Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

İslam çağırışındakı tədriciliyin üçüncü istiqaməti; çağırış, irşat və icra baxımından sıranı güdməkdir. Bu sıralama şifahi/sözlü çağırış, passiv çağırış və cihad şəklindədir. Şifahi/sözlü çağırış, bütün Quranın açıq bir şəkildə ifadə etdiyi bir üsuldur. Uca Allah, Peyğəmbərimizə bu mövzuda insan qürurunu və gözəl əxlaq qanunlarını güdməyi əmr edir. Uca Allah belə buyurur: "Də ki, mən də eynilə sizin kimi bir insanım. Tək mənə vəhy gəlir." (Kəhf, 110) "Möminlərə qarşı təvazökarlıq qanadlarını endir." (Hicr, 88) "Yaxşılıq ilə pislik bir deyil. Pisliyə ən gözəl qarşılığı ver. O zaman səninlə arasında düşmənlik olan kimsənin cana yaxın bir dost kimi olduğunu görərsən." (Fussilət, 34) "Etdiyin yaxşılığı çox görüb başa qaxma." (Muddəssir, 6) Bu mənada daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Ayrıca uca Allah, Peyğəmbərimizə fərqli anlayışlara və şəxsi qabiliyyətlərə uyğun bütün ifadə sənətlərini istifadə etməni əmr edir. Uca Allah buyurur ki: "İnsanları Rəbbinin yoluna hikmətlə və gözəl nəsihət et çağır. Onlarla ən gözəl şəkildə mübahisə et/müzakirə et." (Nəhl, 1252)

Passiv çağırışa gəlincə; möminlərin, kafirləri pozğun dinləri və davranışları ilə baş-başa buraxaraq onlardan ayrı bir İslam cəmiyyəti meydana gətirmələridir. Bu cəmiyyətə Müsəlmanların xaricindəki Allahın birliyinə inanmayanların dinləri, müsəlman olmayanların günahları ilə əxlaqi alçaqlıqları sızmayacaq. Tək həyatın zəruri etdiyi əlaqələrlə kifayətləniləcəkdir. Uca Allah belə buyurur: "Sizin dininiz sizə, mənim dinim isə banadır." (Kafirun, 6) "Ey Məhəmməd, sənə əmr edildiyi kimi dümdüz ol. Yanındakı köhnə pozğunluqlarından tövbə edənlər də elə olsunlar. Əsla/çəkin ölçüləri aşmayın. Heç şübhəsiz Allah etdiklərinizi görər. Əsla/çəkin zalımlara meyl göstərməyin. Yoxsa cəhənnəm atəşi tutar sizi. Allahdan başqa bir dostunuz, bir sığınacağınız yoxdur. o zaman onun köməyini görə bilməzsiniz." (Hud, 112-113)

"Buna görə sən haqqa çağır. Sənə əmr edildiyi kimi dümdüz ol. Onların kefi arzularına uyğun gəlmə və də ki: Allahın endirdiyi bütün kitablara inandım. Aranızda ədalətlə hökm etməm əmr edildi. Allah bizim də sizin də Rəbbimizdir. Bizim etdiklərimiz bizə, sizin etdikləriniz sizədir. Aramızda bir düşmənlik yoxdur. Allah hamımızı bir araya gətirəcək. Çevril ONADIR." (Şura, 15) "Ey möminlər, mənim də sizin də düşmənlərimizi dost əldə etməyin. Onlar sizə gələn gerçəyi inkar etdikləri halda siz onlara sevgi göstərirsiniz... Allah dininiz üzündən sizinlə döyüşməyən, sizi yurdlarınızdan çıxarmayan həmyerlisilərinizə yaxşılıq etmənizi, onlara ədalətli davranmanızı qadağan etmir. Çünki Allah ədalətli davrananları sevər. Allah yalnız dininiz üzündən sizinlə döyüşən, sizi yurdlarınızdan çıxaran və ya çıxarılmanıza dəstək verən həmyerlisilərinizi dost əldə etmənizi qadağan edir. Onları dost əldə edənlər zalımların da özləridir." (Mumtəhinə, 9) Din düşmənləri ilə maraq/əlaqəni kəsməyi, onlardan ayrı olmağı ifadə edən ayələr çoxdur. Gördüyünüz kimi bu ayələr bu maraq/əlaqə kəsmənin mənasını, şəklini və xüsusiyyətlərini açıqlayır. Cihada gəlincə, bu mövzuda Bəqərə Surəsinin cihad ayələrinin arxasından bir araşdırma etdik.

Bu üç pillə İslam dininin imtiyazlarından və iftixar səbəblərindəndir. İlk pillə, son iki pillə üçün lazımlı olduğu kimi, ikinci pillə də üçüncü pillədə lazımlıdır. Peyğəmbərimiz döyüşə girişmədən əvvəl düşmənlərinə çağırışda var, öyüd verirdi. Belə etməyi ona uca Allah əmr etmişdi. Uca Allah belə buyurur: "Əgər bu çağırışına kürək dönsələr onlara da ki: Mən hamınıza bərabər şəkildə açıqladım." (Ənbiya, 109)

Ən əsassız iddialardan biri, İslamın çağırış dini deyil, qılınc dini olduğu yolundakı sataşmadıyar. Halbuki Quran, Peyğəmbərimizin tətbiqləri və tarix bu mövzuda şahidlik edir və məsələni işıqlandırır. Lakin uca Allahın nur bağışlamadığı kəslərin nuru olmur. Bu tənqidi edənlərin bir hissəs(n)i Xristian kilsəsi mənsubudur. O Xristian kilsəsi ki, əsrlər tərəfindən əvvəl bünyəsində dini məhkəmə qurdu. Bu məhkəmədə qiyamət günü uca Allahın quracağı məhkəməyə etina edilərək Xristianlıqdan dönənlər atəşdə yandırılma cəzasına çarpdırıldı. Bu məhkəmənin vəzifəliləri Xristian ölkələrdə gəzir və Xristianlıqdan çıxmaqla ittiham etdikləri kəsləri yığıb bu məhkəməyə sövq edirdi. Bu dindən dönmə günahlandırması, bəzən kilsə tərəfindən dəstəklənilən skolastik fəlsəfəyə zidd düşən təbiət məlumatı və riyaziyyat ilə əlaqədar yeni görüşlərə yönəldilirdi.

Kaş ki bunu bəziləri açıqlasa. Görəsən ağlı başında baxımından tövhid inancını yaymaq, bütpərəstliyin köklərini qurutmaq, dünyanı fəsad pisliklərindən təmizləməkmi əhəmiyyətlidir, yoxsa dünyanın döndüyünü, Batlamyus kosmologiyasının əsli olmadığını söyləyənləri susdurmaq və boğmaqmı?

Xristian kilsəsi bütpərəstliklə döyüşmək adına Xristianları Müsəlmanlara qarşı qışqırdaraq təxminən iki əsr boyunca xaçlı döyüşləri icra etdi, bu döyüşlər əsnasında nə qədər ölkələri yıxdı, milyonlarla insanı yox etdi və nə qədər ismətləri tapdaladı.

Bu iddianı irəli sürənlərin bir hissəs(n)i də, sivilizasiya və azadlıq tərəfdarı olduğunu iddia edən bəzi kilsə xarici ətraflardır. Bunlar maddi mənfəətlərinə istiqamətli ən kiçik bir təhlükə sezdiklərində bütün dünyada döyüş atəşi alovlandıraraq dünyanı alt-üst edən ətraflardır. Görəsən dünyada şiryin yerləşməsi, əxlaqın pozulması, ərdəmlərin ölməsi, uğursuzluğun və qarışıqlığın yer üzünü və bütün insanları qucaqlamasımı daha zərərlidir, yoxsa bir neçə qarış torpağı itirmək və ya bir neçə qəpiklik zərərə uğramaqmı? Bəli, heç şübhəsiz insan Rəbbinə qarşı nankordur.

Böyük bir düşüncə adamının bir kiçik kitabında yer verdiyi bu mövzu haqqındakı sözlərini sevinərək nəql etmək istəyirəm. [25] Mərhum belə deyir: "İctimai tənzimləməni və islahı təmin etmək, ədaləti reallaşdırmaq, zülmü ortadan qaldırmaq, pisliyə və fəsada etiraz etmək üçün izlənililən yalnız üç müxtəlif yol və vasitə söz mövzusudur:

1- Danışmalarla, məqalələrlə, kitablarla, nəşrlərlə reallaşdırılacaq olan çağırış və irşat yolu. Bu yol, uca Allahın bu ayələrdə işarə etdiyi şərəfli üsuldur: "İnsanları Rəbbinin yoluna hikmətlə və gözəl nəsihət et çağır. Onlarla ən gözəl şəkildə mübahisə et/müzakirə et." (Nəhl, 125) "Pisliyə ən gözəl qarşılığı ver. O zaman səninlə arasında düşmənlik olan kimsənin cana yaxın bir dost kimi olduğunu görərsən." (Fussilət, 34) İşdə İslamın bisetin ilk illərində istifadə etdiyi üsul budur...

2- Göstərilər, tətillər, iqtisadi boykot, zalımlarla əməkdaşlıq etməmə, onların işlərinə və hökumətlərinə qatılmama kimi sülhsevər və passiv müqavimət göstərmə yolları. Bu üsulu mənimsəyənlər döyüş, adam öldürmə və şiddət üsullarını rədd edərlər. Bu üsula uca Allah belə işarə edir: "Əsla/çəkin zalımlara meyl göstərməyin. Yoxsa cəhənnəm atəşi tutar sizi." (Hud, 113) "Yəhudiləri və Xristianları dost, müttəfiq əldə etməyin." (Maidə, 51) Quranda bu üsula işarə edən çox sayda ayə vardır. Bu üsulu mənimsəyib onu vurğulayan ən məşhur şəxsiyyətlər Hindi dininin öndəri Buda, Hz. İsa (ə.s), ədəbiyyatçı Rus yazar Tolstoy, Hindli mənəvi öndər M. Gandidir.

3- Döyüş, baş qaldırma və vuruşma.

İslam bu üç üsulu tədrici olaraq sıralar. İlk üsul gözəl şifahi/sözlü öyüd və sülhsevər çağırışdır. Əgər bu üsul zalımların şərini aradan qaldırmada, fəsadlarını və nəşr/təzyiqlərini ortadan qaldırmada müvəffəqiyyətli ola bilməzsə, sıra ikinci üsula gəlir. Bu üsul sülhsevər ya da passiv boykot, zalımlarla əməkdaşlıq və ortaqlıq etməmə üsuludur. Əgər bu üsul işə yaramaz, fayda verməz isə, sıra üçüncü üsula gəlir ki silahlı etiraz etmə üsuludur. Çünki uca Allah əsla zülmə razı olmaz. Hətta zülmə qarşı susanıl, ona razılaşan kimsə, zalımın cinayət/günah ortağıdır.

İslam, inanc sistemidir. İslamın çağırışını qılıncla, döyüşlə yaydığını söyləyənlər yanılmaya düşmüşlər. Çünki İslam inanc və əqidədir. İnanc isə cəbrlə, məcbur etmə ilə meydana gəlməz. Ancaq dəlilə və burhana boyun əgər. Quran çox ayələrdə bunu açıqca dilə gətirər. Bunlardan biri "Dində məcbur etmə yoxdur; doğru ilə pozğunluq bir-birindən qətiliklə ayrılmışdır." (Bəqərə, 256) ayəsidir.

İslam, qılıncı və silahı yalnız ayələrlə və dəlillərlə razısalma olmayan zalımlara qarşı istifadə etdi. Haqqa istiqamətli çağırışın yoluna daş qoyanlara qarşı güc istifadə etdi. İnadçıları İslama girməyə məcbur etmək üçün deyil, onların şərini aradan qaldırmaq üçün silaha müraciət etdi. Uca Allah "Fitnə ortadan qalxana qədər onlarla döyüşün." (Bəqərə, 193) buyurur. Demək ki döyüşün məqsədi, dini və inancı söykəmək deyil, fitnəni ortadan qaldırmaqdır. İslam dayanıb dayanarkən və istəyərək döyüşə girişməz. Düşmənlərinin məcbur etməsi ilə döyüşə müraciət edər. Döyüşə müraciətin tərəfindən də şərəfli üsulları güdər. Döyüşdə və barışda yıxmağı, yandırmağı, zəhərləməyi və düşmənin üzərinə suyu kəsməyi qadağan edər. Eyni zamanda qadınları, uşaqları və əsirləri öldürməyi də qadağan edər. Bunlar Müsəlmanlara qarşı nə qədər kin və düşmənlik bəsləsələr də onlara qarşı yumşaq və yaxşı davranmağı tövsiyə edər. Döyüşdə və barışda terrora müraciət etməyi; yaşlıları, gücsüzləri və döyüşü başlatmayanları öldürməyi qadağan edər. Düşmənə gecə basqını tənzimləməni qadağan edər. "Aranızdakı andlaşmağı eyni şəkildə üzlərinə at." (Ənfal, 58) buyurar. Təxminə və ittihama söykən/dözərək adam öldürməyi, hələ cinayət törətmədən cəzalandırmağı və bunlar kimi şərəfə və mərdliyə sığmayan; mərhəmətsizlikdən, alçaqlıqdan və vəhşilikdən qaynaqlanan bir çox davranışı qadağan edər.

Tarixdə meydana gələn bütün döyüşlərdə İslamın şərəfi, bütün bu davranışların heç birini etməyi özünə yaraşdırmamışdır. Halbuki mədəni ölkələr işıqlanma çağı dedikləri bu çağda bu davranışların ən faciəvi formalarını, ən qorxunc növlərini işləmişlər. Bəli. Bu sözdə işıqlanma çağı, qadınları, uşaqları, xəstələri öldürməyi; gecə basqınları tənzimləməni; vətəndaşlara, günahsız xalq yığınlarına gecə silahlarla, bom-balarla hücum etməyi, toplu sahilimlər etməyi mübah saydı.

İkinci Dünya Döyüşündə Almanlar, Londona mərmi hücumları təşkil edərək binaları yıxmadılarmı; qadınları, uşaqları, günahsız vətəndaşları öldürmədilərmi? Almanlar minlərlə əsiri öldürmədimi? Yenə o döyüşün əsnasında müttəfiqlər minlərlə bombardman təyyarəsini Almanların müxtəlif şəhərlərini yıxmaq üçün istifadə etmədimi? Amerika, Yaponiyanın şəhərlərinə atom bombası atmadımı? Mərmilər, atom və hidrogen bombaları kimi müasir kütləvi qırğın silahlarının icadından sonra əgər üçüncü bir dünya döyüşü çıxar da döyüşə qatılan dövlətlər bu silahlara baş vursalar, dünyanın nə dağıtmalar, ağrılar, iztirablar yaşayacağını yalnız Allah bilər. Uca Allah, insanlara doğru yolu göstərsin, onları sıratı müstakime çatdırsın." (Götürmə burada sona çatdı.)

* * *

"Yetimlərə mallarını verin... çünki bu, böyük bir günahdır." Bu cümlə, yetimlərə mallarının verilməsinə bağlı bir əmrdir. Bu cümlə, "Pis olanı... dəyişdirməyin." ifadəsi ilə başlayan və bu əmrin arxasından gələn iki cümləyə hazırlıq xüsusiyyətindədir və ya söz mövzusu iki cümlə bu cümlənin təfsiri kimidir. Tək ayənin sonunda iştirak edən səbəb cümləsinin [çünki bu, böyük bir günahdır] söz mövzusu iki cümlə ilə və ya son cümlə ilə əlaqəli olması, ilk cümlənin son iki cümlədə dilə gətirilən qadağana hazırlıq məqsədi daşıdığını təsdiq edər. Daha əvvəl söylədiyimiz kimi, yetimin malına istiqamətli zərərli qənaət qadağanının əsli, irəlidə ələ alınacaq miras hökmlərinə və bir sonrakı ayədə açıqlanacaq evlənməyə bağlı hökmlərə hazırlıq və keçiş etməkdir.

"Pis olanı təmiz olanla dəyişdirməyin..." Yəni sizə aid olan keyfiyyətsiz bir malı yetimlərin keyfiyyətli malı ilə dəyişdirməyin. Deyək ki, yetimlərin sizdə əmanət dayanan keyfiyyətli bir malları var. Bunu özünüzə saxlayırsınız və ona bərabər gələn bir keyfiyyətsiz malınızı onlara verirsiniz. Bu ifadənin mənas(n)ı, "Halal mal yeməyi haram mal yeməklə dəyişdirməyin" şəklində də ola bilər. Lakin ilk məna daha diqqətə çarpandır. Çünki aydın olduğuna görə hər iki cümlə, yəni "Pis olanı... dəyişdirməyin." və "Onların mallarını... yeməyin." cümlələri caiz olmayan bir xüsusi qənaət növünü açıqlayarkən "Yetimlərə mallarını verin" ifadəsi bu iki cümlənin açıqlanmasına hazırlıqdır. "Çünki bu, böyük bir günahdır." cümləsinə gəlincə, ayənin əslində keçən "hub" sözü günah mənasını verər. Bu söz, həm məsdər mənasında (günah işləmək), həm də adı məsdər (günah) mənasında istifadə edilər.

"Yetimlər haqqında ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, o halda (yetim qızlarla deyil) könülünüzün rahatladığı (başqa) qadınlardan iki, üç və dörd evlənə bilərsiniz." Bilindiyi kimi Ərəblərin cahilləri arasında çox vaxt döyüşlər, vuruşmalar, basqınlar, hücumlar olardı. Buna görə onlarda ölüm hadisələrinə çox sıx rast gəlinərdi. Bunun nəticəs(n)i olaraq daha əvvəl işarə edildiyi kimi yetimlərinin sayı çox idi. Onların irəli gələnləri və güclüləri yetim qızları malları ilə birlikdə al/götürüb onlarla evlənərlər və mallarını öz mallarına qataraq yerlər idi. Onlar haqqında ədaləti güdməzdilər. Bəzən mallarını yedikdən sonra onları çölə təyin edərdilər və bunlar kimsəsiz yazıqlar halına gəlirlər idi. Nə dolanışıqlarını təmin edəcək malları olardı, nə də özləri ilə evlənib dolanışıqlarını təmin edəcək bir talibləri ol/tapılardı.

Qurani Kərim bu çirkin ənənəyə, bu tünd zülmə şiddətlə qarşı çıxdı, yetimlərə zülm etməyi və mallarını yeməyi israrla qadağan etdi. Uca Allah belə buyurur: "Şübhəsiz, haqsızlıqla yetimlərin mallarını yeyənlər ancaq, qarınlarını odla doldurarlar və yaxın bir zamanda alovlanmış atəşdə yanacaqlar." (Nisa, 10) "Yetimlərə mallarını verin. (Öz malınızdan) pis olanı (onların mallarından) təmiz olanla dəyişdirməyin və onların mallarını öz mallarınıza qataraq yeməyin; çünki bu, böyük bir günahdır." (Nisa, 2)

Bu israrlı qadağan edərin nəticəs(n)i olaraq Müsəlmanlar böyük bir qayğıya qapıldılar. Şiddətli bir qorxu duyğusu içində yetimlərin malları mövzusunda yaxşı bir imtahan verə bilməmə və onlara haqsızlıq etmə narahatlığı ilə qarovulları altındakı yetimləri evlərindən çıxardılar. Yanında yetim saxlayanlar da onun yemək və içkilərdən payını ayırdılar. Əgər yetimlərin yeməklərindən bir şey artsa, ona yanaşmırdılar. Beləcə o yemək artıqları qalır və pozulurdu. Buna görə çətinliyə düşdülər. Vəziyyəti Peyğəmbərimizə (s. a. a) soruşaraq şikayətlərini dilə gedir idilər. Bunun üzərinə bu ayə endi: "Sənə yetimlər haqqında sual soruşarlar. Də ki: Onların işlərini düzəltmək, (onları öz hallarına buraxmaqdan) daha xeyirlidir. Əgər onları aranıza qatarsınızsa, artıq onlar qardaşlarınızdır. Allah təxribat çıxaranı, islah edicidən ayırt edər. Əgər Allah diləsəydi, sizə çətinlik çıxarardı. Heç şübhəsiz Allah güclü və üstün olandır, hikmət sahibidir." (Bəqərə, 220) Beləcə uca Allah onlara yetimləri qoruma altına alma, vəziyyətlərini düzəltmə məqsədi ilə onları qarovulları altında tutma icazəsi verdi. Əgər bir yerdə yaşayarlarsa onları qardaşları kimi qəbul etmələrini bildirdi. Bunun üzərinə Müsəlmanların qorxuları keçdi, qayğıları ortadan qalxdı.

Əgər bunları düşündükdən sonra, "Əgər yetimlər haqqında ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, o halda... evlənin" ayəsinə dönsən və bu ayənin "Yetimlərin mallarını verin..." ayəsinin arxasından gəldiyini göz önünə al/götürsən, açıqca görərsən ki, bu ayə bir əvvəlki ayədəki qadağan etməyi daha irəli dərəcəyə yüksəltmə məqsədi daşıyır. Bu vəziyyətdə -Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər- ayənin mənas(n)ı şöylə olar: Yetimlər mövzusunda Allahdan qorxun, keyfiyyətsiz mallarınızı onların keyfiyyətli malları ilə dəyişdirməyin və onların mallarını öz mallarınıza qataraq yeməyin. Hətta əgər yetim qızlara ədalətli davrana bilməyəcəyiniz qorxusuna qapılsanız və [bu səbəbdən ötəri] onlarla evlənib evlənmək barəsində könülünüz rahatlamırsa, onları buraxın, könülünüzün rahatlayacağı başqa qadınlarla iki, üç və dörd evlənin.

Buna görə şərt cümləsi yəni "Əgər yetimlər haqqında ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, o halda könülünüzün rahatladığı (başqa) qadınlardan... evlənin." ifadəsi bu mənanı verir: Əgər ədaləti təmin edə bilməməkdən qorxduğunuz üçün yetim qızlarla könül rahatlığıyla evlənə bilmirsinizsə, onlarla evlənməyin, başqa qadınlarla evlənin. "evlənin" ifadəsi, şərt cümləsinin gerçək cəzası və cavabı mesabesindedir. [Şərt cümləsinin gerçək cavabı, "onlarla evlənməyin" cümləsidir. "evlənin" ifadəsi gerçək cavabın yerində zikr edilmişdir.] "Könülünüzün rahatladığı" ifadəsi evləniləcək qadınların xüsusiyyətini, yəni "başqa qadınlar" ifadəsini istifadə etməni gərəksiz edir.

Ayənin orijinalında "ma tabe lekum" deyilib də "məhrum tabe lekum" deyilməmiş olması, "iki, üç, dörd" ifadəsi ilə açıqlanan qadın sayına istiqamətli bir işarədir. "Əgər ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız" ifadəsinin "yetimlərlə evlənmək barəsində könülünüz rahatlamazsa" yerində istifadə edilməsi, səbəbin musebbeb yerinə qoyulmasının bir nümunəsidir. [Yəni könülünüzün rahatlamamasının səbəbi, onlar haqqında ədalətli davranmamaqdan qorxmanızdır. Ayədə səbəbin tələb etdiyi vəziyyət yerinə səbəbin özü zikr edilmişdir.] Bu vaxt cavab cümləsində iştirak edən "könülünüzün rahatladığı" ifadəsi ilə əsl müseb-bebe də işarə edilmiş olur. Bunu yaxşıca düşünüb qavramaq lazımdır.

Uzun təfsirlərdə bu ayənin mənas(n)ı ilə əlaqədar fərqli görüşlər irəli sürülmüşdür. Bu fərqli görüşlər çoxdur. Bunlardan biri budur: Hər bir Ərəb kişis(n)i dörd, beş və daha çox sayda qadın ilə evlənərdi və "filanın etdiyi evlilik qədər evlilik etməmə nə maneə var?" dərdi/deyərdi. Adamın malı bitincə qarovulu altında olan yetimin malına yönələrdi. Uca Allah haqsız yerə yetimin malını al/götürmə vəziyyətinə düşməmələri üçün, onlara dörd qadından çoxu ilə evlənməyi qadağan etdi.

Bu fikirlərdən biri də budur: Ərəb kişiləri yetimlər haqqında vasvası davranırlar, lakin eyni vasvasılığı digər qadınlarla əlaqədar olaraq göstərməyərək çox sayda qadınla evlənirlər və aralarında ədalətli davranmırdılar. Bunun üzərinə uca Allah onlara belə buyurdu: Yetimlər haqqında necə narahat olursunuzsa, qadınlar haqqında da qorxun və bir ilə dörd arası ədəddə qadınla evlənməklə kifayətlənin.

Bu ayə haqqındakı şərhlərdən biri də budur: Ərəb kişiləri yetim qızların qarovulunu boynuna götürərək mallarını yeməkdən çəkinirdilər. Uca Allah da onlara buyurdu ki: Bundan çəkindiyiniz kimi zinadan da qaçının və könülünüzün rahatladığı qadınlardan evlənin.

Bir başqa şərh də belədir: Əgər evinizdə böyütdüyünüz yetim qızlara qarşı ədalətli davrana bilməyəcəyinizdən qorxursunuzsa qohumlarınız olan yetim qızların sizə nikahı düşənlərindən iki, üç və dörd evlənin.

Bir başqa şərh isə belədir: Əgər yeməkdə yetimlərlə birlikdə olmaqdan [onların məsuliyyətini boynuna götürməkdən] çəkinirsinizsə, birdən çox qadınla evlənib aralarında ədaləti təmin edə bilməməkdən də çəkinin də haqsızlıq etməyəcəyiniz ədəddəki qadınla evlənin.

Bunlar təfsirçilər tərəfindən edilən müxtəlif şərhlərdir. Lakin görüldüyü kimi, bu şərhlər, ayənin ifadəsiylə lazım olduğu şəkildə uyğun gəlmir. Bu səbəbdən doğru olan şərh, bizim təqdim etdiyimiz şərhdir.

"...iki, üç və dörd..." Ayənin orijinalında keçən "mesna və sulasa və rubae" ifadəsindəki "mef'el və fual" qəlibindəki ədəd bildirən sözlər, təkrar mənasını ehtiva edər. Buna görə "mesna, sulasa, rubae" sözləri, iki [iki iki], üç [üç üç], dörd [dörd dörd] mənasını verər. Buradakı xitab insan fərdlərinə yönəldilmişdir və bu sözlər arasında detalı bildirən "vav" hərfi istifadə edilmişdir ki bu, sərbəst buraxılmağa dəlalət edər. Buna görə ifadənin mənas(n)ı, hər mömin kişinin iki, üç, dörd qadın ilə evlənə biləcəyi şəklindədir. Beləcə bərabər/yoldaşlar bütün kişilərə görə iki, üç və dörd olaraq ifadə edilərlər.

Gərək işarə etdiyimiz şərhdən, gərəksə ayənin davamında iştirak edən "Aralarında ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, tək biriylə evlənin və ya sahib olduğunuz (nökərlər) ilə kifayətlənin." ifadəsinin meydana gətirdiyi ipucundan və bu surədə iştirak edən "muhsenat (evli qadınlar)" ilə əlaqədar iyirmi dördüncü ayədən çıxan nəticə budur: Bu ayədən "bir evləndir Məsələn iki ya da üç qadınla evlənilə bilər" mənas(n)ı nəzərdə tutulmamışdır. Yenə buradakı məqsəd, "iki qadınla birdən evlənmək və arxasından yenə iki qadınla daha eyni anda evlənə bilmək" də deyil. Üç və dörd evlilik üçün də eyni hökm etibarlıdır. Ayənin nəzərdə tutmadığı bir başqa ehtimal da, Məsələn bir qadınla birdən çox kişinin ortaq şəkildə evlənə bilməsidir. Bunlar bu ayələ uyğun gəlməyən ehtimallardır.

Ayrıca, İslamın qəti hökmü budur: Bir kişi dörddən çox bərabər/yoldaşı nikahı altında tuta bilməyəcəyi kimi birdən çox böyük/ər də bir qadınla ortaq şəkildə evlilik edə bilməz.

Bu söylədiklərimizlə söz mövzusu ədəd adları arasındakı "vav" hərfinin toplama, bir araya gətirmə mənasını verməsi və beləcə bu ifadənin ikinin, üçün və dördün cəmi olan doqquz qadını bir araya gətirməyi caiz sayır şəklində şərh olunması ehtimalı da ortadan qalxır. Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə bu mövzuda belə deyilir: Bu mənada bir toplama qətiliklə olabiləcək deyil. Çünki "camaat iki, üç, dörd adam halında diyara girdi" deyən kimsənin sözü, bu ədədlərin toplanmasını və beləcə diyara girənlərin doqquz adam olmalarını tələb etməz. Ayrıca belə bir ədəd nəzərdə tutulmuş olsa, onun üçün qon/qoyulmuş ayrı bir söz, yəni doqquz sözü var. Bunu bir tərəfə buraxaraq "iki, üç, dörd" ifadəsinin istifadə edilməsi bir növ ifadə bacarıqsızlığıdır ki uca Allahın sözü belə bir ayıbdan münəzzəhdir.