Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

ELMİ ARAŞDIRMA

Doğum və rəhm ortaqlığı yolu ilə fərdləri bir-birinə bağlayan nesep bağı, əslində təbii və yaratma yəni varoluşsal bir bağdır; millətləri və qəbilələri meydana gətirər; qandan qaynaqlanan xüsusiyyətləri daşıyar və bu xüsusiyyətləri qanın məşhurluğu nisbətində yayar. Bu, digər təsirli səbəblər və fak-törlerle sintez edər meydana gətirmək surətiylə millətlərin adətlərini, adətlərini və ənənələrini meydana gətirən təməl faktordur.

İnkişaf etmiş və inkişaf etməmiş insan cəmiyyətləri, ictimai ənənələrində və qanunlarında bu və ya bu nisbətdə bu faktora əhəmiyyət verərlər. Evlənmə, miras və digər sahələrdə bu əhəmiyyət konkret şəkildə görülər. Bununla birlikdə cəmiyyətlər, xüsusiyyətlərindən qaynaqlanan ictimai mənfəət qiymətləndirmələrinə bağlı olaraq bu bağın sahəsinin genişliyini və darlığını fərqli şəkildə nizamlarlar. Məsələn daha əvvəlki araşdırmalarda görüldüyü kimi, köhnə millətlərin çoxu qadına rəsmi olaraq qohumluq statusu verməzlərkən övladlığa oğulluq statusu tanıyırdılar. Yenə məsələn İslamın muharip kafirin Müsəlmana qohum olmasını qəbul etməməsi, uşağın nesebini, ancaq qanuni əlaqələrin nəticəsinə söykəməsi və bənzəri kimi.

Daha əvvəlki araşdırmalarda ifadə edildiyi üzrə İslam qadınlara mallarda tam ortaqlıq və iradə ilə iş azadlığı verərək onlara qohumluq haqqı tanıdı. Beləcə oğul ilə qız rəsmi qohumluq və rəhm ortaqlığı cəhətdən eyni dərəcədə oldu. Ata ilə ana, qardaş ilə bacı, baba ilə nənə, əmi ilə bibi/hələ, dayı ilə xala da eyni mövqeyə gəldi. Beləcə rəsmi soy bağı oğlan yolu ilə olduğu kimi qız yolu ilə də qurular oldu. Bunun nəticəs(n)i olaraq oğulun oğulu kimi qızın oğulu da adamın oğulu sifətini qazandığı kimi qızın qızı, oğulun qızı kimi adamın bərabər səviyyəli qızları oldu. Evlənmə və miras hökmləri bu qanuna görə təyin olundu. Daha əvvəl araşdırdığımız evlənilməsi qadağan qadınlara bağlı ayə bu söylədiklərimizin dəlilidir.

Köhnə araşdırmaçılarımız ictimai və hüquqi xüsusiyyət daşıyan bu və bənzəri məsələlərə dar bir baxımdan baxaraq onları bir söz, bir termin məsələsi saymışlar və bu məsələlərin həllini lüğətlərin mühakiməsinə həvalə edincə işin həll ediləcəyini düşünmüşlər. Buna görə məsələn oğul sözünün məzmunu mövzusunda şiddətli mübahisə/müzakirələrə giriş idilər. Kimi buna geniş əhatəli, kimi isə dar əhatəli bir məna verdi. Bunların hamısı səhvli idi.

Bu araşdırmaçılardan birinə görə lüğət elminin təsvir etdiyi oğulluq əlaqəsi oğul kanalı ilə ibarət olan/yaranan əlaqədir. Qızın oğulu ilə onun kanalına söykən/dözən bütün qohumlar, analarının babalarına deyil atalarına bağlanar. Ərəblər qız kanalı ilə təbiətinləri adamın oğulları saymazlar. Peyğəmbərimizin (s. a. a) Hz. Həsən və Hz. Hüseyn haqqındakı; "Mənim bu iki oğulum, kıyam etsələr də, otursalar da bu ümmətin imamlarıdır." sözləri ilə bunların bənzərləri şərəflənmə məqsədli istifadə növləridir. Söz mövzusu araşdırmaçı sözlərini dəstəkləyən bu beytləri də dəlil göstərmişdir:

"Oğullarımız, oğullarımızın oğullarıdır. / Qızlarımızın oğulları isə uzaqdakıların oğullarıdırlar."

Bunun bir bənzəri də bu şeirdir:

"Analar insanların qoruyucu qablarıdır. / Nesep isə atalara söykən/dözər."

Mən deyərəm ki: Bu araşdırmaçı, araşdırma üsulunu qarışdırmış və bu məsələni bir dil və termin araşdırma mövzusu saymışdır. Əgər Ərəblər oğul sözünü qızın oğulu mənasında istifadə etmiş olsalar da buna görə araşdırma nəticəsinin dəyişəcəyini sanmışdır. Belə sanmaq, müxtəlif toplumlarda oğulluğa, atalığa və bənzər soy bağlarına söykənən olaraq ortaya çıxan nəticələndirərin və hökmlərin sözlərə və terminlərə bağlı olmadığı gerçəyindən xəbərsiz olmaqdır. Bu nəticələndirər və hökmlər, cəmiyyət quruluşunun növünə və o cəmiyyətdə etibarlı olan ənənələrə bağlıdır. Necə ki bəzən sözlər və terminlər olduqları kimi qaldıqları halda, bu nəticələndirər və hökmlər ictimai ənənələrin dəyişməsinə bağlı olaraq dəyişərlər. Bu da göstərər ki bu araşdırma, bir şifahi və termin məsələsi deyil; ictimai və ya ictimai əlaqəli bir araşdırmadıyar.

Sözünü etdiyimiz araşdırmaçı tezisini iki beytlə dəstəkləməyə çalışdı. Xəyali bir bəzəmədən və qorxuların bəzənməsindən başqa bir şey olmayan şeir gerçəklər bazarında bir dəyər daşımaz. Buna görə boş sözlər nizam bir şairin sözlərini, mesajları boş söz olmayıb qəti hökm xüsusiyyəti daşıyan Quranın müdaxilə sahəsinə girən mövzularda dəlil olaraq qarşıya qoymaq yersizdir.

Oğulların ana tərəfindən babalarına deyil də atalarına bağlanmalarına gəlincə, bu mövzu sözlərə söykənən bir dil məsələsi olmamaqla birlikdə nesep mövzusunun bir detalı da deyil ki, oğulun və qızın ataya bağlanmaları onların ana tərəfindən olan nesep bağlarının kəsilməsini tələb etsin. Oğulların və qızların atalarına bağlı olmaları kişinin ailə rəisi olaraq evin dolanışığından məsul olmasının, övladları yetişdirməsi gərəyinin və digər öhdəçiliklərin davamıdır. [Qız, atasının evində olduğu müddətcə atanın məsuliyyəti altındadır. Evlənincə, bərabər/yoldaşı onun məsuliyyətililiyini boynuna götürər. Özü belə olunca, doğurmuş olduğu uşaqlar da kişisinin və atalarının məsuliyyəti altında olarlar. Övladların atalarına bağlanmaları bu bucaqdandır. Yoxsa ana tərəfindən heç bir qohumluq bağının olmadığı söz mövzusu deyil.]

Qısacası, nesep bağı kişi və qız övladlarda atadan olduğu kimi anadan da keçər. Bu qanunun İslamdakı ən aşkar nəticələrindən ikisi, miras və evlənmə qadağanlarıdır. Bəli. Bu vaxt xüsusi səbəblərə söykən/dözən başqa hökmlər və məsələlər vardır. Oğlanın nesep bağı, aliment və Peyğəmbər yaxınlarının payları kimi. Bu məsələlərin hər biri öz xüsusi səbəbinə bağlıdır.