Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"İşdə Allahın rəhmətiylə onlara dönüb tövbələrini qəbul etdiyi kəslər bunlardır. Allah (hər şeyi) biləndir, hik-met sahibidir." Bu ayənin başında uzağı göstərən bir işarə adının (ulaike=işte onlar) iştirak etməsi, tövbəkarların dərəcələrinin yüksəkliyinə və davranışlarının möhtərəmliyinə dəlalət edər. Necə ki "məlumatsızlıqla pislik işləyənlər" ifadəsi də uca Allahın onların günahlarını sayıb tökməkdən qaçındığını göstərər. Amma ikinci ayədəki ifadə bu mesajların əksinəni verməkdədir. "Allahın qəbulunu üzərinə al/götürdüyü tövbə, ancaq məlumatsızlıqla pislik edənlər..." [Ayənin sonunda uzağı göstərən işarə adının iştirak etməsi, bunların Allahın rəhmətindən uzaq olduqlarına dəlalət edər. Ayrıca, ayədə etdikləri işlərlə əlaqədar çoxluq yəni "pisliklər" sözünün istifadə edilməsi, Allahın onların günahlarını saymaq istədiyini göstərər.]

Birinci ayə, "Allah (hər şeyi) biləndir, hikmət sahibidir." deyə bağlandı da, "Allah günahları bağışlayandır, mərhəmətlidir." deyilmədi. Bu ifadənin seçilməsinin hikməti budur: Uca Allah qulların vəziyyətini, zəifliklərinin və cahilliklərinin onları haralara sürüdüyünü bildiyi üçün və bir də nizamı mükəmməl hala gətirmənin, işləri düzəltmənin möhtac olduğu çarələri ortaya qoymağı tələb edən hikməti üçün tövbə qapısını açdı. Uca Allah hər şeyi bildiyi və hikmət sahibi olduğu üçün, görünüşlərə əhəmiyyət verməz, ürəkləri sınayar. Heç bir aldatmaca, heç bir hiylə onu yanılda bilməz. Buna görə tövbə edən qullar gerçək mənada tövbə etməlidirlər ki, Allah da onlara lazım olduğu kimi cavab versin.

"İçlərindən birinə ölüm gəlib çatana qədər pislikləri edib 'Mən indi tövbə etdim' deyənlər... üçün tövbə yoxdur." Bu ayədə tövbə hərəkəti, birincisində olduğu kimi, uca Allaha isnad edilmədi. Halbuki nəzərdə tutulan odur. Bu üslub ilə ayədə haqqında danışılanlardan xüsusi rəhmətin və ilahi maraq/əlaqənin kəsildiyinə işarə edildiyi gözdən qaçmır. Necə ki pisliklərin çoxluq olaraq ifadə edilməsi, daha əvvəl işarə edildiyi kimi, Allahın onların pisliklərini sayıb tökmək istədiyinə və pisliklər sicillərinə işlədiyinə dəlalət edər.

"Pislikləri edib" cümləsinin "İçlərindən birinə ölüm gəlib ça-tıncaya qədər" cümləsi ilə qeydlənməsi, pis hərəkətlərin davam etdiyini ifadə edər. Bunun səbəbi, ya tövbə mövzusunda səhlənkar davranmanın, onu təxirə salmanın başlı başına davamlı təkrarlanan bir günah olması üçündür və ya tövbəni təxirə salmanın, pisliyi işləməklə eyni şey olduğu üçündür ya da tövbə mövzusundakı səhlənkarlıq, ümumiyyətlə işlənmiş olan pisliyin eynisinin və ya bənzərinin təkrarlanmasıyla reallaşar olması üçündür.

Ayədə "Onlara ölüm gəlib çatana qədər" deyil də "içlərindən birinə ölüm gəlib çatana qədər" deyilir. Bu ifadə söz mövzusu günahkarların məsələni yüngülə al/götürdüklərinə, əhəmiyyət vermədiklərinə dəlalət edər. Yəni o günahkarlar tövbə məsələsini o qədər sadə, o qədər əhəmiyyətsiz sayırlar ki, heç əhəmiyyətli hesab etmədən istədiklərini edirlər və dilədiklərini seçirlər. Bu vaxt içlərindən birinin başına ölüm gəldiyində 'Mən bu anda tövbə edirəm' deyir. Beləcə işin sonunda sırf ağızlarından çıxan bir sözlə ya da içlərindən keçən bir duyğu ilə günahların təhlükələri və Allahın əmrinə uyğun gəlməmənin pis nəticəs(n)i olan helaket ortadan qalxır.

Bu şərhin işığında, ayədəki "tövbə etdim" ifadəsinin nə üçün "indi" ilə qeydləndiyi ortaya çıxır. Çünki bu qeyddən anlayırıq ki, adama "tövbə etdim" dedirdən faktor ölümün eşiyinə gəlmək və axirət əlamətlərini müşahidə etməkdir. Adam istər bu sözü diliylə söyləmiş olsun, istər olmasın fərq etməz. Buna görə bu ifadənin mənas(n)ı 'Mən haqq olan ölümü və haqq olan cəzanı gerçək olaraq gördüyüm üçün tövbə edi-yorum' şəklindədir. Bu mənanın bir bənzərini uca Allah qiyamət günü günahkarların dilindən belə nəql edir: "Günahkarları, Rəblərinin hüzurunda utancdan başlarını önə əymiş olaraq 'Rəbbimiz, gördük dinlədik, artıq bizi dünyaya geri göndər də yaxşı işlər edək; artıq qəti olaraq inandıq' deyərkən bir görsənsə." (Səcdə, 12)

Belə bir tövbə qəbul edilməz. Çünki bu tövbənin sahibini etdiklərindən peşman olmağa məcbur edən və Rəbbinə dönməyə əzm etdirən faktor dünya həyatından ümid kəsməsi və fərqinə vardığı dəhşətli səfərdir. Geriyə çevril zamanı keçdi. Çünki artıq nə dünya həyatı və nə də əməl əməliyyata/işləmə iradəsi və azadlığı qalmışdır.

"Və kafir olaraq ölənlər" Bu ifadə, tövbəsi qəbul olmayan digər nümunəs(n)i ifadə edir. Bu da küfrü davam etdirən, sonra da kafir olaraq ölən kimsədir. Uca Allah belə kimsənin tövbəsini qəbul etməz. Onun iman etməsi demək olan tövbəsi o gündə özünə fayda gətirməz. Ölümdən sonra küfrdən qurtuluş olmadığı və kafirlərin istəklərinə cavab verilməyəcəyi Quranda bir neçə dəfə təkrarlanmışdır.

Uca Allah belə buyurur: "Tək tövbə edib düzəldənlər və gerçəyi açıqlayanlar müstəsna; mən onların tövbələrini qəbul edərəm. Çünki mən tövbələrin qəbul edicisiyəm və mərhəmətliyəm. Ayələrimizi inkar etmiş və kafir olaraq ölmüş olanlara gəlincə Allahın, mələklərin və insanların ortaq lənəti onların üzərinədir. Bunlar davamlı lənətlənmiş olaraq əbədi olaraq cəhənnəmdə qalarlar. Nə əzabları yüngülləşdirilər və nə də üzlərinə baxılar." (Bəqərə, 162)

"Şübhəsiz, inkar edib kafir olaraq ölənlərin heç birisindən yer üzü dolusu qədər altını/qızılı fidyə olaraq versə də, qəti olaraq qəbul edilməz. Onlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır və onların köməkçiləri yoxdur." (Al/götürü İmran, 90) Onların heç bir kömək edici tapa bilməyəcəklərinin ifadə edilməsi, haqqlarında şəfaətin etibarlı ola bilməyəcəyinin ifadəsidir. Bu gerçək, üçüncü dəridə yuxarıdakı ayənin araşdırılması əsnasında açıqlanmışdı.

"Ölənlər" hərəkətinin "kafir olaraq" qeydi ilə qeydlənməsi buna dəlalət edər: Günahkar bir mömin, günahkar olaraq ölsə tövbəsi qəbul edilə bilər. Əlbəttə o günahkarın Allaha qarşı böyüklük göstərməməsi və tövbəni laqeyd yanaşmamış olması lazımdır. Çünki hərçənd qulun iradəsi ilə qulluğa dönməsi mənasını verən tövbəsi, daha əvvəl dediyimiz kimi, qulun ölməsi ilə gündəmdən düşər; lakin Allahın qula bağışlama və rəhmətlə yönəlməsi mənasını verən tövbəsi, ölümdən sonra şəfaət edənlərin şəfaətləri yolu ilə reallaşa bilər. Bu şərh göstərər ki, bu iki ayədə əslində uca Allahın qula istiqamətli tövbəsinin izah edilməsi istənmişdir, qulun tövbəsinə toxunulması tali və peyk bir hədəfdir.

"İşdə onlar üçün acı/ağrılı bir əzab hazırlamışıq." Cümlənin orijinalının başındakı işarə adı (yəni ulaike) söz mövzusu kəslərin şərəfləndirmə və yaxınlıq sahəsindən uzaq olduqlarına dəlalət edər. Ayənin orijinalında keçən "e'tedna" hərəkətinin məsdəri olan "i'tad" hazırlamaq və ya vəddə ol/tapılmaq mənasını verər.

Tövbə haqqında

Quranda iştirak edən bütün mənaları ilə tövbə, bu səmavi kitaba xas gerçək mesajlardan biridir. Çünki küfrdən və şirkdən dönərək iman etmək mənasındakı tövbə, digər səmavi dinlərdə məsələn Hz. Musa və Hz. İsa (onlara salam olsun) peyğəmbərlərin dinində etibarlı olmaqla birlikdə bu etibarlılıq, tövbə gerçəyinin təhlili və imana keçməsi baxımından deyil, birbaşa iman adını almasındandır.

Hətta, Xristianlığın təməl dayaqları tövbənin fayda vermədiyini, insanın ondan faydalanmasının qeyri-mümkün olduğunu göstərər. Bu vəziyyət Hz. İsanın (ə.s) çarmıxa gərilməsi və özünü fəda etməsinə bağlı etmiş olduqları şərhlərdən açıqca ortaya çıxır. Bu kitabın üçüncü dərisində Hz. İsanın yaradılışını izah edərkən bu məsələyə toxunmuşduq.

Vəziyyət beləykən kilsə, sonraları tövbə mövzusunda ifrata süründürüldü. Belə ki, əfv sənədlərini (endülüjans) sataraq bu yolla qazanc təmin etməyə yönəldi. Din adamları özlərinə etiraf edilən günahları bağışlayırdılar. Lakin Quran insanın vəziyyətini çağırışa həmsöhbət olma və hidayətə çatma baxımından təhlil etdi. Onun Rəbbinə doğru iradi irəliləmə müddətində qətiliklə möhtac olduğu kamal, kəramət və axirət həyatı üçün lazım olan xoşbəxtlik baxımından özü etibarı ilə mütləq mənada kasıb və əli boş olduğunu gördü. Uca Allah buyurur ki: "Ey insanlar, siz Allaha möhtacsınız, halbuki Allah heç bir şeyə möhtac deyil və tərifə layiqdir." (Fatır, 15) "Müşriklər Allahı bir tərəfə buraxaraq heç bir şey yaratmayan , özləri bir varlıq olan, özlərinə nə zərər və nə fayda dokunduramayan, öldürməyə, yaşatmağa və yenidən diriltməyə gücləri çatmayan ilahlar əldə etdilər." (Furqan, 3)

İnsan aşağıdakı ayələrdə işarə edildiyi kimi pislik, Allahdan uzaqlaşma və miskinlik təhlükəsi ilə üz-üzədir. "Biz insanı ən gözəl quruluşda yaratdıq. Sonra onu ən aşağı səviyyəyə endirdik." (Tin, 5) "Aranızda cəhənnəmə uğramayacaq heç kim qalmayacaq. Sonra pisliklərdən çəkinənləri qurtararaq zalımları düz üstü çökmüş vəziyyətdə orada buraxarıq." (Məryəm, 72) "Bunun üzərinə dedi ki: Ey Adəm, bu şeytan sənin və bərabər/yoldaşının düşmənidir. Əsla/çəkin sizi cənnətdən çıxarmasın. Yoxsa çətinlik çəkər yorularsan." (Taha, 118)

Vəziyyət belə olunca, insanın kəramət sahəsinə girməsi və xoşbəxtlik qərargahına yerləşməsi, üz-üzə ol/tapıldığı bədbəxtlik və Allahdan uzaq qalma təhlükəsindən Rəbbinə yönələrək sıyrılmasına bağlıdır. Bu da xoşbəxtliyin təməl qanunu olan imanda və xoşbəxtliyin detalları olan bütün saleh əməllərdə Allaha yönəlməsi və dönməsi ilə olar. Yəni bədbəxtliyin təməli olan şirk ilə bədbəxtliyin detalları olan şirk xaricindəki pis işlərdən dönməsi, tövbə etməsi lazımdır. Buna görə Allaha dönmək və ondan uzaq qalmanın və bədbəxtliyin çirklərindən təmizlənmək mənasında tövbə, iman edərək kəramət yurduna yerləşmənin, itaət və yaxınlaşma qarşılığında verilən müxtəlif nemətlər ilə nemətlənmənin təməl şərtidir. Başqa bir deyişlə, Allaha və onun kəramət yurduna yerləşmək, şirkdən və hər cür günahdan tövbə etməyə söykən/dözər. Uca Allah belə buyurur: "Ey möminlər, hamınız tövbə edərək Allaha yönəlin ki, qurtuluşa çatasınız." (Nur, 31) Buna görə Allaha yönəlmə mənasını verən tövbə, həm şirkdən həm də günahlardan imtina etməyi, hətta inşallah irəlidə izah ediləcəyi üzrə bu ikisi ilə birlikdə başqa şeylərdən də sıyrılmağı ifadə edər.

Sonra insanoğlu özü etibarı ilə kasıb olduğu, Rəbbinin köməyi olmadan özünə yaxşılıq və xoşbəxtlik təmin etməyə gücü çatmadığı üçün bu dönüşdə də Rəbbinin maraq/əlaqəsinə və köməyinə möhtacdır. Qulluq və boyun əymişliklə Rəbbinə dönə bilməsi üçün Rəbbinin müvəffəqiyyət verməsinə və köməyinə möhtacdır. Bu kömək qulun tövbəsindən əvvəl gələn Allahın qula istiqamətli tövbəsi, ona maraq/əlaqə ilə yönəlməsidir. Uca Allah bu mövzuda "Onlar tövbə etsinlər deyə Allah onlar üçün tövbə etdi." (Tövbə, 118) buyurur. Bunun yanında qulun Allaha yönelişinin də ONun tərəfindən qəbul edilməyə ehtiyacı vardır. Bu da Allahın qulun günahlarını bağışlaması ilə, Rəbbinə uzaq düşmənin pisliklərindən və çirklərindən təmizləməsi ilə olar. İşdə bu da qulun tövbəsindən sonra gələn Allahın ikinci tövbəsi, ikinci dəfə quluna yönelişidir. Uca Allah bu tövbə haqqında "İşdə onlar, Allah onlar üçün tövbə edər." deyə buyurmuşdur.

Əgər bu mövzunu yaxşı düşünsən, Allahın tövbəsinin birdən çox meydana gəlinin səbəbinin bu tövbənin qulun tövbəsi ilə müqayisə edilməsi, irti-batlandırılması olduğunu görərsən. Yoxsa Allahın tövbəsi əslində bir dənədir və o da Allahın quluna rəhməti ilə yönəlməsidir. Bu da qulun tövbə etməsi əsnasında, bu tövbənin əvvəlində və sonrasında Allahın quluna yönəlməsi şəklində reallaşar. Allahın bu yönenilişi bəzən qulun tövbəsi olmadan da reallaşa bilər. "Kafir olaraq ölənlər üçün tövbə yoxdur." ifadəsinin bu mənas(n)ı verdiyinə və qiyamət günü günahkarlar haqqında şəfaətin qəbul edilməsi də tövbənin əhatəsinə girdiyinə toxunmuşduq. Bu ayə də bu mövzuda dəlildir: "Allah rəhmətiylə sizə dönüb tövbələrinizi qəbul etmək istər. Halbuki nəfslərinin arzuları arxasından qaçanlar sizin böyük bir pozğunluğa düşmənizi istəyərlər." (Nisa, 27)

Ayrıca yaxınlıq və uzaqlıq nisbi və nisbi anlayışlar olduqları üçün yaxınlığın bəzi mərhələlərinin digərləri ilə nisbət edilməsi ilə uzaqlığa çevrilməsi mümkündür; bu təqdirdə mukarreb(=Allah'a yaxınlaşdırılmış) bəzi saleh qulların ol/tapıldıqları mövqedən daha yüksək və Allaha daha yaxın bir mövqeyə keçmələri tövbə mənasının əhatəsinə girə bilər. Uca Allahın əslində qəti bir şəkildə günahsız və günahsız olduqlarını ifadə etdiyi peyğəmbərlər haqqında nəql etdiyi tövbələr bu söylədiyimizin şahididir. Məsələn Hz. Adəm haqqında belə buyrulu-yor: "Adəm, Rəbbindən bəzi sözlər bəlləyərək al/götürdü. Bunun üzərinə (Rəbbi rəhmətiylə) ona döndü." (Bəqərə, 37) Hz. İbrahim ilə Hz. İsmayılın duaları belə nəql edilir: "Hanı İbrahim ilə İsmayıl, Kəbənin divarlarını yüksəldərlərkən belə dua etmişlər idi: Ey Rəbbimiz... Tövbəmizi qəbul et. Heç şübhəsiz, sən tövbələri qəbul edən və çox mərhəmətlisən." (Bəqərə, 128) Hz. Musanın ağızından bu sözlər nəql edilir: "Musa ayılınca "Sən hər cür nöqsanlıqdan münəzzəhsən. Tövbə edib sənə yönəldim. Mən möminlərin ilkiyəm" dedi." (Ə'RAF, 143) Söylədiklərimizin bir nümunəs(n)i də Peyğəmbərimizə yönəldilən bu xitabdır: "Səbr et, Allahın vədi gerçəkdir. Günahlarının bağışlanılmasını dilə. Axşam-səhər Rəbbini tərifləyərək nöqsanlıqlardan tənzih et/ət." (Mömin, 55) Bu ayə də bu mövzudakı nümunələrdən biridir: "And olsun Allah, Peyğəmbərin və o çətin anda ona uyğun gələn Mühacirlərin və Ənsarın tövbələrini qəbul etdi." (Tövbə, 117)

Qurandakı bir çox mütləq mənalı ayə, uca Allahın bu ümumi əhatəli tövbəsinə dəlalət edər. Bu ayələr bunun nümunələridir: "Allah, günahların bağışlayıcısı və tövbələrin qəbul edicisidir." (Mömin, 3) "O, qullarının tövbələrini qəbul edər." (Şura, 25) Bu mənada başqa ayələr də vardır.

Etdiyimiz şərhlər belə yekunlaşdırıla bilər: Birinci olaraq; Allahın qulun günahlarını bağışlayaraq və ürəyindəki günah izlərini silərək -bu günah istər şirk, istər daha aşağısı olsun- təqdim etdiyi rəhmət, ONun quluna istiqamətli tövbəsidir. Günahlarının əfvi və günah izlərinin silinməsi üçün -bu günah istər şirk, istər daha aşağısı olsun- Rəbbinə yönəlməsi, qulun ONA tövbəsidir.

Bundan ortaya çıxır ki, haqq məzmunlu dəvətdə şiryə əhəmiyyət verildiyi kimi digər günahlar məsələsinə də əhəmiyyət verilməli və insanlara həm şirkdən, həm də digər günahlardan imtina etməyi əhatəsinə alan/sahə mütləq tövbə etmələri təklif edilməlidir.

İkinci olaraq; gərək ilki gərəksə sonrakısı ilə Allahın quluna istiqamətli tövbəsi, qullarının faydalandığı digər nemətlər kimi bir hədiyyədir. Allah üçün bir başqası tərəfindən məcburiyyət və öhdəçilik söz mövzusu deyil. Ağlan Allahın tövbələri qəbul etməsinin lazımlılığının mənas(n)ı, aşağıdakı ayələrin ifadə etdiyi mənadan başqa bir şey deyil. "O tövbələrin qəbul edicisidir." (Mömin, 3) "Ey möminlər, hamınız tövbə edərək Allaha yönəlin." (Nur, 31) "Allah, tövbə edənləri sevər." (Bəqərə, 222) "İşdə Allahın rəhmətiylə onlara dönüb tövbələrini qəbul etdiyi kəslər bunlardır." (Nisa, 17) Bu ayələr Allahın tövbələri qəbul etdiyini, tövbə etməyi təklif etdiyini, üzr istəyib ona yönəlməyə çağırdığını ifadə edən ayələr olduğu kimi, başqa bəzi ayələr əsl mənaları və ya mənalarının bir gərəyi olaraq Allahın tövbələri qəbul etdiyini ifadə etməkdədir. Heç şübhəsiz uca Allah da sözündən imtina etməz.

Bundan bu xüsus aydın olmuş oldu ki, uca Allah tövbələri qəbul etməyə məcbur deyil. Hər sahədə suverenlik və səlahiyyət ONun əlindədir, dilədiyini edər və istədiyi kimi hökm edər. Bu səbəbdən istədiyi tövbəni vəd etdiyi üzrə qəbul edər, istədiyini rədd edər. Necə ki ayənin zahirindən aydın olan, bunu ifadə etməkdədir: "Doğrusu iman etdikdən sonra inkar edib sonra da inkarlarını artıranların tövbələri qətiliklə qəbul edilməz." (Al/götürü İmran, 91) Bu ayə də bu kateqoriyaya girə bilər: "Allah əvvəl iman edib arxasından inkar edənləri, sonra yenə iman edib arxasından inkar edənləri, sonra da inkarlarını artıranları əsla bağışlamaz, onları doğru yola çatdırmaz." (Nisa, 137)

Bu mövzuda deyilə biləcək ən maraqlı söz, Fironun boğulması və tövbə etməsi ilə əlaqədar olaraq deyilən sözdür. Əvvəl bu hadisəs(n)i izah edən ayəs(n)i oxuyuruq: "Sonunda Firon boğulmanın eşiyinə gəldiyində İsrail oğullarının inandıqları ilahdan başqa ilah olmadığına inandım. Mən də ona təslim olanlardan biriyəm, dedi. İndimi ağılın başına gəldi? Daha əvvəl hamı/həmişə Allaha qarşı gəlmiş və təxribatçılardan biri olmuşdunul." (Yunus, 91)

Sözünü etdiyimiz qəribə sözün sahibi bu mövzuda xülasəylə belə deyir: Bu ayə, Fironun tövbəsinin qəbul edilmədiyini göstərməz. Quranda Fironun əbədi həlaka məhkum olduğunu bildirən heç bir ayə yoxdur. Allahın rəhmətinin genişliyini, onun qəzəbini geridə buraxdığını düşündüyümüzdə boyunu bükərək, ümidsizlik və xəyal qırıqlığının çarəsizliyi içində ONun rəhmət və kərəm qapısına baş vuranı, Allahın rədd edəcəyini caiz görmək uzaq bir ehtimal olar. Bizdən biri belə insan fitrətinin kərəm, comərdlik və mərhəmət məzmunlu əxlaqına görə hərəkət etdiyində köhnə pisliklərindən həqiqətən peşman olan kəslərə mərhəmət edərkən mərhəmətlilərin ən mərhəmətlisi, kərəmlilərin ən/en kərəmlisi və qurtuluş diləyənlərin qurtarıcısı olan uca Allahın belələ-rine qarşı maraqsız qalacağı heç düşünülə bilərmi?

İşdə "İçlərindən birinə ölüm gəlib çatana qədər pislikləri edib 'Mən indi tövbə etdim' deyənlər... üçün tövbə yoxdur." (Nisa, 18) ayəs(n)i bu fikiri çürüdüb rədd edir. Daha əvvəl ifadə edildiyi kimi, o kritik andakı peşmanlıq yalançı bir peşmanlıqdır. İnsanı bu peşmanlığı göstərməyə sövq edən faktor, günahının günahını və bəlanın endiyini görmüş olmasıdır.

Əgər hər peşmanlıq tövbə və hər tövbə məqbul olsaydı belə, qiyamət günü günahkarların vəziyyətini izah edən "Onlar əzabı görüncə biş-manlığı ürəklərinə basdırdılar." (Səba, 33) ayə ilə daha bir çox ayə bunu rədd edərdi. Bu ayələrdə günahkarların etdiklərinə peşman olduqları, yaxşı əməllər işləmək üçün dünyaya geri dönmək istədikləri açıqlanır və bu istəklərinin geri göndərildikləri təqdirdə təkrar özlərinə qadağan edilən pisliklərə dalacaqları, yalançı olduqları səbəbi ilə rədd edildiyi izah edilir.

İzah edildiyi şəkli ilə Quranın tövbənin təhlilinə bağlı izlədiyi üsulun, gerçəklər bazarında dəyəri olmayan zehini bir təhlil və araşdırma olduğu sanısına əsla qapılmamaq lazımdır. Bunun izahı belədir: İnsan ilə əlaqədar xoşbəxtlik, bədbəxtlik və yaxşılıq, bədbəxtlik mövzularına bağlı araşdırma bundan başqa bir nəticə verməz. Çünki biz cəmiyyətdəki sıravi insanın vəziyyətini göz önünə al/götürər və o insanın təhsilin və təhsilin təsiri altında olduğunu gözdən qaçırmazsaq, belə bir insanın tək başına ictimai yaxşılıqdan və bədbəxtlikdən yana boş olduğunu, bu qəşənglərin hər ikisinə də əlverişli olduğunu görərik. Sonra əgər bu insan yaxşılıqla bəzənmək, ictimai təqva qılığına bürünmək istəsə, içində olduğu vəziyyətdən çıxmasını təmin edəcək səbəblərin bir araya gəlməsi lazımdır. Bu da mənəvi xoşbəxtlik mövzusunda uca Allahın, qula istiqamətli ilk tövbəsinə tekabül edər. Sonra o kimsənin içində olduğu pisliklərdən, ayaq bağlarından və səhlənkarlıqdan özünü sıyırması, qurtarması lazımdır. Bu da bizim sözünü etdiyimiz qul tövbəsi yerinə keçər.

Sonra bu adamın ürəyinə suveren olan pisliklərin və pozuqluqların yox olması, beləcə ürəyində kamal sifətinin, yaxşılıq nurunun yerləşməsi lazımdır. Çünki yaxşılıq ilə bədbəxtlik eyni ürəkdə birlikdə sığına bilməz. Bu da bizim sözünü etdiyimiz tövbənin qəbul edilməsi, günahların bağışlanılması mərhələsinə tekabül edər. Eyni şəkildə insanın fitrətə bağlı olaraq reallaşan ictimai inkişaf və xoşbəxtlik müddətində, dinin tövbə mövzusunda uca Allahın insanları yaratdığı fitrət uyğun olaraq göz qarşısında saxladığı bütün hökmlər və təsirlər/təsir edər etibarlıdır.

Üçüncü olaraq; nəql etdiyimiz və etmədiyimiz ayələrdən aydın olacağı üzrə tövbə, insanın ruhu üzərində təsiri olan bir gerçəkdir. Bu gerçək, insan ruhunu islah edər, onun dünya və axirət xoşbəxtliyini təmin edən insani yaxşılığa hazırlayar. Başqa bir ifadə ilə tövbə, -şərtləri reallaşınca- dünya və axirət həyatında bütün bədbəxtlikləri insana yönəldən, onu xoşbəxtlik kreslosuna oturmaqdan saxlayan eqoist pisliklərin aradan qaldırılmasında faydalı olar. Şəri hökmlərə və din qaydalarına gəlincə, bunlar günah işləməklə insanın üzərindən qalxmadıqları kimi tövbə ilə də qalxmazlar.

Bəli. Bəzi hökmlərin tövbə ilə əlaqəs(n)i ola bilər və dolayısilə o hökmlərin qanuniləşdirilməsində yatan məsləhətlərə görə tövbə vasitəsilə qaldırıla bilər. Lakin bu vəziyyət, tövbənin hər hansı bir hökmü qaldırdığından fərqli bir şeydir. Uca Allah belə buyurur: "İçinizdən fahişəlik edən iki tərəfə (kişi və qadına) əziyyət edin/əldə et; əgər tövbə edib özlərini düzəltsələr, artıq onlardan imtina edin (əziyyət etməyin). Çünki Allah, tövbələri çox qəbul edən və rəhmdir." (Nisa, 16) "Allaha və Peyğəmbərə döyüş açanların və yer üzündə qarışıqlıq çıxaranların cəzası ya öldürülmələri ya da edam edilmələri ya əl və ayaqlarının çarpazlama kəsilməsi ya da yaşadıqları yerlərdən sürtülmələridir. Bu, onların dünyadakı pərişanlıqlarıdır. Axirətdə isə onları ağır bir əzab gözləməkdədir. Tək bunların içində tərəfinizdən tutulmadan əvvəl tövbə edənlər müstəsna; bilin ki, Allah bağışlayıcı və mərhəmətlidir." (Maidə, 34) Bu mənada başqa ayələr də vardır.

Dördüncü olaraq; tövbənin qanuniləşməsinin səbəbi, daha əvvəl dediyimiz kimi, günahların həlak edici təsirindən xilas olmaqdır. Çünki tövbə, qurtuluş vəsiləsi və xoşbəxtliyə ermənin ilk addımıdır. "Ey möminlər, hamınız Allaha tövbə edin/əldə et ki, qurtuluşa çatasınız." (Nur, 31) ayəs(n)i bu gerçəyə işarə edər. Bunun yanında bir başqa faydası da insanın ümidini canlı tutması, onun durğunluğa və sönüklüyə qapılmasını önləməsidir. İnsanın həyati inkişafı ancaq qorxu və ümid tarazlığının qurulması ilə mümkündür. İnsan ancaq bu tarazlıq sayəsində zərərli şeylərdən qaçınar və faydalı şeylərə doğru gedər. Əks halda insan məhv olar. Uca Allah belə buyurur: "Də ki, ey özlərinə pislik edib həddindən artıq gedən qullarım! Allahın rəhmətindən ümidinizi kəsməyin. Allah bütün günahları bağışlayar/hədiyyələr. Çünki o bağışlayıcı və mərhəmətlidir. Rəbbinizə yönəlin." (Zumər, 54)

İnsan onun təbii xüsusiyyətlərini tanışımız qədəriylə həyat bazarında itkiyə uğramadıqca fəal ruhu coşğusunu, iş və səy barəsində dayanıqlılıq və səyini davam etdirər. Lakin işini boşa çıxaracaq, əməyini nəticəsiz edəcək və irəlisinə istiqamətli ümidini qıracaq şeylə qarşılaşıb ona məğlub olunca, yesə (ümidsizliyə) qapılar, iş əzmi qırılar. Bəzən müvəffəqiyyətdən ümid kəsmiş, hədəfə çatma gözləməsi qırılmış olaraq yoluna davam etməkdən imtina edər. Bu vəziyyətdə tövbə; xəstəliyini müalicə edəcək, məhv olmağa üz tutan ürəyinə yenidən həyat verəcək yeganə dərmandır.

Yuxarıdakı şərhimizdən bəzilərinin tövbəylə əlaqədar bu sanılarının nə qədər əsassız olduğu ortaya çıxar. Bəziləri tövbənin qanuniləşməsinin və insanları buna çağırmanın günah işləməyi təşviq etdiyini, ibadəti tərk etməyə gətirib çıxardığını sanarlar. Belə ki, insan hansı günahı işlərsə işləsin əgər Allah tərəfindən tövbəsinin qəbul ediləcəyinə qəti olaraq inansa, hər hansı bir günah işlədiyi təqdirdə bu onda hər hansı bir təsirə gətirib çıxarmaz və bu güvən, onun günah işləməyə istiqamətli cürətini, pisliklərə dalma cəsarətini artırar və əvvəl günah işləyib sonra tövbə etmə düşüncəsi ilə hər pisliyin qapısını döyər.

Bu görüş bu yüzdən əsassızdır: Kəramətlərlə donanmanın günahların bağışlanılmasına bağlı olmasının yanında tövbə ümidi qorumaq və onun müsbət təsirini buraxması məqsədiylə qanuniləşmişdir. Əgər tövbə qapısı açıq saxlanılsa, insan əvvəl günah işləyib sonra tövbə etmə düşüncəsinə qapılar sözünə gəlincə; bunu iddia edənlər bunun fərqində deyildirlər ki, bu cür bir tövbə gerçək mənada tövbə olmaz. Çünki tövbə günahdan sıyrılmaqdır. Amma deyildiyi formas(n)ı ilə ediləcək tövbədə günahdan sıyrılma niyyəti yoxdur. Çünki belə bir tövbə günahdan əvvəl də günah əsnasında da günah işləndikdən sonra da vardır. Hərəkət reallaşmadan əvvəl də peşman olmaq, yəni gerçək tövbə etmək mənasızdır. Bu cür günahlarda tövbənin bir tək məqsədi ola bilər ki, o da aləmlərin Rəbbi olan Allahı aldatmaqdır. Halbuki "pis niyyətli sui-qəsdlər, yalnız təşkil edicilərini tələyə salar." (Fatır, 43)

Beşinci olaraq; insanın pis bir vəziyyətindən ibarət olan günah, onun həyatında pis bir təsirə malikdir. Günahdan dönülməsi, tövbə edilməsi üçün günahın pis olduğunu qətiliklə bilmək lazımdır. Əgər belə bir məlumat olsa bir dəfə insanın etdiyinə peşman olmaması mümkün deyil. Peşmanlıq, pis davranışın doğurduğu, insanın iç aləmində meydana gələn xüsusi bir təsirlənmədiyər. İkinci olaraq bu halın qalıcı ola bilməsi üçün o pisliyə tərs düşən yaxşı hərəkətlərin edilməsi lazımdır ki, söz mövzusu pislikdən imtina edildiyinə dəlil olsun.

İşdə şəriətin göz qarşısında saxladığı, hədislərdə iştirak edən və əxlaq kitablarında toxunulan peşmanlıq, istiğfar, saleh əmələ sarılma, günahlardan sıyrılma kimi bütün tövbə ədəbi bu gerçəyə söykən/dözər.

Altıncı olaraq; insanın öz iradəsi ilə pislikdən itaətə və qulluğa dönməsi demək olan tövbə, ancaq iradə mühitində reallaşar. Bu da iradə sahəs(n)i olan dünya həyatıdır. Qulun yaxşılıq-pislik, xoşbəxtlik-bədbəxtlik yollarından birini seçmə iradəsinə sahib olmadığı vəziyyətlərə gəlincə, bu vəziyyətlərdə tövbə söz mövzusu ola bilməz. Bu nöqtəni işıqlığa qovuşduracaq xüsusu daha əvvəl açıqlamışdıq.

Qul haqqları ilə əlaqədar tövbə də bu kateqoriyaya girər. Tövbə uca Allahın haqqları üçün etibarlıdır. Qulların haqqlarına istiqamətli pisliklərin ortadan qalxması, pisliklərdən zərər görənlərin razılığını tələb edir. Bu cür pislikləri qətiliklə tövbə kompensasiya etməz. Çünki uca Allah insanlara, onların malları, ismətləri və canları ilə əlaqədar bəzi haqqlar tanıdı. Hər hansı bir kimsənin bu haqqlarından hər hansı birinin tapdalanmasını zülm və hücum saydı. Qulların hər hansı bir cinayət/günahı yoxkən özlərinə tanışı bu haqqların hər hansı birini geri al/götürməsi, beləcə başqalarına qadağan etdiyini özü edərək o qullara zülm etməsi -haşa- düşünülə bilməz. O "Heç şübhəsiz Allah insanlara əsla zülm etməz." (Yunus, 44) buyurur.

Tək şirkdən tövbə etmək demək olan İslam, detallarla əlaqədar bütün köhnə pislikləri, keçmiş məsuliyyətləri silər. Bunun dəlili Peyğəmbərimizin (s. a. a) "İslam özündən əvvəlini yox edər." formasındakı hədisidir. (Sires(n)i Halebi, c. 3, s. 106) Bütün günahların bağışlanılacağını xəbər verən mütləq ifadəli ayələri də bu mənada şərh etmək lazımdır. Məsələn bu ayə kimi: "Də ki, ey özlərinə pislik edib həddindən artıq gedən qullarım! Allahın rəhmətindən ümidinizi kəsməyin. Allah bütün günahları bağışlayar. Çünki o bağışlayıcı və mərhəmətlidir. Rəbbinizə yönəlin, ona təslim olun." (Zumər, 54)

Bir pisliyin cığırını açan və ya insanları doğru yola sapdıran kimsənin tövbəsi də bu kateqoriyaya girər. Belə bir kimsənin qabaqcılı olduğu pisliyi hər işləyən və ya hər doğru yoldan sapan kimsə qədər günaha girəcəyinə bağlı hədislər vardır. Belə vəziyyətlərdə gerçək mənada çevril reallaşa bilməz. Çünki bu vəziyyətlərdə günah işləyən kimsə elə pisliklər etmiş olar ki, bu pisliklər qaldıqca təsirləri qalar və izlərinin silinməsi mümkün olmaz. Halbuki əgər günah qul ilə Allah arasında qalsa onun izlərinin silinməsi mümkün olar.

Yeddinci olaraq; hərçənd tövbə silinə biləcək günahları silər; necə ki bu ayə buna dəlalət edər: "Kimə Rəbbindən bir öyüd gəlir də (o öyüdə uyğun gələrək faiz yeməyə) son versə, artıq keçmişdə olan (al/götürdüyü faizlər) özünündür və işi də Allaha qalmışdır." (Bəqərə, 275) İkinci dəridə bu ayə araşdırılarkən lazım olan şərhi etdik. Yenə bir başqa ayələrin zahirindən aydın olan buna dəlalət edər: "Tək tövbə edib yaxşı əməllər işləyənlər xaric. Allah belələrinin pisliklərini yaxşılıqlara çevirər. Allah bağışlayıcı və mərhəmətlidir. Kim tövbə edər də arxasından yaxşı işlər etsə o kimsə qərarlı bir peşmanlıqla Allaha yönəlmiş olar." (Furqan, 71) xüsusilə bu ayələrin ikincisi [Kim tövbə edər də...] üzərində yaxşı düşünülsə, tək başına tövbənin və ya tövbəyə əlavə olunacaq iman və saleh əməlin pisliklərin yaxşılıqlara çevrilməsini təmin etdiyini görərik.

Tək günahdan uzaq dayanmaq, əvvəl onu edib də sonra tövbə ilə yox etməkdən daha yaxşıdır. Çünki uca Allah, necə olsalar olsunlar, günahların mütləq bir növ şeytan vəsvəsəsinə söykən/dözdüklərini ifadə edir. Arxasından da günahlardan və pisliklərdən uzaq qala bilmiş, günahsız ixlaslılara başqalarına yönəltdiyi təriflərlə müqayisə edilə bilməyəcək dərəcədə üstün təriflər yönəltmişdir. Uca Allah belə buyurur: "İblis dedi ki: "Ey Rəbbim, məni qışqırdıb pozğunluğa saldığın üçün dünyada pisliyi onlara cazibədar göstərərək hamısını yoldan çıxaracağam. Yalnız onların arasındakı seçmə etdiyin qulların xaric. Allah dedi ki: İşdə mənə çatdıran doğru yolum budur. Sənə uyğun gələn pozğunlar xaricindəki qullarım üzərində sənin heç bir nüfuzun yoxdur." (Hicr, 39-42) Yenə uca Allah bu hekayədə İblisin ağızından "Onların çoxunu şükr edici olaraq tapa bilməyəcəksən." (Ə'RAF, 17) buyurur.

Bu ayələrdə haqqında danışılan kəslər təşrifi qulluq mövqesinə tək başlarına sahibdirlər. Tövbə edib də saleh əməl işləyən digər qullar bu mövqedə onlara ortaq ola bilməzlər.

ayələrin hədislər işığında şərhi

Məhrum La Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə, Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) son xütbəsində belə buyurduğu nəql edilir: "Kim ölümündən bir il əvvəl tövbə etsə, Allah rəhmətiylə ona dönüb tövbəsini qəbul edər. Bir il uzun bir zamandır; kim ölümündən bir ay əvvəl tövbə etsə, Allah rəhmətiylə ona dönüb tövbəsini qəbul edər. Bir ay uzun bir zamandır; kim ölümünə bir gün qala tövbə etsə, Allah rəhmətiylə ona dönüb tövbəsini qəbul edər. Bir gün uzun bir zamandır; kim ölümündən bir saat əvvəl tövbə etsə, Allah rəhmətiylə ona dönüb tövbəsini qəbul edər. Bir saat uzun bir zamandır; kim nəfəsi -əli ilə boğazını göstərərək- buraya çıxdığı anda tövbə etsə, Allah rəhmətiylə ona dönüb tövbəsini qəbul edər."

İmam Sadiqdən (ə.s) "İçlərindən birinə ölüm gəlib çatana qədər pislikləri edib "Mən indi tövbə etdim" deyənlər... üçün tövbə yoxdur." ayəs(n)i haqqında soruşulunca, "Bu axirət əlamətlərini görmək vəziyyətindədir." söylədi.

Mən deyərəm ki: İlk rəvayət, İmam Sadiğə (ə.s) isnad edilmiş olaraq əl-Kafi adlı əsərdə iştirak etdiyi kimi, Əhli Sünnə kanallarından da rəvayət edilmişdir. Bu mənada başqa rəvayətlər də vardır. İkinci rəvayət, həm ayəs(n)i, həm də ölüm gəlib damın tərəfindən edilən tövbənin qəbul edilmədiyinə bağlı rəvayətləri açıqlayır. Ölümün eşiyinə gəlmənin ölümün fərqinə varmaq və axirət əlamətlərini müşahidə etmək mənasını verdiyini ifadə edir ki, o anda ediləcək tövbə etibarlı ola bilməz. Amma vəziyyətin fərqinə varmayan kimsəyə gəlincə, onun tövbəsinin qəbul edilməsinə maneə yoxdur. Bu mənada bəzi rəvayətlər aşağıda gələcəkdir.

Təfsir-ul Ayyaşidə, Zürare kanalıyla İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "İnsanın nəfəsi -əli ilə qırtlağını göstərərək- buraya gəldiyində, alimin (öləcəyini bilənin) tövbəsi etibarlı olmaz. Amma cahil tövbə edə bilər." (c. 1, s. 228, h: 64)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində Əhməd və Buxarinin öz tarixlərində tahriç etdiklərinə, Hakim və İbni Mürdeveyhin nəql etdiklərinə görə, Ebuzer Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğunu rəvayət edər: "Uca Allah, pərdə düşmədikcə qulunun tövbəsini qəbul edər və ya qulunu bağışlayar." Peyğəmbərimizə 'Pərdənin düşməsi nə deməkdir?' deyə soruşulunca; 'Adam müşrik olduğu halda can verər' deyə cavab verdi." (c. 2, s. 131)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Cəririn Həsəndən belə bir rəvayət tahriç etdiyi nəql edilmişdir: Həsən "Peyğəmbərimizin belə buyurduğu mənə çatdı:" demişdir. "İblis Adəmin içinin boş olduğunu görüncə 'sənin ululuğuna and içərəm ki, canı bədənində olduğu müddətcə onun içindən çıxmayacağam' dedi. Uca Allah da "Ucalığım haqqı üçün canı bədənində olduğu müddətcə özü ilə tövbənin arasına girməyəcəyəm" buyurdu." (c. 2, s. 130)

əl-Kafi adlı əsərdə Əli Ahmesi kanalıyla İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Vallah günahlardan ancaq onları etiraf edən xilas olar." Ahmesi İmamın belə dediyini də əlavələr: "Peşmanlıq tövbə o-larak kifayətdir." (c. 2, s. 426)

Yenə əl-Kafi adlı əsərdə İbni Vehebə çatan iki kanaldan onun İmam Sadiqdən (ə.s) bu buyruğu duy/eşitdiyi nəql edilər: "Qul, geri dönülməz bir dayanıqlılıqla ürəkdən tövbə etdiyi zaman Allah onu sevər və günahları üzərinə örtü çəkər." İmama "Allahın günahlar üzərinə örtü örtməsi necə olar?" deyə soruşulunca sözlərinə belə davam etdi: "Uca Allah o qulun yanı başındakı iki mələyə yazdıqlarını unutdurar. Arxasından adamın bədəninin orqanlarına və yer/yeyər parçalarına 'bu adamın günahlarını gizli yapış' deyə vahyeder. Beləcə Allahın hüzur/dincliyinə çatdığında günahlarını ortaya tökəcək heç bir şahid ol/tapılmaz." (c. 2, s. 430 və 436)

Yenə əl-Kafi adlı əsərdə Məhəmməd b. Müslim, İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Ey Məhəmməd b. Müslim, mömin günahlarından tövbə edincə o günahları bağışlanılar. O halda mömin tövbədən və əfvdən sonra işə yenidən başlasın. Vallah, bu imtiyaz yalnız möminlər üçündür." Mən "Əgər adam tövbədən və üzr istəmədən sonra təkrar günah işləməyə dönər və yenə tövbə etsə" deyə soruşdum. İmam belə dedi: "Ey Məhəmməd b. Müslim, heç mömin qul günahından peşman olaraq Allahdan üzr istəyər və tövbə edər də Allah tövbəsini qəbul etməz mi?" Mən "Əgər adam bu işi dəfələrlə təkrarlasa, yəni bir çox dəfə günah işləyib sonra tövbə edər, üzr istəsə necə?" deyə soruşdum. İmam mənə bu cavabı verdi: "Mömin nə vaxt üzr istəməyə və tövbəyə dönsə, Allah da ona əfvlə yönələr. Allah bağışlayıcı və mərhəmətlidir, tövbəni qəbul edər və günahları bağışlayar/hədiyyələr. Əsla/çəkin möminlərin Allahın rəhmətindən ümid kəsmələrinə səbəb olma." (c. 2, s. 434)

Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə Əbu Əmr Zubeyri, İmam Saydığın (ə.s) "Heç şübhəsiz tövbə edərək iman edib yaxşı əməllər işləyənlərə, sonra da doğru yoldan ayrılmayanlara qarşı bağışlayıcıyam." (Taha, 82) ayəs(n)i haqqında belə dediyini nəql edir: "Bu ayənin bir təfsiri var. Bu təfsir, Allahın ancaq ayənin bu təfsirinə bağlı olaraq ONun hüzur/dincliyinə gələn qulun əməlini qəbul edəcəyinə dəlalət edər. Allahın möminlərə şərt qaçdığı və "Allahın qəbulunu üzərinə al/götürdüyü tövbə ancaq, məlumatsızlıqla pislik edənlər... üçündür." buyurduğu sözündən bunu nəzərdə tutmuşdur: Qul, hər günah işlədiyində əgər etdiyi günahı bilsə belə cahildir. Çünki özünü Rəbbinə üsyan etmə təhlükəsinə atmışdır. Uca Allah, Hz. Yusufun qardaşlarına söylədiyi sözləri nəql edərək "Cahillik dövrünüzdə Yusufa və qardaşına nələr etdiyinizi xatırlayırsınızmı?" (Yusuf, 89) buyuraraq Yusufun qardaşlarına cahillik damğası vurur. Çünki onlar özlərini Allaha üsyan etmə təhlükəsinə atmışlar idi." (c. 1, s. 228, h: 62)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin mətnində qarışıqlıq var. Aydın olduğu qədəriylə, ilk cümlədən bu nəzərdə tutulmuşdur: "Qulun əməli, ancaq ona bağlı qaldığı təqdirdə, onunla ziddiyyət təşkil edəcək bir vəziyyətə düşməməsi şərti ilə qəbul edilir. O halda, tövbə ancaq günahlardan imtina etdirici olması halında qəbul edilir. İstəsə bu imtina etdiricilik bir an üçün etibarlı olsun. [Buna görə hədisin ilk hissəsinin mənas(n)ı belə olar: "...Bu təfsir, Allahın ancaq ayənin bu təfsirinə və möminlərə əməl mövzusunda qaçdığı şərtə bağlı olaraq ONun hüzur/dincliyinə gələn qulun əməlini qəbul edər.]

İmamın "Allahın qəbulunu üzərinə al/götürdüyü tövbə..." deyə başlayan ayələ əlaqədar sözləri əvvəlkilərdən ayrı sözlərdir. Bu sözlərin məqsədi ayədəki "məlumatsızlıqla" qeydinin şərh məqsədli bir qeyd olduğunu, daha əvvəl ifadə etdiyimiz iki təfsirdən birinə görə hər günahda cəhalət olduğunu bildirməkdir. Mecma-ul Bəyan təfsirində rəvayətin bu son hissəs(n)i İmam Sadiğə (ə.s) isnad edilərək nəql edilmişdir.

19- Ey inananlar! Qadınların mallarını zorla/məcbur et miras almanıq sizə halal deyil. Açıq-aşkar bir ədəbsizlik etmədikcə, onlara verdiyiniz mihrin bir qisimini ələ keçərmək üçün qadınlara nəşr/təzyiq etməyin. Onlarla yaxşı dolanın. Əgər onlardan xoşlanmırsınızsa, (bilin ki) bir şeydən xoşlanmağa bilərsiniz də, Allah onda bir çox xeyr qoymuş ola bilər.



20- Əgər bir bərabər/yoldaşınızı buraxıb yerinə başqa bir bərabər/yoldaş al/götürmək istəsəniz, onlardan birinə yüklü miqdarda mal (mehir) vermiş olsanız belə, ondan heç bir şeyi geri al/götürməyin. Böhtan ataraq və açıq-aşkar bir günah işləyərək onu geri al/götürərsinizmi?



21- Onu necə geri al/götürərsiniz, halbuki sizlər bir-birinizlə qaynaşmışdınılıq və onlar sizdən çox möhkəm bir söz al/götürmüşlər idi.



22- Keçmişdə olanlar xaric, atalarınızın evləndiyi qadınlarla evlənməyin. Çünki bu, bir fahişəlik, nifrət tələb edən bir pislik və çirkin bir yoldur.