Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Mən deyərəm ki: Mirasda avl üsulunun doğru olmadığını İbni Ab-basdan əvvəl Hz. Əli (ə.s) ifadə etmişdir. İrəlidə açıqlanacağı üzrə Əhli Beyt İmamlarının fikiri də budur.

əl-Kafi adlı əsərdə nəql edilən bir hədisdə İmam Misin (ə.s) belə dediyi ifadə edilər: Əmr-ül Möminin Hz. Əli (ə.s) belə buyurardı: "Çölün qumlu hissəsinin qumlarının sayını bilən Allah, hissələrin altıdan əskik olmadığını bilər. Siz də əgər onun səbəbini bilsəniz, altı sayını keçmədiyini anlarsınız." (Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 79-80, h: 2)

Mən deyərəm ki: Hədisin orijinalında keçən "alic" Sihah-ul Lüğət adlı əsərdə ifadə edildiyinə görə, səhra/çölün qumlu olan hissəsinə deyilir. Hədisdə keçən "İnne's- sihame la teulu ale's sitteti" cümləsi, hissələrin altıdan çaşmamasını və nəticə olaraq ayrı bir şeyə dəyişdirmə imkanı ol/tapılmadığını ifadə edər. Söz mövzusu altı hissə isə, Qurani Kərimdə "yarı, üçdə bir, üçdə iki, dörddə bir, altıda bir və səkkizdə bir" olmaq üzrə açıq-aşkar ifadə edilən hissələrdir.

Eyni əsərdə İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: Əmr, ülmümünün Hz. Əli (ə.s) buyurdu ki: "Həmd, geridə olanı önə keçirməyən və qabaqda olanı geriyə atmayan Allaha məxsusdur." Daha sonra əliylə o biri əlinə vurub belə dedi: "Ey özlərinə göndərilən Peyğəmbərdən sonra qarışıqlığa düşən ümmət, əgər Allahın önə keçirdiyini önə keçirsəydiniz, ONun sona buraxdığını geri planda tutsaydınız, vəlayət və varisliyi [Rəsulullahın xəlifəliyini] Allahın etdiyi yerdə etsəydiniz, heç bir Allah dostu yoxsulluğa düşməz, Allahın ifadə etdiyi hissələrdən heç birisində əskiklik meydana gəlməz, Allahın hökmündə iki adam ayrılığa düşməz və Allahın əmriylə əlaqədar heç bir şeydə ümmət anlaşılmazlığa düşməzdi. Çünki Allah kitabından bütün bunların elmi, Əlinin yanında mövcuddur. Buna görə, işinizin günahını və etdiyiniz qüsurlarınızın nəticəsini dadın. Allah qullarına əsla zülm etməz. Haqsızlıq edənlər, hansı aqibətə çeviriləcəklərini yaxında biləcəklər." (Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 78, h: 1)

Mən deyərəm ki: Varislərin paylarında əskiklik meydana gəlməsini, edilən şərhlərə əlavədən belə açıqlaya bilərik: Uca Allahın kəlamında "yarı, üçdə bir, üçdə iki, dörddə bir, altıda bir və səkkizdə bir" olmaq üzrə altı hissə söz mövzusu edilmişdir. Bəzən bu hissələr bir-biriylə ziddiyyət təşkil edəcək şəkildə bəzisi bəzisiylə bir araya gəlir. Məsələn, bəzən birinci dərəcədən miras alan/sahə qız, ata, ana və ərin hissələri olan yarı, iki altıda bir və dörddə bir hissələri toplanar və beləcə hissələr mala nisbətlə artar. Eyni şəkildə, birinci dərəcədən miras alan/sahə iki qıza, ana-ataya və ərə aid olan iki üçdə bir, iki altıda bir və dörddə birlik hissələr bir yerə toplanıyar və bir-birləriylə ziddiyyət təşkil edərlər. Eynilə ikinci dərəcədən miras alan/sahə bacı, ata və ana tərəfindən baba və nənə və qarının hissələri olan yarı, üçdə bir, dörddə bir və altıda bir hissələr bir araya gəlir. Yenə bu dərəcədən iki bacıya, baba və nənəyə və arvada aid olan iki üçdə ikilik, üçdə birlik, dörddə birlik və altıda birlik hissələr bir araya gəlirlər.

Bu vəziyyətdə, əskikliyi bərabər olaraq bütün hissələrə dağıt/paylasaq, avl meydana gəlir. Ancaq ana-atanın, ər-arvadın və ana tərəfindən yaxınların payları olan üçdə bir, altıda bir, yarı, dörddə bir və səkkizdə bir hissələrdə əskiklik meydana gəlməsini önləsək, -çünki Allahın özü bu hissələri bu şəkildə təyin etmiş və heç bir vəziyyətdə naməlum buraxmamışdır. Tam tərsinə bir və ya birdən çox qızın, ana-ata bir olan və ya yalnız ata bir olan bir tək bacının və ya bir neçə bacının, bir və ya birdən çox kişi və qadının hissələri bütün vəziyyətlərdə ifadə edilməmiş və yalnız bir hissəylə kifayətlənilmişdir- əskiklik davamlı uşaqların, qardaşların və bacıların hissələrinə yönələr.

Mal hissələrdən çox olduğu vəziyyətdə çoxluqda necə rədd üsulunun tətbiq olunacağı haqqında hədis və fiqhlə əlaqədar kitablara müraciətiniz.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Hakim və Beyhaki Sünen adlı əsərində Zeyd b. Sabitdən belə rəvayət edərlər: "O (Zeyd), ananın üçdə bir miras al/götürməsi, iki qardaş vasitəsilə maneə törədildiyi fikirini müdafiə edərdi. Ona: "Ey Eba Səid, Allah "Ölənin qardaşları olsa" buyurmuşdur [yəni ayədə üç və üçdən çox qardaş olduğu vəziyyətdə ananın təyin olunan ilk hiss edən məhrum olduğu iştirak etmişdir] halbuki sən iki qardaşı ananın ilk hissəni al/götürməsini maneə törətdiyini söyləyirsən." deyə etiraz edilincə, belə cavab verdi: "Ərəblər iki qardaşa da "ihve=kardeş-ler" deyər." (c. 2, s. 126)

Mən deyərəm ki: "İhve" sözü "ah" sözünün çoxluğu olduğu və çoxluq sözün üçdən az olduğu vəziyyətlərdə istifadə edilmədiyi bilinən olmasına baxmayaraq Əhli Beyt İmamlarından (onlara salam olsun) rəvayət edilən də budur.

əl- Kafi adlı əsərdə İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Ananı üçdə bir hissəsini al/götürməkdən ancaq, ana-ata bir və ya ata bir olan iki qardaş və ya dörd bacı maneələr/mane olar." (Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 92, h: 2)

Mən deyərəm ki: Bu mövzuda bir çox hədis vardır. Ana tərəfindən bir olan qardaşlar, ölüyə ana vasitəsilə vardıqlarından anaya maneə ola bilməzlər; əksinə ana onlara maneə təşkil edər. Şiə və Əhli Sünnə kanalıyla nəql edilən rəvayətlərdə, qardaşların ananın hissəsinə mane olduğu ancaq bununla birlikdə miras al/götürmədə özlərinə prioritet tanınan ana-ata kimi varislərin olması səbəbiylə miras al/götürmə haqqına sahib olmadıqları iştirak etmişdir. Buna görə, qardaşların miras al/götürmə haqqları olmadığı halda ananın üçdə bir hissə al/götürməsini maneə törətmələri, hissələrə nisbətlə çox qalan malın ona rədd edilməsi baxımından atanın vəziyyətini bir növ müşahidə etməkdir. Beləcə, ana bir qardaşların anaya mane olmamalarının səbəbi ortaya çıxmış oldu. Çünki, bunların yükünü öz ataları boynuna götürər, ölənin atası deyil.

Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Paylar, ölənin etdiyi vəsiyyət və ya borcun düşülməsindən sonradır." ayəsiylə əlaqədar olaraq Əmr-əl Müminin Hz. Əlidən (ə.s) belə bir şərhə yer verilər: "Quran oxuyarkən bu ayədə vəsiyyəti borcdan əvvəl oxucusunuz; amma Rəsulullah (s. a. a) vəsiyyətə əməl edilmədən əvvəl borcun verilməsinə hökm verərdi."

Sunu idi et-Dürr-ül Mensur adlı təfsirində bu rəvayəti, bir çox hədis və təfsir alimlərindən nəql etmişdir.

əl-Kafi adlı əsərdə, kelalenin mənasıyla əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) "İnsanın atası və övladı olmayan kimsədir." şəklində bir hadisə yer verilmişdir. (Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 99, h: 2-3)

Yenə eyni əsərdə, İmam Sadiğin (ə.s) "Əgər miras buraxan kişi və ya qadının ana-atası və uşağı olmayıb bir kişi və ya bir bacıs(n)ı varsa..." ayəsiylə əlaqədar olaraq "Bu ayədə yalnız, ana bir kişi və bacılar nəzərdə tutulmuşdur." buyurduğu köçürülmüşdür. (Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 101, h: 3)

Mən deyərəm ki: Bu barədə bir çox hədis mövcuddur ki Əhli Sünnə onları rəvayət etmişdir. Bu xüsusa və yenə yalnız ata bir və ya ana-ata bir kişi və bacıla əlaqədar hökmün bu surənin sona çatdığı "Səndən fətva istəyərlər. Də ki: Allah, ana-atası və uşağı olmayan kimsənin haqqındakı hökmü belə açıqlayır..." ayəsində açıqlandığına toxunan rəvayətlər müstafiz həddinə çatmışdır.

Bu surənin son ayəsində, söz mövzusu kəslər üçün açıqlanan hissələrin bu ayədəki hissələrə nisbətlə iki qat və ya daha çox olması, şərhimizə işıq tutacaq şahidlərdən biridir. Ayələrin axışından və açıqlanan hissələrdən, uca Allahın ümumiyyətlə mümkün olduğu qədəriylə kişilərin hissəsini iki qat və ya ona təxminən bir dərəcədə qadınlara nisbətlə çox etdiyi aydın olur. Söz mövzusu kəslər, ölüyə ya ana-ata və ya ikisindən biri vasitəsilə çatarlar. Bu səbəbdən ana-atanın özündə müşahidə olunan fərqlilik, bunlara da keçər və nəticədə ana-ata bir və ya yalnız ata bir olan adı çəkilən kəslər, yalnız ana bir olanlara hissə baxımından prioritet daşıyarlar. Buradan az hissənin ana bir, çox hissənin də onun xaricində olana aid olduğu gerçəyi ortaya çıxmış olar.

Maani-l Ahbar adlı əsərdə, Məhəmməd b. Sinana çatdırdığı isnad zənciri ilə belə bir rəvayətə yer verilər: "İmam Razılıq (ə.s), Məhəmməd b. Sinanın soruşmuş olduğu suallara verdiyi cavabda mirasdan, qadınlara kişilərin yarısı qədər verilməsinin səbəbini belə açıqladı: "Çünki, qadın evlənərkən [mehir] al/götürər; kişi isə verər. Bu səbəblə, kişilərə çox hissə verilər. Kişiyə qadının iki misli qədər verilməsinin bir başqa səbəbi isə budur: Ehtiyacı olması halında qadın, iaşəsi kişinin üzərinə olan ailəsidir. Qadının ehtiyaclarını aradan qaldırmaq və alimentini qarşılamaq kişinin üzərinədir. Ancaq kişi möhtac olsa belə, qadın onun ehtiyaclarını gedər-mek və alimentini qarşılamaqla öhdəçilikli deyil. İşdə buna görə kişinin hissəsi çoxdur. Uca Allah buna işarələ belə buyurmuşdur: "Allahın insanlardan bir qisimini digər bir qisimindən üstün etməsi və mallarından xərcləmə etdikləri üçün kişilər qadınların idarəçisidirlər."

əl-Kafi adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciri ilə Ahveldən belə rəvayət edər: İbni Ebil Ov tərəfindən': "Nə olmuş da zəif və yoxsul qadın mirasdan bir hissə, kişilər isə iki hissə al/götürürlər?" deyərək İslamın fikirinə tənqiddə ol/tapılardı. İmam Sadiğin (ə.s) səhabələrindən biri bu mövzunu o həzrətin yanında söz mövzusu etdi. Bunun üzərinə İmam belə buyurdu: "Qadın nə cihad etməklə, nə aliment ilə və nə də səhv ilə işlənən cinayətin diyetini verməklə öhdəçilikli tutular. Bütün bunlar kişilərin üzərinədir. Buna görə qadının hissəsi bir, kişininki isə iki qılınmışdır." (Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 85, h: 3)

Bu mənada bir çox hədis nəql edilmişdir və daha əvvəl Qurani Kərimin bu xüsusa dəlalət etdiyini açıqlamışdıq.

bir neçə hissədə Elmi araşdırma

1- Mirasın Ortaya Çıxışı

Miras, yəni həyatdakı bəzi kəslərin ölünün buraxdığı mala sahib olmaları, insan cəmiyyətlərində etibarlı olan ən köhnə ənənələrdən biridir. Ümmətlərin və millətlərin əlimizdəki tarixləri bu ənənənin nə vaxt başladığını göstərməkdən acizdir.

Miras hadisəs(n)i bir ənənə olmanın yanında işin təbiəti də bunu tələb edir. Çünki cəmiyyət halında yaşayan insanın təbiətini diqqətlə araşdırdığımızda görürük ki o, sahibsiz malı öz ehtiyacları üçün istifadə etmə mövzusunda istəkli və arzuludur. Engelsik olaraq sahib ola bildiyi malı istifadə etmək onun ən köklü adətlərindəndir. Yenə bunu görürük ki, gərək primitiv cəmiyyətləri, gərəksə mədəni cəmiyyətləri icad edən insan, cəmiyyətdəki fərdlər haqqında (qohumluq və əvvəlcə nəticələnən) yaxınlıq və vəlayəti etibarlı tanıyar. Qohumluğu və vəliliyi ortaya çıxaran bu etibarlılıq ailə, oymaq, tayfa və qəbilə kimi qruplaşmaların təməl dayağını meydana gətirər.

Buna görə cəmiyyətdə bəzi fərdlərin özlərini bir-birlərinə yaxın saymaları qaçınılmazdır. Övladın ana atasını, qohumun qohumunu, yoldaşın yoldaşını, əfəndinin köləsini, bərabər/yoldaşların bir-birlərini, idarə edənin idarə olunanı, hətta güclünün zəifi özünə yaxın hiss etməsi kimi. Hərçənd cəmiyyətlərdə bu yaxınlığın ölçüsü bəzən az qala/haradasa təyin oluna bilməyəcək dərəcədə fərqlilik göstərər. Lakin hər cəmiyyətin fərdləri arasında bu əlaqə vardır. Bu iki fakt mirasın ən köhnə ictimai ənənələrdən biri olmasını tələb etmişdir.

2- Mirasın Tədrici Dəyişməs(n)i

Miras, cəmiyyətin digər ənənələri kimi ortaya çıxdığından bəri müxtəlif dəyişmələrə uğramış, bir çox inkişaflar göstərmişdir. Lakin primitiv cəmiyyətlərdə sabitlik olmadığı üçün onların tarixlərində bu inkişafın nizamlı mərhələlərini etibarlı şəkildə təyin etmək çətindir.

O cəmiyyətlər haqqında qəti olaraq söyləyə biləcəyimiz budur: Onlar qadınları və zəifləri mirasdan məhrum tuturdular. Onlarda miras güclülərə məxsus bir imtiyaz idi. Bunun tək səbəbi o cəmiyyətlərin qadınlara və kölə, uşaq kimi zəif fərdlərə evcil heyvan və əşya rəftarı etmələri idi. Onlara görə bunlar insanların özlərindən faydalanmaları üçün var idilər. Yoxsa onların insanlardan, insanların əlindəki imkanlardan və insana məxsus ictimai haqqlardan faydalanmaları söz konusu deyildi.

Bununla birlikdə bu cəmiyyətlərdə güclünün kim olduğu mövzusu dövrdən dövrə dəyişiklik göstərmişdir. Bəzən oymaq və ya tayfa rəisi, bəzən ailə rəisi, başqa bir dövr qövmün ən igid, ən/en qoçu adamı güclü sayıldı. Bu fərqliliklər təbii olaraq miras ənənəsində köklü dəyişikliklərin görülməsini tələb etmişdir.

Lakin bu ənənələr insan fitrətinin axtardığı xoşbəxtliyi təmin edə bilmədikləri üçün tez-tez dəyişikliyə uğrayırdılar. Hətta Romalılar və Köhnə Yunanlılar kimi qanunlara və ya qanunların yerini tutan oturmuş milli ənənələrə sahib cəmiyyətlərdə belə vəziyyət belə idi. Millətlər arasında suveren olan heç bir miras qanunu, İslamın miras qanunu kimi günümüzə qədər yaşaya bilməmişdir. İslam qanunu ortaya çıxışından günümüzə qədər təxminən on dörd yüz/üz ildən bəri İslam millətləri arasında qüvvədə qalmışdır.

3- Mədəni Millətlərdə Miras

Romalıların bir xüsusiyyətləri ailəyə müstəqillik tanımaları idi. Bu müstəqillik ailəni cəmiyyətin ümumisindən ayırır, fərdlərinə bağlı ictimai haqqların çoxunda onu hökumətin nüfuzundan qoruyurdu. Beləcə ailə əmrlər, qadağan edər, cəzalar və siyasət kimi sahələrdə müstəqil yaşayırdı. Ailə rəisinə bərabər/yoldaşdan, uşaqlardan və kölələrdən ibarət olan/yaranan ev xalqı tapınardı. Ev xalqı içində tək mülk sahibi oydu. O sağ olduqca ondan başqa heç bir ailə fərdi mülk sahibi ola bilməzdi. O ailə fərdlərinin vəlisi, həyatlarının təşkil edicisi idi. Onlara bağlı iradəsi mütləq mənada etibarlı idi. O da atası olan köhnə bir ailə rəisinə tapınardı.

Əgər varisi ailə olan bir mal əldə edilsə, məsələn ailə rəisinin icazəs(n)i ilə çöldə mal qazanan oğullardan biri ölsə və ya ailə rəisinin icazəs(n)i ilə evlənən qızlardan və ya qohumlardan biri ölər də başlıq olaraq geriyə mal buraxsa, bu miras ailəyə qalar və bu mirasın maliki ailə rəisi olardı. Çünki bu vəziyyət onun ailə rəisliyinin, ailə və ev xalqına istiqamətli mütləq mülkiyyətinin gərəyi sayılırdı.

Ailə rəisi ölüncə, oğullarından və ya qardaşlarından biri ona varis olardı. Bunun üçün yeni ailə rəisinin bu vəzifəyə layiq olması və ölən rəisin oğulları tərəfindən varisliyinin tanınması lazım idi. Əgər oğullar ailədən ayrılaraq yeni bir ailə qursalar, qurduqları ailənin rəisi olardılar. Əgər köhnə ailələrində qalsalar yeni ailə rəisi ilə (məsələn qardaşlarından biri ilə) aralarındakı münasibətləri, ataları ilə aralarındakı köhnə münasibətləri kimi olardı. Yəni yeni ailə rəisinin rəhbərliyi, mütləq vəliliyi altına girərdilər.

Romalı ailə rəislərinə ögey oğulları da varis ola bilərdi. Çünki ca-hiliye dövrü Ərəblərində olduğu kimi Romalılar arasında da övladlığa götürmə ənənəs(n)i etibarlı idi.

Qadınlara yəni bərabər/yoldaşlara, qızlara və analara gəlincə onlar varis ola bilməzdilər. Səbəb, onların evlənərək başqa bir ailəyə getmələri ilə ailə malının çölə getməməsi idi. Romalılar sərvətin bir ailədən başqa bir ailəyə keçməsini caiz görmürdülər. Araşdırmaçılardan biri bu faktı təyin etdikdən sonra "Romalılar fərdi mülkiyyəti deyil, sosialist mülkiyyəti mənimsəyirdilər." deyir. Qənaətimə görə bu mülkiyyət tərzinin qaynağı sosialist mülkiyyətdən fərqli bir şeydir. Çünki primitiv cəmiyyətlərdə ən köhnə çağlardan bəri sahibi olduqları meralara və məhsuldar torpaqlara başqa cəmiyyətlərin ortaq olmalarına qarşı çıxarlar, söz mövzusu ərazilərini qoruyardılar. Bu uğurda döyüşərlər, közülüklərinə başqalarını soxmazdılar. Bu mülkiyyət bir növ ictimai mülkiyyət idi. Söz mövzusu mülkün sahibi cəmiyyətin fərdləri deyil, cəmiyyətin özü idi. Bununla birlikdə bu mülkiyyət tərzi cəmiyyətdəki hər fərdin bu cəmiyyət mülkünün bir hissəsinə xüsusi olaraq sahib olmasına maneə sayılmırdı.

Bu mülkiyyət formas(n)ı sağlam bir etibarlılığa söykən/dözür. Lakin primitiv cəmiyyətlər onu balanslı və fayda təmin edici şəkildə istifadə edə bilmədilər. İslam bu mülkiyyət anlayışını daha əvvəl ifadə edildiyi kimi möhtərəm saydı. Uca Allah, "O yer üzündəki varlıqların bütününü sizin üçün yaratdı." (Bəqərə, 29) buyurur. Buna görə Müsəlmanlardan və tərəfi altında olan müsəlman olmayanlardan ibarət olan/yaranan insan cəmiyyəti bu mənada yer üzünün sərvətinin malikidir. Bundan ötəri İslam, kafirin Müsəlmana varis olmasını caiz görməz.

Bu dünyagörüşünün izlərini və nümunələrini günümüzün bəzi millətlərində görə bilərik. Bu millətlər torpaqlarının və qeyri daşınanlarının xaricilərin əlinə keçməsini və onların bunlara malik olmasını caiz görməzlər.

Köhnə Romalılarda ailə müstəqil və özünə kafi bir-birim qəbul edildiyi üçün müstəqil cəmiyyətlərdə və ölkələrdə etibarlı olan bu köhnə ənənə onlarda da etibarlı olmuşdur. Roma ailələrində bu ənənənin yaxınlarla evlənməyi qadağan edən ənənələ birlikdə tətbiq olunmasının nəticəsində iki qohumluq növü ortaya çıxdı. Biri qan ortaqlığına söykən/dözən təbii qohumluq idi. Bu qohumluğun tələb etdiyi nəticə, yaxınlar arasında evliliyin qadağan və yaxınların xaricində qalanlar arasında sərbəst olması idi. İkinci növ qohumluq rəsmi və qanuni qohumluq idi. Bu qohumluğun tələb etdiyi nəticə, varis olub olmama, aliment, vəlilik vs. şeylər idi. Oğlanlar ailə rəisinə və bir-birlərinə nisbətlə həm təbii həm də rəsmi qohumluğa sahib idilər. Bütün qadınlar isə yalnız təbii qohumluğa sahib idilər, qanuni qohumluğa sahib deyillər idi. Bunun nəticəs(n)i olaraq qadın nə atasının nə oğulunun nə qardaşının nə bərabər/yoldaşının və nə başqasının varisi ola bilirdi. Köhnə Romalıların ənənəs(n)i bu idi.

Köhnə Yunanlılardakı ailə quruluşunun vəziyyəti, təxminən olaraq köhnə Romalılardakı kimi idi. Köhnə Yunanlılarda ən böyük kişi övlad mirasın bütününü al/götürərdi. Qadınlar bərabər/yoldaş, qız və bacı olaraq mirasdan məhrum tutulardı. Kiçik kişi övladları ilə digər kiçiklər mirasdan pay al/götürə bilməzdilər. Lakin köhnə Yunanlılar eynilə Romalılar kimi kiçik yaşdakı kişi övladlarına, sevdikləri bərabər/yoldaşları ilə qızlarına və bacılarına miraslarından pay ayıra bilmək üçün hiyləli yollara baş vurarlar, onları miraslarından az ya da çox faydalandıra bilmək üçün vəsiyyət və bənzəri düsturları istifadə edərdilər. Vəsiyyət mövzusunu irəlidə ələ alacağıq.

Hindlilərə, Misirlilərə və Çinlilərə gəlincə, qadınları qeydsiz şərtsiz şəkildə mirasdan məhrum tutmalarına, kiçik yaşdakı oğlanlarının miras xarici tutulmalarına və ya vəlilik və qarovul altında tutulmalarına bağlı ənənə təxminən olaraq köhnə Yunanlılar ilə Romalılarda olduğu kimi idi.

Köhnə İranlılara (Farslara) gəlincə, onlar daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə yaxınlar arasında evliliyi, çox bərabər/yoldaşlılığı və övladlığa götürməyi caiz görürdülər. Bəzən kişinin ən/en sevdiyi bərabər/yoldaş, kişi övlad yerinə keçər və bir kişi övladlıq kimi ərin mirasını al/götürərdi. Belə bir vəziyyətdə belə bir bərabər/yoldaş, ərin digər bərabər/yoldaşlarını miras xarici buraxardı. Ailənin malı çölə getməsin deyə evli qız, atasından miras al/götürə bilməzdi. Evlənməmiş qızlar isə, oğulların yarısı qədər miras payı al/götürərdilər. Yaşca kiçik bərabər/yoldaşlar ilə evli qızlar mirasdan məhrum tutularkən böyük yaşda olan bərabər/yoldaş, kişi övlad, övladlıq və evlənməmiş qız uşağı mirasdan pay alardı.

Ərəblərdə isə, qadınlar və kiçik yaşdakı kişi övladlar qətiliklə miras xarici tutulardı. Ata minməyi bacaran, tayfa və ailə müdafiə etməsində vəzifə edə bilən yetkin kişi övladlar varis olardılar. Yoxsa miras uzaq qohumlara keçərdi.

İşdə miras ayələri endiyində dünyanın vəziyyəti bu idi. Bu vəziyyət müxtəlif millətlərin adətlərini, ənənələrini ələ alan tarix kitabları ilə səyahət və hüquq əsərlərində izah edilir. Daha geniş məlumat əldə etmək istəyənlər bu qaynaqlara müraciət edə bilərlər.

Yuxarıdan bəri izah edilənlərin xülasəs(n)i budur: Ogünkü dünyanın məskun ənənəsinə görə qadınlar bərabər/yoldaş, ana, qız övlad və bacı sifəti ilə miras xarici tutulmuşdu. Qadınlar ancaq başqa dəyişik sifətlərlə varis ola bilirdilər. Kiçik yaşdakı oğlanlar ilə yetimlər də ancaq bəzi vəziyyətlərdə və bir vəlinin davamlı qarovulu altında tutulmaq qeydi ilə varis ola bilərdilər.

4- Bu Mühitdə İslam Nə Etdi?

Dəfələrlə təkrarladığımız kimi İslam qanunlarda və hökmlərdə haqqın təməlini fitrətə söykəyər. Allahın yaradışını heç kim dəyişdirə bilməz. İslam varis olmağı fitrət və dəyişməz xilqət olan qohumluq əsasına söykədi. Övladlıqlara varis olma haqqı tanımadı. Bu mövzuda uca Allah belə buyurur: "Allah övladlıqlarınızı öz oğullarınız kimi saymanızı qanuni etmədi. Bunlar sizin dillərinizə doladığınız boş sözlərdir. Allah gerçəyi söyləyər və O doğru yola çatdırar. Övladlıqları öz atalarına nisbət edərək çağırın. Bu Allah qatında ən doğru olanıdır. Əgər atalarının kim olduğunu bilmirsinizsə, onlar sizin din qardaşlarınız və dostlarınızdır." (Əhzab, 4-5)

İslam bunun arxasından vəsiyyəti miras əhatəs(n)i xaricinə çıxararaq mal al/götürüb verməyə səbəb olan müstəqil və ayrı bir hökm olaraq elan etdi. Hərçənd xalq arasında vəsiyyət yolu ilə əldə edilən mal miras olaraq adlandırılır. Bu tətbiq yalnız bir adlandırma fərqliliyindən ibarət deyil. Çünki miras ilə vəsiyyətin hər birinin ayrı bir meyarı, müstəqil bir fitri dayağı vardır. Mirasın meyarı qohumluqdur. Ölən kimsənin iradəsinin bunda heç bir rolu yoxdur. Vəsiyyətin dayağı isə, ölünün həyatdaykən sahibi olduğu mal üzərində öldükdən sonra (vəsiyyət etdiyi anda deyə bilərik) iradəsinin etibarlı olması və bu seçimin etibarlı sayılmasıdır. Vəsiyyəti miras əhatəs(n)i içinə al/götürmək, yalnız bir adlandırmadan ibarət qalar, təməl hökmdə dəyişikliyə gətirib çıxarmaz.

İnsanların, məsələn köhnə Romalıların miras adını verdikləri tətbiqə gəlincə, bu adlandırma miras ənənəsini qohumluqdan və ya ölünün iradəsindən birinə söykəmirdi. Əslində onlar mirasda iradə seçimini etibarlı sayırdılar. Yəni miras mövzusu malın ol/tapıldığı ailədə, o ailənin rəisinin əlində qalması və ya ailə rəisinin ölümündən sonra malının sevdiyi kimsəyə keçməsi yolundakı iradəsinə uyğun gəlilirdi. Bu iki qəşəngdən hansı reallaşsa reallaşsın miras, iradənin etibarlı sayılması əsasına söykən/dözmüş olurdu. Əgər qohumluğa və qan bağı ortaqlığına söykənilsəydi bir çox miras xarici buraxılanlar varis olarkən varis sayılanların bir çoxu mirasdan məhrum qalardı.

Bu iki meyarı bir-birindən ayırdıqdan sonra İslam mirasa yönəldi və bu mövzuda bu iki ana təməli ölçü olaraq al/götürdü:

Bu iki təməldən biri qohumluq təməlidir. Bu təməl insanın qohumları ilə arasında ortaq olan ünsürdür. Bu ünsür baxımından qadın-kişi arasında, kiçik-böyük arasında fərq yoxdur. Hətta ana rəhmindəki doğul-mamış uşaqlar belə bu ünsür baxımından digər qohumlar ilə eynidir. Tək bu ünsürün təsirləri fərqlidir. Bu fərqli təsir üzündən kimi qohum önə çıxarkən kimi qohum arxa planda qalar. Kimi qohum başqa bir qohumu miras xarici buraxar. Buna ölüyə yaxın və ya uzaq olma səbəbindən qohumluğun güclü ya da zəif olması gətirib çıxarar. Vasitəsilərin az ya da çox mövcudluqları ilə yox olmaları da bu mövzuda bir başqa səbəbdir. Ölünün oğulu, qardaşı və əmisi kimi. Bu ana dayaq varis olmağı həkk etmənin təməl səbəbidir. Tək qohumların ön dərəcədə və sonrakı dərəcədə iştirak edən seqmentlərini göz qarşısında saxlamaq lazımdır.

İslamın mirasdakı ikinci təməl qanunu, kişi və qadın fərqliliyidir. Bu fərqlilik bu növlərdən birinin ağılla, o birisinin duyğularla bəzənmiş olmalarının doğurduğu strukturca fərqlilikdən qaynaqlanar. Kişi, təbiəti lazımınca düşüncə və ağıl qabiliyyəti ağırlıq təşkil edən bir insankən qadın həyəcan və incə duyğulara məzhərdir. Bu təməl qanun qadın ilə kişinin həyatlarında aşkar bir təsirə malikdir. Onların mallarını idarə etmələrində, onun ehtiyaclar üçün istifadə edilməsində bu təsirin ağırlığı görülər. Bu təməl qanun qadın ilə kişinin miras paylarının fərqli olmasını tələb edir. Kişi övlad ilə qız övlad, qardaş ilə bacı kimi eyni dərəcədə qohumlar olsalar da/də/dahi bu fərqlilik etibarlıdır. İrəlidə bu mövzunu detallarıyla izah edəcəyik.

Birinci qanun, qohum seqmentlərinin dərəcələrini təyin edər. Bunun üçün ölüyə yaxınlıq və uzaqlıq faktoru ölçü olaraq alınar. Yaxınlığı və uzaqlığı təyin edərkən vasitəsilərin yoxluğuna, varsa azlığına və çoxluğuna baxılar. Buna görə ilk dərəcədən miras alan/sahə qohum təbəqəsi, ölünün vasitəsisiz yaxınlarıdır. Ölünün oğulu, qızı, atası, anası kimi. İkinci dərəcədən miras alan/sahə qohum təbəqəsi, qardaş, bacı, baba və nənədir. Bu təbəqə ilə ölü arasında əlaqə quran bir vasitəs(n)i vardır ki, o da ya ana ya ata və ya hər ikisidir. Üçüncü dərəcədən miras alan/sahə təbəqə, əmi, xala, dayı və bibi/hələdir. Bu təbəqəni ölüyə iki vasitəs(n)i bağlar. Bunlar ölünün anası, atası ilə babası və nənəsidir. Qısacası miras dərəcələrində ölçü bu şəkildədir. Bu ölçüyə görə hər təbəqədəki övladlar atalarının yerini məbləğlər və bir sonrakı təbəqənin miras al/götürməsinə mane olarlar. Qarı/qazancı/arvad ilə ərin qanları evlilik yolu ilə bir-birinə qarışdığı üçün hər təbəqə ilə birlikdə varis sayılmışlar. Heç bir təbəqə onları miras xarici buraxmadığı kimi onlar da heç bir təbəqəni miras xarici buraxmaz.

Sonra İslam ikinci qanundan, yəni qadın ilə kişinin fərqliliyi qanunsandan kişinin miras payının qadınınkının iki bərk/qatı olması nəticəsini çıxarmışdır. Tək ana ilə, ana yoluyla əlaqə qurulan kelale bu qaydanın xaricindədir.

İslamda təyin olunan miras hərçənd fərqlilik göstərər, amma altı şəkildə təyin olunar ki, bunlar yarım, üçdə iki, üçdə bir, dörddə bir, altıda bir və səkkizdə birdir. Eyni şəkildə varislərdən birinin əlinə keçən miras da elədir. Hərçənd bu varisin payı da qalanın özünə verilməsi və ya payının qırpılması surətiylə əksəriyyətlə fərqlilik göstərər. Ata, ana və ana yolu ilə əlaqəli kelale də belədir. Hərçənd bunların payları da kişiyə qadının iki misli qədər pay verilməsi qaydasına görə sapma göstərər. Buna görə miras mövzusunda ümumi və əhatəli bir araşdırma etmək çətindir. Tək bütün nümunələrdə kategorik olaraq əvvəlki təbəqənin (ölünün) arxadakı təbəqəni öz yerinə buraxması, bərabər/yoldaşlardan biri digərini yerinə keçirdiyi kimi doğuran qurşaq olan analar və atalar yerlərinə də doğan qurşaq olan övladları keçirməsi deməkdir. Hər iki seqmentin, yəni bərabər/yoldaşlar ilə övladların İslamdakı miras payları isə kişinin payının qadınınkının iki bərk/qatı olması qanununa görə təyin olunar.

Bu ümumi baxışdan bu nəticəyə çatırıq: İslam, dünyadakı mövcud sərvətin üçdə bir və üçdə ikiyə bölünməsini nəzərdə tutar. Sərvətin üçdə biri qadınlara, üçdə ikisi isə kişilər üçündür. Bu bölüşəm, mülkiyyət baxımından belədir. Lakin bu görüş sərvətin ehtiyaclar üçün istifadə edilməsi sahəsində etibarlı deyil. Çünki İslam qadının dolanışığını möhkəmə vəzifəsini kişinin çiyinlərinə yüklər və bu vəzifənin ədalətli bir şəkildə yerinə yetirilməsini əmr edər. Bu əmr xərcləmələrdə kişi ilə qadın arasında bərabərliyi tələb edir. Bunun yanında qadına sahib olduğu mal mövzusunda iradə müstəqilliyi tanıyar. Kişi, qadının malını istədiyi şəkildə istifadə etməsinə qarışa bilməz. Bu üç qanundan bu nəticə çıxar: Dünya sərvətinin üçdə ikisinə qadın qənaət edər. (Üçdə biri öz malı və digər üçdə biri isə kişinin üçdə ikilik payının yarısıdır.) Buna qarşılıq dünya malının yalnız üçdə biri kişinin qənaəti altındadır.