Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Bunlar, Allah haqqında cahiliyyə zehniyyətini əks etdirən, gerçəyə zidd bir düşüncə daşıyırlar... Bütün işlər Allahın əlindədir." Yəni onlar Allah haqqında gerçək olmayan bir zənnə qapıldılar. Onların bu zənnləri cahiliyyə zehniyyətlərindən biridir. Onlar uca Allaha gerçək olmayan bir xüsusiyyət yaraşdırırlar. Ona yaraşdırdıqları bu sifət, cahiliyyə zehniyyətinə mənsub olanların Allaha yaraşdırdıqları bir sifətdir. Bu zənn hər nə isə, "Bu işdən (zəfərdən) bizə bir şey varmı?" ifadəsi ilə uyğun gələn, onun məzmunu ilə inteqrasiya olunan bir düşüncədir. Bunun belə olduğunu uca Allahın Peyğəmbərimizə verdiyi əmr ortaya qoyur. Bu əmrdə Peyğəmbərimizdən, o sualı soruşanlara; "Də ki: Bütün işlər Allahın əlindədir." şəklində cavab verməsini istəyir. Bu cavabdan aydın olduğuna görə, onlar işin bir hissəsinin özlərinin olduğunu sanırdılar. Buna görə məğlub olub aralarındakı ölü sayı çox olunca şübhəyə qapılaraq; "Bu işdən (zəfərdən) bizə bir şey varmı?" dedilər.

Bu sözlərindən ortaya çıxır ki, özlərinin olduğunu sandıqları şey, düşmənlərinə qarşı üstünlük və qalibiyyət idi. Müsəlman olduqları cəhətlə bu haqqı özlərində görürdülər. Onlar sanırdılar ki, haqq din və bu dinin mənsubları əsla məğlub edilə bilməz. Çünki qeydsiz şərtsiz olaraq dinini dəstəkləmək uca Allahın üzərinə al/götürdüyü bir borc idi, bunu özlərinə vəd etmişdi.

İşdə cahiliyyə zehniyyətindən gələn haqsız zənn bu idi. Çünki cahiliyyə bütpərəstliyi buna inanırdı: Uca Allah hər şeyin yaradıcısıdır. Ruzi, həyat, ölüm, eşq, döyüş və bənzəri bütün hadisə növlərinin, bunların yanında insan, yer üzü, dənizlər kimi bütün varlıq növlərinin ayır ayrı bir rəbbi vardı. Bu rəb, o hadisə növlərini və varlıq növlərinin işlərini planlar və iradə etdiyi işdə əsla məğlub edilə bilməz. Cahiliyyə dövrün bütpərəstləri özlərinə ruzi axıtsınlar, xoşbəxtlik təmin etsinlər, onları pisliklərdən və bəlalardan qorusunlar deyə bu rəblərə tapınardılar. Onların inancına görə uca Allah böyük bir kral kimi idi. Tebaasının hər seqmentini, ölkəsinin hər bölgəsini tam səlahiyyətli bir qubernatora həvalə edirdi. Bu qubernator nüfuz bölgəsində və suverenlik sahəsində istədiyini etməkdə sərbəst idi.

Əgər bir adam haqq dinin zahiri inkişafı boyunca heç məğlub olmayacağını və -bu dinin təbliğ edilməsi öhdəçilikliyini ilk boynuna götürən, onun yüklərini ilk kürəyinə alan adam olan- Peyğəmbərimizin çağırış vəzifəsinin zahiri işlərində heç müvəffəqiyyətsizliyə uğramayacağını və ya heç öldürülməyəcəyini və ölməyəcəyini zənn etsə, Allah haqqında cahiliyyədən qalma haqsız bir zənn bəsləmiş, Allaha bənzərlər qaçmış, Peyğəmbərimizi qalibiyyət və qənimət işlərinin özünə həvalə edildiyi, bütpərəst inancına uyğun bir ilah əldə etmiş olar. Halbuki uca Allah birdir, heç bir ortağı yoxdur; bütün işlər ONun əlindədir və ONun xaricində heç bir kimsənin heç bir mövzuda bir səlahiyyəti yoxdur.

Belə olduğu üçündür ki, uca Allah daha əvvəlki ayələrdə "(Allah,) Kafirlərin bir hissəsini krıma uğratmaq və ya təxribata salıb ümidsiz bir şəkildə geri dönmələrini təmin etmək üçün (sizə zəfər qazandırdı)." (Al/götürü İmran, 127) dəyincə, sözünü bir axtar/ara cümləciyi ilə kəsib Peyğəmbərimizə xitab edərək; "Bu mövzuda sənin əlində bir şey yox." buyurmuşdu. Məqsəd, onun bu krıma uğratma və təxribata salma işində rolu olduğunu sanmasına meydan verməməkdir. Səbəb-nəticə qanununun tündçüsü uca Allahdır. Hansı hadisənin səbəbi daha güclü isə reallaşma prioriteti onundur. Bu hadisə istər haqq, istər batil; istər xeyr, istər şər; istər hidayət, istə pozğunluq; istər ədalət, istər zülm olsun. Bu mövzuda mömin ilə kafir arasında, sevilən ilə nifrət edilən arasında, Məhəmməd ilə Əbu Süfyan arasında fərq yoxdur.

Lakin bununla birlikdə uca Allahın dininə və dostlarına istiqamətli xüsusi bir inayəti vardır. Kainatın nizamı bu inayət lazımınca elə cərəyan edər ki, sonunda Allahın dini üstün gəlir, yer üzü ONun dostlarına qucaq açar. Çünki aqibət, pisliklərdən çəkinənlərə aiddir.

Peyğəmbərlik və haqqa çağırış missiyas(n)ı da, qüvvədəki bu ənənədən müstəsna deyil. Bundan ötəri Peyğəmbərimizin bəzi döyüşləri kimi nə vaxt normal səbəblər bu dinin inkişafına və möminlərin üstün gəlməsinə uyğun düşdü isə, bu müvəffəqiyyətli nəticələndirər əldə edilmişdir. Buna qarşılıq səbəblərin uyğun olmadığı, məsələn münafiqliyin, Peyğəmbərimizin əmrlərinə itaətsizliyin, təxribat və əhvalsızlığın təsirli olduğu vəziyyətlərdə qalibiyyət və üstünlük möminlər qarşısında müşriklərə aid olmuşdur.

Digər peyğəmbərlər ilə insanlar arasındakı əlaqələrdə də eyni vəziyyət etibarlıdır. Peyğəmbərlərin düşmənləri dünyaya bağlı olduqları üçün, işlərini sırf dünyanı inkişaf etdirmə, suverenliklərini yayma, güclərini gücləndirmə və çox sayda tərəfdar toplama hədəfləri üzərində sıxlaşdırdıqları üçün peyğəmbərlərə qarşı zahiri qalibiyyət və üstünlük təmin etmişlər. Necə ki peyğəmbərlər arasında Hz. Zəkəriyyə kimi öldürülənlər, Hz. Yəhya kimi boğazlanılanlar, Hz. İsa kimi sürgün edilənlər və daha nə qədər ağrılara dözənlər vardır.

Bəli; haqqın hakkaniyetinin ortaya çıxması nə vaxt ümumi ilahi ənənənin deyil də qüvvədəki normal nizamın yıxılmasına bağlı olsa, başqa bir deyimlə haqq iddia ölüm ilə qalam arasında qalsa, dinin skeletini dəstək olmaq, onun inandırıcılığını itirməsinə meydan verməmək uca Allahın borcu olar. Birinci dəridə möcüzədən söz ederken[7] və ikinci dəridə əməllərin hökmləri üzərində konuşurken[8] bu məsələyə bir parça toxunmuşduq.

İndi mövzumuza dönək. Yalnız özlərini düşünənlərdən ibarət olan/yaranan söz mövzusu qrupun "Bu işdən (zəfərdən) bizə bir şey varmı?" şəklindəki sözləri dinin özünə dönük bir şübhə ifadə edər. Daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə onlar bu sözləriylə dinin skeletinə bütpərəstlik ruhu peyvənd etmiş olurlar. Buna görə uca Allah, Peyğəmbərinə onlara cavab verməsini əmr etmiş və; "Də ki: Bütün işlər Allahın əlindədir." buyurmuşdur. Bundan əvvəl də Peyğəmbərinə xitab edərək; "Bu mövzuda sənin əlində bir şey yox." buyurmuşdur. Beləcə fitrət inancında və tövhid dinində səlahiyyətlərin bütünü ilə uca Allaha aid olduğunu və Peyğəmbər də daxil olmaq üzrə geridə qalan şeylərin nəticələndirər üzərində doğrudan heç bir təsiri olmadığını, bunların hamısının səbəb-nəticə əlaqəsi ilə imtahan və sınama qaydasının işləməsini təmin edən ilahi ənənənin sərhədləri içində qaldığını açıqlamışdır.

"Sənə açıqlaya bilmədikləri bir şeyi içlərində saxlayırlar..." Bu ayə onları "Bu işdən (zəfərdən) bizə bir şey varmı?" formasındakı sözlərindən daha ağır bir səhvən xarakterizə edir. Çünki o sözləri sual formasında bir şübhə ifadə etmə ifadəsi idi isə də, bu sözləri, yəni "Əgər bu işdən (zəfərdən) bir nəsibimiz olsaydı, burada öldürülməzdik." formasındakı sözləri, sübut etmə formasında bir seçim əks etdirir. Bundan ötəri ilk sözlərini Peyğəmbərimizə açıqladıqları halda ikinci sözlərini ondan saxlamışlar. Çünki bu ikinci sözləri küfrü İslama seçməyi ehtiva edir.

Buna görə Allah, Peyğəmbərinə onlara cavab olaraq belə deməsini əmr edir: "Də ki: 'Əgər evlərinizdə də olsaydınız, alınlarına ölüm yazılanlar uzanacaqları yerləri yenə də boylarlar idi.' Allah könüllərinizdəkini imtahandan keçirmək və ürəklərinizi arıtmaq üçün bunları başınıza gətirdi." Beləcə onlara bu gerçəkləri açıqlamış olur:

1- Döyüşdə öldürülənləriniz, haqq yolda olmadığınız üçün və sandığınız kimi zəfərdən nəsibiniz olmadığı üçün öldürülməmişlər. Tərsinə, işləməsi və getməsi qaçınılmaz olan ilahi təqdir bu öldürülənlərin yatdıqları yerlərə sərilməsi istiqamətində cərəyan etmişdir. Əgər bu döyüşə çıxmamış olsaydınız, yenə alınlarına ölüm yazılanlarınız sərildikləri yerlərdə görünəcəkdilər. Buna görə, nə bir an önə ala biləcəyiniz və nə bir an təxirə sala biləcəyiniz təyin olunmuş əcəldən qaçmaq söz mövzusu deyil.

2- Uca Allahın ənənəs(n)i, imtahanın və sınanmanın ümumiliyi istiqamətində cərəyan etmişdir. Bu ilahi ənənə onlar üçün də, sizin üçün də etibarlı və qaçınılmazdır. Bu səbəbdən səfərə çıxmanız, bu döyüşün meydana gəlməsi və nəticədə öldürülənlərin yerə sərilmələri və dərəcələrinə nail olmaları, beləcə sizlərin də yerlərinizin təyin olunması və ürəklərinizdəki düşüncələrin imtahandan keçməsi və könüllərinizdəki imanın ya da şiryin saflaşması surətiylə ya xoşbəxtlik və ya bədbəxtlik qəşənglərindən birinin haqqınızda diqqətə çarpanlaşması qaçınılmaz idi.

Bəzi təfsirçilər bu ayə haqqında çaşdırıcı bir görüş irəli sürmüşlər. Bu görüşə görə bu ayənin vəziyyətlərini açıqladığı qrup münafiqlərdir. Halbuki burada möminlərin vəziyyətinin izah edildiyi gerçəyi, ayələrin axışından müəyyəndir. Münafiqlərin, yəni hadisənin başında, daha döyüş başlamadan karvandan ayrılan Abdullah b. Übeyy və yoldaşlarının vəziyyətinə gəlincə, onlara daha sonrakı ayələrdə toxunulacaq.

Tək əgər münafiqlərdən zəif imanlıları nəzərdə tuturlarsa, o başqa. Çünki onların da çelişik inancları qaçınılmaz şəkildə ürəkdən gerçəyi inkar edib sözdə onu qəbul etmə nəticəsini doğurar. Bunlar, uca Allahın bu ayələrdə "xəstə ürəklilər" olaraq adlandırdığı kəslərdir: "Hanı münafiqlər və ürəklərində xəstəlik olanlar; 'Bunların dinləri özlərini aldatdı.' dedilər." (Ənfal, 49) "Necə ki içinizdən onlara (münafiqlərə) qulaq asanlar vardı." (Tövbə, 47) Və yaxud da əgər bütün münafiqlərin Abdullah b. Übeyy və yoldaşları ilə birlikdə Mədinəyə dönmədiklərini deyirlərsə, yenə bir deyəcəyimiz yox.

Bundan daha çaşdırıcı bir görüş var ki, o da budur: Ayənin söz mövzusu etdiyi bu qrup möminlərdən meydana gəlirdi. Onlar haqq dinə bağlı olduqları üçün zəfərin və qalibiyyətin özlərinə aid olacağını sanırdılar. Çünki Bədir günü fəthi, zəfəri və köməkçi mələklərin enişini görmüşlər idi. Bu səbəbdən "Bu işdən (zəfərdən) bizə bir şey varmı?" və "Əgər bu işdən (zəfərdən) bir nəsibimiz olsaydı, burada öldürülməzdik." şəklindəki sözləri, işlərin öz əllərində deyil; uca Allahın əlində olduğuna istiqamətli bir etirafdır. Əks halda, bu qədər ölü verməz, uduzmaya uğramazdılar.

Bu görüşə veriləcək cavab, o zaman uca Allahın cavabının uyğun düşməyəcəyi şəkildədir. Çünki uca Allah onlara belə cavab verilməsini əmr etmişdir: "Də ki: Bütün işlər Allahın əlindədir." və "Də ki: Əgər evlərinizdə də olsaydınız, alınlarına ölüm yazılanlar uzanacaqları yerləri yenə də boylarlar idi."

Bu fikiri irəli sürənlərdən də, bu uyğunlaşmazlığı fərq edən olmuşdur; lakin buna əsl sözündən daha əsassız bir cavab vermişdir. Ayənin doğru mənasının nə olduğunu daha əvvəlki sözlərimizdən anlamış olursan.

"İki birliyin qarşılaşdığı gün döyüşdən geri dönənlərinizi şeytan, qazandıqları bəzi günahlarından ötəri sürüşdürməyə giriş idi..." Ayədə keçən "şeytanın onları sürüşdürmə cəhdi" onları zelleye salmaq istəməsi deməkdir. Bu zelleye düşmələrinin səbəbi, ürəklərində və davranışlarında meydana gələn bəzi günahlarıdır. Çünki günahlar bir-birinə gətirib çıxararlar. Çünki günahlar nəfsin arzusuna uyğun gəlməyə söykən/dözərlər. Nəfsin bir şeyi arzu etməsi isə, ona bənzər bir şeyi də arzu etməsi deməkdir.

Ayədə keçən "ba" hərfinin alət mənas(n)ı daşıması və "qazandıqları günah"ın qarşılaşma günü döyüşdən geri dönmələri olması ehtimalına gəlincə, ifadənin zahirinə görə bu şərh uzaq bir ehtimaldır. Çünki "qazandıqları günah" ifadəsinin zahirindən aydın olduğuna görə, "qazanma" işi döyüşdən geri dönməkdən və şeytanın sürüşdürmə cəhdindən əvvəl reallaşmışdır.

Hər nədirsə; ayədən aydın olan anlama görə, bu qrupu meydana gətirən Müsəlmanların daha əvvəl işlədikləri günahlar, şeytanın onlara istiqamətli geri dönməyə və qaçmağa qışqırtma cəhdinə imkan vermişdir. Bundan ortaya çıxır ki, bəzi rəvayətlərə söykən/dözülərək deyildiyi üzrə, bu ayənin şeytanın Uhud günü Peyğəmbərimizin öldüyü yolundakı qışqırmasına işarə olduğu ehtimalı dayaqsız və yersizdir. Çünki ayənin sözləri, bu istiqamətdə dəlil olmağa əlverişli deyil.

"Amma Allah onları yenə də bağışladı. Heç şübhəsiz, Allah bağışlayıcı və halım." Bu əfv, ayənin başında haqqında danışılan döyüşdən qaçanlara istiqamətlidir. Ayə mütləqdir, o gün döyüşdən qaçanların hamısını əhatə edər. Bu səbəbdən ayə hər iki qrupa, yəni həm özlərini mürgüləmə qucaqlayan, həm də sırf özlərini düşünən qrupa şamildir. Tək bu iki qrup uca Allahın ikramına nail olub olmama baxımından fərqlidir. Bu fərqlilik üzündən, daha əvvəl açıqlandığı üzrə, ilk qrupa bağlı əfvin şamil olduğu ilahi ikramın təzahürləri, hər iki qrupu birlikdə əhatəsinə alan/sahə bu əfvlə birlikdə zikr edilməmişdir.

Bundan aydın olur ki, bu ayədə zikr edilən əfv, "Amma yenə də sizi bağışladı. Allah möminlərə qarşı həqiqətən lütfkardır." ifadəsində zikr edilən əfvdən başqadır. Bu iki əfvin bir-birindən fərqli olduğunun dəlillərindən biri, bu iki ayə arasındakı üslub fərqidir. İlk ayədə belə buyurulur: "Amma yenə də sizi bağışladı. Allah möminlərə qarşı gerçəkdən lütfkardır." Bu lütfü və əsirgəyiciliyi aşkar edən bir ifadədir. Uca Allah, onları möminlər olaraq adlandırır. Arxasından kədərlənməsinlər deyə kədərlərini başqa bir kədərlə dəyişdirdiyini, sonra da üzərlərinə güvən və mürgüləmə endirdiyini açıqlayır. Lakin ikinci ayədə belə buyurulur: "Amma Allah onları yenə də bağışladı. Heç şübhəsiz, Allah bağışlayıcı və halım." Görüldüyü kimi bu ifadədə əfv zikr edilir, lakin ilk qrupa istiqamətli lütflərin heç birindən danışılmır. Sonra da uca Allah, "helm" sifətini xatırladaraq sözünü bağlayır. Bilindiyi kimi, "helm" cəzalandırmaqda tələsik etməmək deməkdir. Elə olunca, "helm" ilə bir yerdə olan bir əfv, hirsi gizli tutan bir danlama, bir giley xüsusiyyəti daşıyar.

Deyilə bilər ki: Bu iki qrupu bərabər sayanlar, hər ikisi üçün də bir yerdə əfv çıxdığı səbəbi ilə bunları bərabər saymışlar.

Cavab olaraq deyərəm ki: Hərçənd əfv anlayışı hər iki qrup üçün eynilə istifadə edilmişdir; amma bu iki ifadədə keçən əfv məzmun baxımından fərqlidir. Əfv, bağışlama və bənzəri terminlərin istifadə edildikləri hər yerdə tək bir məzmun daşıdıqlarına dair əlimizdə dəlil yoxdur. İki əfv arasındakı fərqliliyin səbəblərini daha əvvəl açıqladıq.

ƏFVİN VƏ BAĞIŞLAMANIN QURANdakı MƏNAS(N)I

Ragıp el-İsfahaniyə görə əfv, bir şeyi al/götürməyə nəzərdə tutmaqdır. Bu məna, sözün müxtəlif istifadə yerlərindən əldə edilmişdir. "Afahu" və "i'tefahu" yəni yanındakını al/götürmək üzrə onu nəzərdə tutdu. "Afet'ir-rih'ud-dare" yəni, külək evin əsərlərini al/götürmək üzrə onu nəzərdə tutdu. Ərəblər köhnələn ev üçün "afet'id-daru" deyərlər. Bu ifadə incə bir nöqtə ehtiva edər. Belə ki, köhnələn ev sanki öz əsərlərini və gözəllik görünüşlərini nəzərdə tutaraq al/götürmüş və bunlar gözlərdən itmişdir. Əfvin uca Allaha isnad edilməsi də bu nöqtədən ötəridir. Sanki uca Allah qulu ilə maraqlanaraq onun yanındakı günahları al/götürür və onu günahsız buraxır.

Bundan aydın olur ki örtmək mənasını verən "bağışlama" məzmun baxımından əfvin davamı və nəticəsidir. Çünki hər hansı bir şey, məsələn günah, əvvəl alınar, qaldırılar, sonra da üzəri örtülər. Beləcə günahkarın günahı nə özü və nə başqaları tərəfindən görülməz. Uca Allah belə buyurur: "Bizi bağışla, bizə bağışlama et." (Bəqərə, 286) "Allah bağışlayandır, bağışlamada ol/tapılandır." (Nisa, 99)

Bundan ortaya çıxır ki, əfv və bağışlama hər nə qədər zehini qiymətləndirmə baxımından bir-birindən fərqli dirlərsə və biri digərinin davamı isə də, nəticədə ifadə etdikləri məna baxımından birdirlər. Eyni şəkildə bu iki sözün mənas(n)ı uca Allaha məxsus olan mənalardan da deyil. Tərsinə, ehtiva etdikləri mənalarıyla uca Allahdan başqası üçün də istifadə edilə bilərlər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Özləri bağışlasalar, və ya nikahlarını imzalamağa səlahiyyətli kişi bağışlasa, o başqa..." (Bəqərə, 237) "Möminlərə də ki: Allahın günlərini ümid etməyənləri bağışlasınlar (onlara bağışlasınlar)." (Casiyə, 14) "Onları affeyle, onlara Allahdan bağışlama dilə və edəcəyin iş haqqında onların fikirlərini al/götür..." (Al/götürü İmran, 159) Uca Allah bu ayədə döyüşdən qaçan möminləri bağışlamasını; günahlarına danlaq, serzeniş, üz çevirmə kimi bir cavab verməməsini və Allahdan, günahın Allah haqqıyla əlaqədar izlərini bağışlamasını diləməsini Peyğəmbərinə əmr edir.

Ortaya çıxan bir başqa gerçək də budur: Əfv və bağışlamanın mənasının həm yaratma, həm teşrii, həm dünyəvi, həm də ührəvi nəticələrlə əlaqəli olması mümkündür. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Başınıza gələn hər müsibət, mütləq öz əlləriniz ilə etdiklərinizdəndir. Üstəlik Allah etdiklərinizin çoxunu bağışlayır." (Şura, 30) Bu ayənin dünyəvi nəticələndirər və qalıqlara da şamil olduğu qətidir. Bu ayə də zahiri mənas(n)ı ilə eyni xüsusiyyətdədir: "Mələklər də Rəblərinə həmd edərək ONU nöqsanlıqlardan tənzih edirlər və yer üzündəkilər üçün bağışlama diləyirlər." (Şura, 5) Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşının uca Allah tərəfindən nəql edilən bu sözləri də eyni mahiyyətdədir. "Ey Rəbbimiz, biz özümüzə zülmətdik. Əgər sən bizə bağışlama və mərhəmət etməzsənsə, qətiliklə hüsrana uğrayanlardan olarıq." (Ə'RAF, 23) Burada Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşının zülmlərindən məqsədin, mevlevi=teşri xüsusiyyətli bir qadağanı dişləyə günahı deyil; irşadi=öğüt xüsusiyyətli bir qadağanı dişləyə günahı olduğunu qəbul edirik.

Quranın çox saydakı ayəs(n)i bunu göstərir: Allaha yaxın olmaq və cənnət nemətinə çatmaq, daha əvvəl Allahın bağışlamasına nail olmağa, tövbə və bənzəri yollarla şiryin və günahların pasından təmizlənməyə bağlıdır. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Xeyr; onların işlədikləri günahlar ürəkləri üzərində pas bağlamışdır." (Mutəffifin, 14) "Kim Allaha inansa, Allah onun ürəyini doğruya hidayət edər." (Təğabun, 11)

Qısacası əfv və bağışlama, maneəs(n)i aradan qaldırma və əleyhdar olan bağdaşmazı qaldırma qabilindəndir. Uca Allah imanı və axirət yurdunu həyat, buna qarşılıq imanın əsərlərini, axirət əhlinin işlərini və onların canlı həyatlarını nur saymışdır. Necə ki belə buyurur: "Ölü ikən diriltdiyimiz və özünə insanlar arasında gedərkən faydalandığı bir nur verdiyimiz kimsə, qaranlıqlar içində tərəddüd edib oradan heç cür çıxa bilməyən kimsə kimidirmi?" (Ən'am, 122) "Əsl həyat, axirət yurdundakı həyatdır." (Ənkəbut, 64)

Buna müqabil şirk ölümdür, günahlar da qaranlıqlardır. Uca Allah belə buyurur: "Kafirlərin əməllərinin bir başqa bənzəri, əngin bir dənizin qaranlıqlarıdır. Bu dənizi üst üstə minən dalğalar və dalğaları da bulud örtər. Orada qaranlıqlar üst üstə minmişdir. Belə ki, insan əlini uzatsa onu fərq edə bilməz belə. Allahın nur vermədiyi kimsənin nuru olmaz." (Nur, 40) O halda bağışlama, ölümü və qaranlığı aradan qaldırmaqdır. Bu da ancaq həyat və nur ilə olar. Söz mövzusu bu həyat imandan, bu nur da ilahi rəhmətdən ibarətdir.

Buna görə kafirin nə həyatı və nə nuru vardır. Bağışlamaya çatmış möminin isə həm həyatı, həm də nuru vardır. Günahları olan möminin isə həyatı vardır, lakin nuru əskikdir. Bu əskiklik bağışlama sayəsində tamamlanar. Uca Allah belə buyurur: "Onların nurları önlərindən və yanlarından qaçar da; 'Ey Rəbbimiz, nurumuzu tamamla və bizə bağışla.' deyərlər." (Təhrim, 8)

Etdiyimiz bu şərhlərin bütünündən bu ortaya çıxır: Əfv və bağışlama anlayışları yaratma məsələlərdə uca Allaha isnad edildiyində, maneəs(n)i aradan qaldırmaq deməkdir ki, bu da o maneəs(n)i ortadan qaldıracaq səbəbi dövrəyə qoyaraq reallaşar. Bu iki anlayış teşrii məsələlərdə uca Allaha isnad edildiyində, yumşaq davranmağı və bənzərini maneə törədən səbəbi ortadan qaldırmaqdır. Xoşbəxtlik və bədbəxtlik mövzusunda isə, xoşbəxtliyin önündəki maneəs(n)i qaldırmaqdır.