalar iyerarxiyasından tYşkil olunan bir funksiya icra edir.

”İnformasiya sistemi”, özü İEİS-in idarYedici hissYsinin aşağı fazasını tYşkil edYrYk ”istehsal funksiyası” icra etsY dY, daxilYn idarYedici vY idarYedilYn olmaqla iki qütbY bölünür. Burada da idarY edilYn hissY ”istehsal funksiyası” icra edir. Lakin bu istehsal funksiyaları maddi xammal üzYrindY deyil, ilkin informasiya üzYrin­dY emal işini hYyata keçirir.

İEİS-in idarYedici hissYsinin yüksYk fazası olan ”ali rYhbYr­liyin” Ysas işi qYrar qYbulu olsa da, praktiki olaraq çoxistiqamYtli funksiya­lar çoxluğu icra edir vY bu da ”idarYedici-idarYedilYn” hissY­lYr sistemidir.

BelYliklY, çox böyük metodoloji YhYmiyyYti olan nYticY alınır: İEİS daxilindY aid olduğu qütbdYn, iyerarxiya pillYkanında tutduğu möv­qe­dYn, sistemin fYaliyyYtindY oynadığı roldan vY bu rolun mYsuliy­yYtlilik dYrYcYsindYn asılı olmayaraq, bütün funksiyalar, bu funksiya­ları icra edYn bütün alt sistemlYr müYyyYn funksional sYrbYstliyY malik olan müxtYlif sYviyyYli ”inteqrasiya mYrkYzlYri”­dir. Bu isY o demYkdir ki, İEİS, nYinki tYkcY istehsal funksiyaları­nın icrası baxımından, habelY, idarYedici funksiyalar baxımından da interqasiya sistemidir.

DeyilYnlYrdYn aydın olur ki, İEİS-in Yn aşağı ”idarYedilYn” hissYsi maddi xammalın tYdarükü, qablaşdı­rıl­ması, saxlanması, emalı vY göndY­ril­mYsi (reallaşdırıl­ması) mYrhY­lY­lYrindYn ibarYt bir texnoloji prosesi YhatY edirsY, ”idarYedici” hissYsi dY sözügedYn maddi dYyişdirmY prosesini tYsvir edYn infor­masiyanın tYdarükü, qeyd edilmYsi, saxlanması, işlYnmYsi vY ötürülmYsi prosesini özündY ehtiva edir. YYni hYr iki hissY anoloji fYaliyyYt daşıyıcılarıdır. DemYli, İEİS bütün cYhYtlYrdYn vahid metodoloji qYlibY sığandır. Bu, son dYrYcY vacib cYhYtdir.

İnformasiya, Yn ümumi mYnada, bu vY ya digYr hadisY, yaxud faktlar haqqındakı elY yeni mYlumatlardır ki, biliyi genişlYndirir, mate­ri­ya­nın, enerjinin vY informasiyanın özünün mYqsYdYuyğun emalı prose­sini dYyişdirmYyY vY yaxşılaşdırmağa imkan verir. Lakin tYdqiqatın obyektivliyi baxımın­dan informasiyanın tYkcY kYmiyyYt xarak­teristikası kifayYt deyildir. Ona görY dY iqtisadi infor­ma­siyaya qiymYt verYrkYn hYmçinin, onun dYqiqliyi, ranqı, isti­fa­dY edilmYk üçün yararlılıq sYviyyYsi, Ylverişliliyi, faydalılığı, qiymYt­liliyi, mYqamlılığı (vaxtlı-vaxtında olması) kimi xassY­lY­ri­ni dY nYzYrY almaq lazımdır.

Lakin bütün hallarda informasiya işlYnYrkYn onun keyfiyyYt xarak­teristikaları rol oynamır. DemYli, İEİS-in idarY edilmYsi prosesinY ”İnformasiya nYzYriyyYsi” mövqeyindYn dY baxmaq olar. Bu halda fYrz edilir ki, idarYetmY prosesinin Ysas momenti mövcud mümkün vYziyyYtlYr¹ çoxlu­ğun­dan müYyyYn bir vYziyyYtin seçil­mYsi aktıdır. Çünki, seçmY olmayan yerdY idarYetmY yoxdur vY ola da bilmYz. İnformasiya nYzYriyyYsinY görY isY seçmY qeyri-müYyyYnliklY (entropiya ilY) mYhdudlanır vY uyğun olaraq müYyyYn miq­darda infor­masiya alınması ilY nYticYlYnir. Entropiya bir tYrYfdYn qeyri-müYyyYnlik ölçüsüdürsY, digYr tYrYfdYn dY müxtYliflik ölçüsü kimi çıxış edir. Odur ki, informasiya ilY müxtYliflik arasında mühüm YlaqYnin olduğu aşkara çıxır. K.Şennon mYhz bu cYhYti nYzYrdY tutaraq göstYrir ki, informasiya seçmYnin qeyri-müYyyYnliyini lYğv edir. N.VinerY görY, entropiya – sistemdYki xaos, intizam­sızlıq ölçüsüdürsY, informasiyanın miqdarı da intizamlılıq, sahman­lı­lıq ölçüsüdür. DemYli, entropiya informasiya çatışmazlığını ifadY edir. MYhz bu mYnada L.Brillyüen informasiyanın miqda­rına neqen­tropiya (neqativ entropiya vY ya mYnfi entropiya) adı vermişdir.

BelYliklY, idarYetmY, ilk növbYdY, İEİS-dYki entropiyanı (qeyri-müYyyYn­liyi, müxtYlifliyi, tYrYddüdü) azaltmaq missiyası daşıyır.

İEİS-in qlobal funksiyası (davranışı) müYyyYn mYqsYdY, mYsYlYn, müYyyYn miqdar mYhsul istehsal etmYyY yönYldilir. Bu mYqsYdYçatma sürYtini (funksiyanın sYmYrYliliyini) ölçmYk üçün müYyyYn bir krite­ridYn, mYsYlYn, istehsalın, mYnfYYtin (yaxud rentabelliyin) maksimumu vY ya mYsrYflYrin minimumu göstYrici­sindYn istifadY edilir.

İEİS qarşısındakı mYqsYdY çatmaq üçün zYruri daxili quruluşa vY intizama, başqa sözlY, lazımi maddi vY informasiya sxemlYrinY malikdir.

İEİS-in idarY edilmYsi problemi son yekunda optimallaş­dırma problemi kimi meydana çıxdığından, aydındır ki, ”idarYedici sis­tem”in qlobal funksiyası ”idarYedilYn sistem”in fYaliyyYtini elY xYtlY aparmaqdan ibarYt olmalıdır ki, sYmYrYlilik kriterisinin ekstremal qiymYti tYmin olunsun. Bu o demYkdir ki, ”idarYedici sistem”in YgYr bircY vYzifYsi varsa, o da qlobal istehsal funksi­ya­sının mYqsYdYuyğun keyfiyyYtdY vY mümkün qYdYr sürYtlY reallaşdırıl­masına çalışmaqdan vY buna minimal mYsrYflYr hesabına nail olmaqdan ibarYtdir. Bunun üçün, ”idarYedici sistem” hYr şeydYn YvvYl, ”idarY edilYn sistem”in giriş vY çıxışını izlYmYlidir.

”İdarYedici sistem” mövcud vY mümkünlüyü ehtimal olunan xarici vY daxili tYsirlYr YhtYsindY İEİS-in qlobal funksiyasını reallaş­dır­maq üçün müYyyYn miqdarda qeyri-müYyyYnlik elementlYrini müYyyYn­lYş­dir­mYlidir.

Aydındır ki, ”idarYedici sistem” İEİS qarşısındakı mYqsYdY müvafiq qlobal funksiyanı ”idarYedilYn sistem”in davranış funksiya­sında maksimal sürYtlY vY tamamilY reallaşdırmaq (YritmYk) üçün hazır­ladığı hYr bir qYrarı ciddi surYtdY Ysaslandırmalı (bunun üçün isY daha çox amilin tYsirini nYzYrY almalı) vY bunun vasitYsilY İEİS-in fYaliyyYt nYticYlYrinY xarici pozucu tYsirlYrin gücünü minimum­laşdırmalıdır.

İdarYedici vY pozucu tYsirlYr arasındakı fYrqin artması onu göstYrir ki, idarYedici funksiya istehsal funksiyası tYrYfindYn daha sYmYrYli, daha qYnaYtlY vY daha intensiv şYkildY istehlak edilir. Çünki qYrardakı informasi­yanın miqdarı çox olduqca, davranışdakı qeyri-müYyyYnlik, müxtYliflik, tYrYddüd, sYn­dY­lYmY imkanı bir o qYdYr az olur. Buradan belY bir nYticY çıxır ki, İEİS-in normal vYziyyYtdYn kYnara çıxan hYr cür sYndYlYmYlYrinin (davranış entropiyasının) müYyyYn bir minimumu vardır vY ”idarYedici sistem” mYhz bu mini­muma nail olmağa çalışır. HYr bir sYndYlYmYnin müYyyYn itki ilY bağlı olduğunu nYzYrY alsaq, bunun, itkilYrin minimumlaşdırıl­ması mYsY­lYsi olduğu aydınlaşar. YYni, idarYedici sistem, ilk növbYdY, itkilY­rin minimumuna cYhdetmY vasitY­si­dir.

BelYliklY, İEİS-in qlobal mYqsYdi bir tYrYfdYn, yalnız o halda reallaşa bilYr ki, qlobal idarYedici funksiya özünYtay istehsal funk­si­yası tYrYfindYn informasiya sxemi şYklindY daha tam istehlak edi­lY bilsin, çünki bu halda hYm istehsal funksiyası­nın keyfiyyYti yük­sYlir, hYm dY onun reallaşdırıl­masında iştirak edYn maddi sxemin xüsusi çYkisi öz yarımcütü olan informasiya sxeminin xüsusi çYki­si­nin artması hesabına azalır. DigYr tYrYf­dYn isY, bu mYqsYd, idarY­edi­ci funksiyanın reallaşdırılmasında maddi sxem kimi iştirak edYn istehsal funksiya­sı­nın xüsusi çYkisinin azaldılmasını tYlYb edir. Lakin maddi sxemin xüsusi çYkisinin azalması birinci halda mütlYq, ikinci halda nisbi xarakter daşıyır. YYni, idarYedici funksiyanın mad­di Ysasının azaldıl­ması inzibati-idarY aparatının mexaniki su­rYt­dY sadYlYş­diril­mYsi vY ixtisarı şYklindY deyil, onun buraxıcı­lıq qabiliy­yYtinin artırılması formasında hYyata keçirilmYlidir ki, inten­siv idarYetmYnin mYğzi dY mYhz budur.

Bir tYrYfdYn, müYyyYn sabit xarici tYsirlYr şYraitindY daxili tYsirlYr altında formalaş­dı­rılan qYrarın qeyri-müYyyYnliyi artırsa (vY ya informasiya yükü azalırsa), ”idarYedilYn sistem” hYmin qYrarı tam istehlak edY bilmir. Başqa sözlY, qYrar yaranmış vYziyyYti tam dolğun Yks etdirY bilmYdiyindYn, davranışa Ysaslı tYsir baş tutmur. DigYr tYrYf­dYn isY, xarici alYmdYki dYyişikliklYr qYrarda öz Yksini daha az tapdıqca, obyekti idarY etmYk çYtin­lYşir. Buna görY dY İEİS-in fYaliy­yYtindYki sYndYlYmYlYri (müxtYlifliklYri) minimumlaş­dır­maq üçün ”idarYedici sistem” obyektin davranışını bu vY ya digYr sYmtY sövq edYn müxtYlif stimulların minimumunu seçmYyY qabil olma­lıdır. Bu isY Yks-YlaqY kanalları ilY daşınan informasiyanın hYc­min­dYn, tamlığından, gerçYkliyindYn, istifadY üçün yararlılıq dYrY­cY­sindYn, qiymYtliliyin­dYn, idarYedici orqanın manevretmY qabiliyyY­tin­dYn vY Yn nYhayYt, informasiyanın intensiv işlYnmYsinin inteq­ra­siya sYviyyYsindYn asılı­dır.

gYr idarYedicinin gücü bu minimumu seçmYyY çatmırsa, idarY­edi­ci funksiya istehsal funksiyasında tamamilY ”YrisY” dY obyektin dav­ra­nı­şın­dakı sYndYlYmYlYri minimumlaşdıra bilmYyYcYkdir. Buna görY dY idarYedicinin manevretmY qabiliyyYti, yYni, nYzYrY ala bilY­cYyi müxtYlif vYziyyYtlYrin miqdarı obyektin vYziyyYt müxtYliflik­lYrindYn az olmama­lıdır. Bunu U.R.Eşbi ”müxtYlifliyin zYruriliyi qanunu” adlandırmış­dır. Bu qanunun YhYmiyyYti ondan ibarYtdir ki, idarYedici orqanın buraxıcılıq qabiliyyYti mYlum olduqda, idarY­edici tYsirlYrin (qYrarların) miqdarı­nın mütlYq yuxarı hYddini gös­tYrY bilir. Bu o demYkdir ki, vaxt vahidi YrzindY çıxarılan qYrar­la­rın miqdarı idarYedicinin buraxıcılıq qabiliyyYti ilY yuxarıdan mYhdudlanır. Odur ki, ölkY iqtisadiyyatının fYaliyyY­tin­dY nYzYrYçarpacaq müsbYt dYyişikliklYrY nail olunmasında HökumYtin manevretmY qabiliyyY­tinin artırılması mühüm rol oynayır.

Lakin idarYedicinin manevretmY qabiliyyYti ilY yuxarıdan mYhdud­la­nan qYrarların sayı hYlY heç dY o demYk deyildir ki, manevretmY qabiliyyY­tini artırmaqla problemi hYll etmYk mümkündür. İş burasın­dadır ki, hazırlanan qYrarların ümumi tYsir gücü bir sıra hallarda gözlYnildi­yin­dYn xeyli aşağı olur¹. Çünki obyektY göstYrilYn idarY­edici tYsirlYrin nüfuzetmY dYrinliyi vY ya ”Yriyib hYllolma” dYrYcYsi bir tYrYfdYn tYsirin öz gücü ilY müYyyYn olunursa, digYr tYrYfdYn dY obyektin hYmin tYsiri ”hYzm” etmYyY hazırlıq dYrYcYsi ilY bağlıdır. Odur ki, tYsirin sYmYrYliliyi, yYni Ysas mYqsYdY uyğunluq dYrYcYsi ob­yek­tin hYmin tYsiri mYnimsYmY (YritmY vY ya hYzmetmY) qabiliyyYtindYn asılıdır. BelYliklY, qYrarın gücü vY obyektin qYrarı mYnimsYmY qabi­liyyYti arasındakı qarşılıqlı asılılıq obyektY göstYrilYcYk tYsirin hYddini tYyin edir.

DemYli, İEİS-dY istehsal funksiyasının reallaşdırılması dYrY­cY­si bir tYrYfdYn, idarYedici funksiyanın ”YrimY” qabiliyyYti ilY, digYr tYrYfdYn dY, istehsal prosesini tYşkil edYn hYr bir lokal funk­siyanın ”hYzmetmY” qabiliyyYti ilY vY bu lokal funksiyaların hYr birinin vY bütövlükdY qlobal istehsal funksiyasının reallaşdırıl­ması imkanları ilY uyğunlaşdırılmalıdır. İEİS-in intensiv idarY edil­mYsi problemi­nin mahiyyYti YslindY elY bundan ibarYtdir.

GöstYrYk ki, hYm idarYedici tYsirlYrin gücünün, hYm dY obyektin ”hYzmetmY” qabiliyyYtinin mYhdudluğu sözügedYn amillYrin ölçüyYgYlYn­li­yi­ni sübut edir. Bu isY idarYedicinin idarYedilYnY mütYnasib olma­sını irYli sürür. Çünki bu mütYnasiblik pozulduqda İEİS-in möv­cud­luq şYrti olan 2 qütbdYn biri tam qüvvY ilY işlYmir vY fYaliyyYtin son nYticYlYrinY mYnfi tYsirlYr yaranır. BelY ki, YgYr qYrarın ”Yri­mY” qabiliyyYti, istehsal funksiyasının ”hYzm­etmY” qabiliyyYtindYn yüksYkdirsY, bu o demYkdir ki, idarYetmY obyekti idarYedicinin imka­nın­dan tam istifadY edY bilmir. Bu uyğunsuzluğu aradan qaldırmaq üçün ya idarYedicinin manevretmY qabiliyyYtini obyektin mYnimsYmY qabiliy­yYti hYddinY qYdYr azaltmaq vY bu yolla da idarY­edi­cinin istifadYsiz qalan resurslarından imtina etmYk, ya da obyektin ”hYzmetmY” qabiliy­yYtini qYrarın ”YrimY” qabiliyyYtinY çatdırıb, YlavY sYmYrY YldY etmYklY, ümumi nYticYdY idarYedicinin resurs sYrfi mYna­sında xüsusi çYkisinin azaldılmasına nail olmaq lazımdır.

gYr bu uyğunsuzluq Yks istiqamYtdYdirsY, yYni idarYedicinin bura­xı­cılıq (manevretmY) qabiliyyYti istehsalın tYlYbatından geri qalır­sa, istehsalın sYmYrY­liliyi olduqca aşağı sYviyyYdY olur. Çünki uyğun­suzluğun bu variantı daha böyük itki­lYrlY xarakterizY olunur. İEİS-in intensiv idarY edilmYsi proble­mi­nin mayasında duran başlıca moment­lYrdYn biri mYhz budur.

Hal-hazırda real surYtdY fYaliyyYtdY olan istehsal-tYsYrrüfat vahid­lYrinin, demYk olar, hamısında ”idarY­edici sistem”Y nisbYtYn ”idarYedilYn sistem” müYyyYn dYrY­cYdY istifadYsiz qalan potensiala malikdir. Bu potensial­dan (istehsal­daxili imkanlardan) istifadYnin 2 variantı mümkündür: ya obyektin miqyasını daraldıb, idarYedicinin imkanlarına uyğunlaşdır­maq, ya da idarYedi­cinin manevretmY qabiliyyYtini obyektin tYlYba­tına çatdır­maq olar. ŞübhY yoxdur ki, ikinci daha mYqsYdYuyğun variantdır.

BelYliklY, idarYedici sistem qYbul etdiyi qYrarlar arasında mYn­tiqi uyğunluq vY tamamlama YlaqYlYrini artırmaq vY möhkYmlYtmYklY, onlardakı qeyri-müYyyYnliyi minimumlaşdırıb, özünün mövcud manevr­etmY qabiliy­yYtindYn maksimum istifadY etmYklY, obyektin davranışı­na mYqsYdyönlü tYsirini artırmalıdır. Bunun üçün köhnY idarYetmY metodlarını yaxşı mYnada YvYz edYn yeni intensiv idarYetmY metod­larının tYtbiqinY, daha dYqiq desYk, yeni informasiya texnologiyası­na geniş yer vermYk lazımdır. Başqa sözlY, ”informasiya sistemi”nin inteqrasiya sYviyyYsi yüksYldilmYli, onun ”üzvi quruluşunda” dYrin key­fiyyYt dYyişikliklYri edilmYlidir.

İndi fYrz edYk ki, İEİS başdan-başa ”insan-maşın” sisteminY çevrilmişdir. GörYk, bu zYmindY ”müxtYlifliyin zYruriliyi” vY ”ida­rY­­edi­cinin idarYolunana mütYnasibliyi” qanunlarının birgY tYsiri altın­da fYa­liy­yYt göstYrYn ”idarYedici” vY ”idarY edilYn” qütblYrin dialek­tikası nY göstYrYcYkdir?

HYr şeydYn YvvYl, idarYedici elY qYrarlar ardıcıllığı seçmYli­dir ki, bunların hYr biri özündYn YvvYlki qYrarı tYsdiq etmYklY, onun davamı vY tamamlayıcısı olsun vY özündYn sonra mYhz hansı qYrarın gYlYcYyini müYyyYn ehtimalla göstYrY bilsin. BelY olduqda hYr bir növ­bYti qYrarda qeyri-müYyyYnlik (buna uyğun informasiyanın miqdarı) özün­dYn YvvYl­kinY nisbYtYn az olacaqdır. DemYli, müYyyYn müddYtdY İEİS-in fYaliy­yYtini sYndYlYmYlYrin minimumuna gYtirmYk vY bu vYziy­yYtdY saxlamaq üçün elY bir minimum informasiya kütlYsi var ki, bu, idarYedicinin manevretmY qabiliyyYtini maksimum sYviyyYyY qaldır­mağa imkan verir. Bu halda, idarYedicidY davranışa dair informasiya bolluğu yaranacaq, yYni İEİS özünü tamamilY ”dYrk” edYcYk vY nYticYdY yeni, daha yüksYk sYviyyYyY keçid üçün stimul yaranacaqdır. Lakin İEİS yeni sYviyyYyY keçmYk üçün özünü yenidYn tYşkil etdikdY, onun fYaliyyY­tin­dYki entropiya artacaqdır. Yeni­dYn tYşkil İEİS-in idarYedilYn his­sYsinin potensialını da artıracaq­dır. Bu isY, idarYedicinin manevr­etmY qabiliyyYtini artırmaq üçün sti­mul olacaqdır. Artırılmış manevretmY qabiliyyYti davranışdakı sYndY­lY­mYlYri minimuma endi­rYrkYn yenidYn informasiya bolluğu yaranacaq vY İEİS-in davamlı tYrYq­qisi baş verYcYkdir.

Lakin bütün hallarda hYm manevretmY qabiliyyYti, hYm dY ”hYzm­etmY” potensialı nisbi xarakter daşıyır vY yuxarıdan mYhduddur. Bu isY daimi olaraq ”idarYedicinin idarY olunana mütYnasib” olmasını tYlYb edir. YYni, bu iki ünsür arasında optimal dinamik mövqe fYrqi saxlanmalıdır. Bu fYrqin istYnilYn istiqamYtdY dYyişilmYsi, istYr şaquli tYmYrküz­lYş­mY formasında süni surYtdY artırılması, istYrsY dY, idarY aparatı­nın lüzumsuz xırdalanması şYklindY azaldılması İEİS-in optimal idarY olunmasına vY sYmYrYliliyi sYviyyYsinY mYnfi tYsir göstYrir.

DemYli, İEİS-in optimal idarY edilmYsi üçün qYrarın informasiya yükünün minimumu davranışın sYndYlYmY imkanının maksimumuna bYra­bYr olmalıdır. Başqa sözlY, idarYedicinin manevretmY qabiliyyYti obyektin davranışındakı sYndYlY­mY imkanlarından mövqe fYrqinin optimallığı çYrçivYsindY geniş olmalıdır. Çünki, apardığımız sis­temli tYhlildYn aydın olur ki, YvvYla, istYnilYn idarYedici orqan idarYetmY obyektini öz manevretmY qabiliyyYti çYrçivYsindY, başqa sözlY, öz imkanı daxilindY ”tam idarY edir”. İkincisi dY, idarYedici funksiya bir informasiya sxemi şYklindY özünYtay istehsal funksi­yasında (onun ”hYzmetmY” qabiliyyYtindYn asılı olmayaraq) ”tamamilY YriyirsY”, onda hYmin idarYedici orqan obyektin hYqiqi potensialını aşkara çıxara bilmYz. Buna görY dY İEİS-in fYaliyyYt keyfiy­yYtinin yüksYldilmYsinin mYnbYyi idarYedicinin manevretmY qabiliyyYtinin artırılmasın­dadır.

İdarYedicinin manevretmY qabiliyyYtinin yuxarıdan mYhdud olması idarYetmY obyektinin miqyasına hYdd qoyur ki, bu da İEİS-in iyererxik quruluşlu olmasını şYrtlYndirir. İyerarxik idarYetmY quruluşunun fYrqlYn­dirici cYhYti sistemin ardıcıl olaraq hissYlYrY bölünmYsi vY hissYlYr arasında tabeçilik münaibYtlYri yaradılma­sından ibarYtdir.

Makro vY mikro yanaşmalarda nYzYrdY tutulan elementar kiber­netik sistemlYrin ciddi mahiyyYt vY quruluş fYrqlYrinin olması gös­tY­rir ki, idarYetmY prinsipi ümumi olsa da, müxtYlif iyerarxiya pil­lY­lYrindY duran sistemlYrin quruluşu eyni olmaya da bilYr. Bu, bir dY onunla bağlıdır ki, iyerarxiyanın müxtYlif pillYlYrindY duran idarY­edicilYr hYm icra etdiklYri funksiyaların xarakteri, hYm dY hYmin funksiyala­rın reallaşdırılmasında iştirak edYn maddi vY infor­masiya sxemlYri­nin mYnbYyi cYhYtdYn fYrqlidirlYr. HYll etdiyi mYsY­lYlYrin xarakteri etibarı ilY ayrı-ayrı pillYlYr arasındakı ”mY­sa­fYlYr” dY müxtYlif­dir. YYni, hYll edilYn mYsYlYlYrin oxşarlığı çox olduqca, idarYetmY pillYlYri arasındakı mövqe fYrqi nisbYtYn az olur vY YksinY. Lakin ”müxtYlifliyin zYruriliyi” vY ”idarYedicinin idarY olunana mütYnasibliyi” qanunlarından çıxan nYticYyY görY, oxşarlıq müYyyYn hYddi keçdikdY mövqe fYrqi sıfra bYrabYr olur ki, bu da hYmin pillYlYrdYn birinin lYğv edilmYsini labüd edir. İyerarxiya pillYlYri arasındakı mYsafYlYrin dYyişilmYsi obyektiv proses olub, texniki-tYrYqqinin bilavasitY tYsiri altında baş verir. Odur ki, üfqi YlaqY­lYrY malik obyektlYrin eyni müstYvidY yerlYşdiyini söylYmYk heç dY doğru deyildir.

İyerarxiya pillYlYri üzrY aşağıdan yuxarı informasiyanın hYrY­kYti prosesindY informasiya aqreqasiyaya (girdYlYşdirmYyY) uğrayır, yuxarı­dan aşağı hYrYkYt zamanı isY dezaqreqasiya (xırdalaşdırma) baş verir. Buna görY dY informasiyanın şaquli xYrYkYti baxımından, İEİS-in quruluşu piramidaya bYnzYdilir. Lakin İEİS-in quru­luş piramidası adi hYndYsi fiqurdan daha mürYkkYb olan sosial-iqti­sadi fiqurdur. YYni, İEİS-in quruluş piramidası YslindY, piramidalar iyerarxiyasıdır. Çün­ki hYr bir lokal inteqrasiya mYrkYzi dY pirami­da­şYkilli qurulu­şa malikdir. HYm dY hYr bir növbYti pillYdYki pira­mi­daların oturacaq­ları aşağı mYrtY­bY­dYki piramidaların tYpY nöqtY­lYrinin YmY­lY gYtirdiyi şYbYkYdYn yaranır. Buna görY dY, hYr bir lokal idarYedici öz mYsYlYsini sYrbYst surYtdY, tYkcY, nisbYtYn ümumi mYsYlYlYri isY öz sYviyyYsindYki idarY­edi­ci­lYrlY birgY, fYal mYş­vYrYt formasında hYll edir.

Quruluş iyerarxiyasının tYhlili göstYrir ki, hYr bir ”iqtisadi piramida” yalnız o halda mövcud olur ki, onun tYpY nöqtYsinin möv­cudluq forması oturacağın bütövlüyünü qorumağın zYruri şYrti olsun. slindY isY, idarYedici vY idarYedilYnin Yn ümdY vYzifYsi ilk növ­bYdY bir-birinin bütövlüyünü qorumaqdan ibarYtdir.

Quruluş piramidasının tYpY nöqtYsi informasiyanın hYm qYbul­edi­cisi, hYm dY şüalandı­rı­cı­sıdır. HYmin informasiyanın Ysas vY YhYmiy­yYtli hissYsi priamidanın daxilindY, xüsusilY, oturacağında gedYn proseslYri tYsvir edir. GöstYrYk ki, piramida daxilindY vY pira­midalar arasındakı informasiya mübadilYsi adYtYn sYliqYli vY müntYzYm xarak­terli olub, şaquli vY üfqi kanallar vasitYsilY hYyata keçirilir. HYr iki informasiya kanalı iki istiqamYtlidir. Düz YlaqY­lYrdY qYrarlar, Yks-YlaqYlYrdY isY qYrarların icra gedişini tYsvir edYn informasiya daşı­nır. Piramidadaxili vY piramidalar­arası Yla­qY­lYr bir-birinin qarşı­lıq­lı mövcudluq şYrtidir.

İEİS-in iyerarxik YlaqYlYr şYbYkYsi onu mYslYhYtçi, funksional, operativ vY tYchizat xidmYtlYri sistemi kimi tYsYvvür etmYyY imkan verir. slindY, İEİS-in qlobal funksiyasının formalaşması vY real­laş­ması sözügedYn xidmYtlYrin birgY fYaliyyYtinin mYntiqi nYticYsi kimi meydana çıxır. Buradan aydın olur ki, istYnilYn funksiya yalnız o halda reallaşa bilir ki, onu reallaşdıran ünsürlYr hYmin funk­siyaya qYti bYnzYmYyYn funksiyalar icra etsinlYr. Bu zaman sözügedYn xidmYtlYr arasında körpü vY ya kooperasiya YlaqYlYri yaranmazsa, hYtta Yn sadY funk­siyanın da reallaşması mümkün olmaz.

BelYliklY, İEİS, mahiyyYtcY, daxili vY xarici YlaqYlYrin univer­sal şYbYkYsindYn ibarYtdir. Bu isY onun son dYrYcY yüksYk etibar­lı­lıq sYviy­yYsi nümayiş etdirmYsini şYrtlYndirir.