Haja we umra gidýänlere haj we umranyň düzgünlerini beýan etmeklikde zyýaratçylara sowgat تالیف: الحاج عبدالرحمن آخوند تنگلی طانا

تحفة الزوار

فی بیان مناهج الحجّاج و العمّار

Haja we umra gidýänlere haj we umranyň düzgünlerini beýan etmeklikde

ZYÝARATÇYLARA SOWGAT
تالیف:

الحاج عبدالرحمن آخوند تنگلی طانا

Düzüji:

Hajy Abdurrahman ahun Teňli Tana
بسم الله الرحمن الرحيم

GIRIŞ
Beýik Taňrymyzyň ýokdan bara getiren zatlarynyň sanlaryça, özüniň başlangyjy bolmadyk kadym¹ bolan Halygymyza senalar² bolsun. Bir we bar bolan Baky Eýämize beýik Arşyň agramyça öwgüler bolsun. Gije we gündizleriň, minut we sekuntlaryň sanlaryça biziň rysgalymyzy bol eden, elmydama özüne mätäç bolnan ryzk³ berijimize şükürler bolsun. Asmanlaryň, ýerleriň, daglaryň we düzleriň zerreleriniň sanlaryça, ähli pygamberleriň ýolbaşçysy we artykmajy bolan belent mertebeli, eziz pygamberimiz hezreti Muhammet Mustafa sallallahu aleýhi weselleme (s.a.w) salawat⁴ we salamlar bolsun, dünýäniň owalyndan tä ahyryna çenli ýagan ýagyşlaryň hem-de derýalardaky, deňizlerdäki suwlaryň damjalarynyň möçberleriçe doga we durudlar⁵ bolsun. Ähli gögeren ösümlikleriň tikenleriçe, ýapraklaryça we jansyz zatlaryň, topraklaryň, tozanlaryň, çägeleriň mukdarlaryça Pygamberimiziň abraýly nesillerine we mümünleriň eneleri bolan, päk we päkize aýallaryna we onuň akyldar sahabalaryna, janlaryny pida eden ýaranlaryna, Aý-Gün ýaly ýalkym saçan öwlüýä we mujtehidlerine⁶, ýyldyzlar ýaly ýol görkezen fykh⁷ alymlaryna, meşaýyhlaryna¹ tä kyýamata çenli döreýän abyd² we takwa³ ymmatlaryna rehmetdir alkyşlar bolsun. Ämin. Ýa, Rabbel-alemin!

Hormatly türkmen doganlar! Biliň we habarly boluň yslam dininiň uly sütünleriniň biri Beýtulla şerife⁴ haj etmekdir. Haj etmeklik köp şertleri we düzgünleri gujagyna alýandyr. Şonuň giňişleýin hökümlerini aýdýan kitaplar hem arap dili bilen ýazylyp, köp adamlaram arap dilini bilmekden ejiz bolansoň, haj işleri hem namaz we oraza ýaly gaýtalanyp durmansoň, olar haj we umranyň hökümlerinden habarsyz bolup köp jenaýatlara duş bolýarlar.

Biz türkmen doganlarymyzdan beýle ýagdaýlary görenimizden soňra, ýüregimizden şolary oýandyrmaklyga, haj we umranyň hökümlerini bildirmeklige bizde isleg döredi. Onuň üçin arap dilinde ýazylan giňişleýin açyklanan kitaplara seridip, "Yrşadus-sary", "Gunyýýetun-näsik" we bulardan başga haja degişli hökümlerden, kitaplardan agtaryp alan maglumatlarymy öz ene dilimiz türkmen dilinde ýazyp, halkyň el ýeterinde goýdum.

Şu ýazan kitabyma

تحفة الزوار فی بیان مناهج الحُجّاج والعمّار

"Tuhfetuz-zewwär fi beýäni menähijil-hujjäji wel-ummar" diýen ady goýdum, belkem goýlan adyna gabat gelsin diýip, beýik Taňrymdan dileýärin we kitapdan haýyrlanan doganlarymyzdan biz hakyry¹ haýyr dogalarynda ýatlarlar diýip umyt edýärin.

Abdurrahman ahun Teňli Tana.

HAJA DEGIŞLI SÖZLÜK WE DÜŞÜNDIRIŞLER

“A”

1. آفاقی Afaky – mikatlaryň daşynda ýaşaýan adam.

2. اَفضَل Afzal – etmekligi örän gowy bolan iş.

3. اَذَان Azan – barça musulmanlara belli bolan 5 wagt namazy jemagat bilen okamaklyga çagyrmak üçin bellenen we ýeke-ýeke süýndirip aýdylýan zikrdir.

4. عَنبَر Anbar – külüň reňkinde bolan hoşboý maddadyr.

5. عَانَة Anat – gasyk tüýi.

6. عود Awd – gowy ysly müşk. Özüniň reňki bilen mata boýalýan sary otdur we ony çalanyňda eti ýumşadýan zatdyr. Tohumuna Kurtum diýilýär.
“B”

1. بَدنَة Bedene – hajda jenaýat etmekligi jähtli Haramda öldürilýän düýe ýa sygyr.

2. بَهِیمَة Behime – dört aýakly haýwan.

3. بَقِیع Bäkyg – Medineýi munewwerede musulmanlaryň gabrystany.

4. بان Bän – bir agaçdyr. Onuň gowy ysly güli bardyr we onuň miwesiniň dänesinden gowy ysly ýag alynýar.

5. بِنَفسَج Binäfsäj – özüniň gülünden atyr alynýan ot.

“D”

1. دَم Dem – hajyň şüküranasy üçin ýa jenaýaty üçin Haramda çalynýan goýun, geçi, sygyr ýa düýe.

2. دُبُر Dubur – erkek ýa aýalyň yzky öwrat ýeri.

3. دَوَاعِی جُمَاع Dewägy jumag – jynsy gatnaşyk etmeklige çagyrýan işler. Endamyndan tutmak, ogşamak, gujaklaşmak, owratyna seretmek, erkek we hatyn ýalaňaçlanyp jynsy gatnaşyk edýän agzalaryny biri-birlerine degirmek.

“E”

1. ایام نحر Eýýämun-nahr – Gurbanlyk günleri. (Gurban aýynyň 10,11,12-si).

2. ایام التَّشریق Eýýämut-teşryk – et kak edilýän günler, ýagny Gurban aýynyň 11-i,12-si,13-i.

“Ä”

1. آمر Ämir – öz tarapyndan haj etdirmäge başga adamy iberýän adam.

2. اَنمُلَة Änmulet – barmagyň ujy, ýagny owalky bognundan ujyna çenli änmuletdir. Barmagyň dyrnakly bölümi.

3. اشنان Äşnän – çogan diýilýän ot.

“G”

1. غُسل Gusul – suwa düşmek.

2. غَالِب Galyp – kän, üstün.

3. غالیه Galyýe – miskden, kafurdan, anbardan we awddan garyşdyrylyp ýasalan atyr.
“H” “حˮ¹

1. حَرَمِی Haramyý – Haram şerifde ýaşaýan adam.

2. حِلِّی Hyllyý – Hylda ýaşaýan adam.

3. حَلالِی Halaly – Beýtulla şerife zyýarat etmek niýeti ýok adam.

4. حَاجّ Ha:j –Mufrid bolsun, mutemettig bolsun ýa karyn bolsun tapawudy ýok haj edýän adam. (Mufrid, mutemettig, karyn hakda “Hajyň görnüşleriˮ diýen bölümde has giňişleýin açyklanylýar)

5. حَلق Halk – saç syrmak.

6. حَیض Haýz – aýallaryň aýbaşysy.

7. حُرُض Huruz – äşnän oty. Çogan diýen ot. Özi ýa güli bilen el ýa lybas ýuwulýandyr.

8. حِنّاء Hynna – meşhur boýagdyr. Saç-sakgal we el-aýaga çalynýar.Türkmenler oňa hyna diýýärler.

9. حَدَث اَکبَر Hadas-ekber – bedeni näpäk bolmak (ini haramlyk).

10. حَدَث اَصغَر Hadas-esgar – täretsiz bolmak.

11. حِلّ Hyl – Haram şerifiň daşy.

12. حَلّ Halla – künji ýagy.

13. حَشَفَة Haşafa – ujudyň kellesi. (Ujud – erkek adamyň öňündäki peşew edýän owrat ýeri)
“خ”

1. خِتَان Hytän – erkegiň we aýalyň sünnet edilýän ýeri.

2. خِطمِیّ Hytmy – meşhur ot. Kiri aýyrmak üçin sabyn ýerine ulanylýar.

3.خُنثَی Hunsä – erkeklik we aýallyk jynsy organy özünde bar bolan ynsan.

4. خَدَمَة Hadama – hajylaryň iýjek-içjek tagamlaryny taýýarlamak üçin döwletiň äkidýän adamlary.

5. خَیرِی Haýriý – ortasy gara, gowy ysly sary güldür.

6. خَلُوق Haluk – zagfyrandan we başga hoşboý ysly zatlardan garylyp ýasalan atyr.

“ه”

1. هِمیَان Himýän – özünde pul gapjygy bolan bil guşagy.

2. هَدِی Hedi – Alla tebärek we tagala ýakynlamak üçin Haram şerifde öldürjek diýip äkidilýän düýe, sygyr ýa goýun.
“I”

1. ازار Izär – Beýtulla şerifiň zyýaratyny niýet edýän erkek adamyň balak ýerine owratyna oraýan matasydyr. Köýnek ýerine gerdenine oklaýan matasyna ridä diýilýär. Emma bilmeýän adamlar şu izär bilen ridä yhram diýip aýdýarlar. Bu matalara yhram diýmek hakyky manysynda däl. Ol göçme manydadyr, ýagny Beýtulla şerifiň zyýaratyny niýet etmekligi sebäpli oralansoň, şol matalara yhram diýilýär.

2. المام Ilmäm – muhrimiň (muhrim – yhramly adam) öz iline gelmekligi. Eger yhramdan çykyp gelse, Ilmämi-sahyh diýilýär. Eger yhramdan çykman gelse, Ilmämi-fäsid diýilýär.

3. احتلام Ihtiläm – ukuda jynsy gatnaşyk etmek (şeýtany bolmak).

4. استلام Istiläm – iki eli bilen Hajar-eswedi tutup, iki eliniň arasynda agzyny goýup Hajar-eswedi ogşamakdyr.

5. احصار Ihsar – muhrimiň Mekgä girmeginden gaýtarylmagy, ýagny hajyň we umranyň amallaryny ýerine ýetirmekden gadagan edilmegi. Şu hili, hajdan gaýtarylan adama Muhsar diýlip aýdylýar.

6. اِستِمناء Istimnä – ujudyny sypalap menisini (dölüni) çykarmak.

7. اقامت Ikamat – jemagat bilen okalýan parz namazynyň öňünden azançynyň aýdýan zikri. Ikamat-da göýä azan ýaly, diňe iki parhy bardyr. Birinjisi: ikamaty süýndürmän çalt aýtmaly. Ikinjisi: ikamatda “Haýýä aläl felähiˮ aýdanyňdan soňra “Kad kamatis salähˮ-i goşmaly.

8. استنجاء Istinjä – aýak ýoluna gideniňden soň arassalanmak.

“J”

1. جِمَاع Jymag – är-aýalyň jynsy gatnaşyk etmegi.

2. جُنُب Jünüp – bedeni näpäk (ini haram) adam.

“K” “ق”¹

1. قِرَان Kyran – mikatdan umra bilen haj ikisine bile niýet etmek.

2. قَارِن Karyn – kyran haj edýän adam.

3. قَصر Kasr – saç gyrkmak.

4. قُبُل Kubul – erkek bolsun ýa-da aýal bolsun, ynsanyň öňündäki owrat ýeri.

5. قُسط Kust – Hindistandan gelýän gowy ysly agaç.

“ك”

6. کافُور Käfur – gowy ysly, ak reňkli derman.

7. کَیفِیَّت Keýfiýýet – hil, ýagdaý,şekil.

9. کاذی Käzi – gowy ysly ot. Ondan hoşboý ysly ýag alynýar.
“L”

1. لِبَاس Lybas – endama geýilýän we bedeni örtýän mata.

“M”

1. مُعَلَّی Mugalla – Mekge mukerremedäki musulmanlaryň gabrystany.

1. مُحرِم Muhrim – yhramly adam.

3. مَکِّی Mekki – Mekge mukerremede ýaşaýan adam.

4. مُفرِد Mufrid – yfrad haj edýän adam.

5. مُتَمَتِّع Mutemettig – temettug haj edýän.

6. مُعتَمِر Mugtemir – umra edýän.

7. مَذبَح Mezbeh – Minada janly çalynýan ýer.

8. مَوقِف Mewkyf – Arafatda Jebelur-rahmetiň etegindäki uly gara daşlaryň ýanynda ymamyň durup doga edýän ýeri.

9. مأمور Me'mur – başganyň tarapyndan haj etmek üçin iberlen adam.

10. مُحدِث Muhdis – täretsiz adam.

11. مسک Misk – müşk diýilýän belli atyr.

12. مَسَاس Mesäs – sypalamak, endamyndan tutmak.

13. مَسعَی Mesga – Safa bilen Merwäniň arasyndaky meýdan.

14. مراهق Murahyk – belagat bolmaga (kämillik ýaşyna) ýakynlan çaga. Höwes bilen ujudy galýan.

15. مَسبُوق Mesbuk – ymama uýmakda namazyň başyna ýetişmedik adam.

16. مُدیر Müdir – kerwenbaşy. Döwletiň hajylaryň edara we beýleki işlerini bitirmek üçin hajylara ýolbaşçy edip bellän adamy.

17. مُعَاون Mugawyn – Döwletiň kerwenbaşa kömekçi edip bellän adamy.

18. مُعین Mugyn – Döwletiň hajylara hajyň düzgünlerini bildirmek üçin äkidýän alymyna kömekçi edip bellän adamy.

19. مَطَاف Metaf – Mesjidi haramda Käbäniň töwereginden (daşyndan) aýlanylýan tekiz ýer.

“N”

1. نَوع Nowg – hil, tüýs, bölek, görnüş.

2. نُسک Nüsük – ybadat we buýruk, umra we haj.

3. نِفَاس Nifas – aýallaryň çaga dogranda görýän gany.

4. نُورَة Nura – kül, hek we zernyhdan garylyp ýasalan pudur. Ony öl edip tüýe çalynsa tüýi goparýandyr, şu zamanda onuň ady wajybydyr. (Nury tüý aýyrýan krem).

5. نَدّ Nedde – miskden we käfurdan, anbardan garylyp ýasalan atyr.

6. نَرجِس Nerjis – gowy ysly ak gül.

7. نَسرِین Nesrin – gowy ysly we köp ýaprakly ak gül.

8. نِصفُ صَاع Nisfu sag – ýarym çanak bugdaý. Onuň agramy hezreti Möwlä Fahriddin Kazanynyň aýtmagyna görä 1700 gramdyr. Dogtar Abdyrrahym Feýruzynyň aýtmagyna görä 1900 gramdyr. Allama Abdulhamid Mahmut Tahmazynyň aýtmagyna görä 2250 gramdyr.

9. نِیابَت Nyýabet – hakyky bolmalynyň ýerinde başganyň oturmaklygy.

10. نَجَاسَة حَقیقی Nejaset hakyky – adam tezegi, peşew, damak gan we şulara meňzeş bolan hapa zatlar.

11. نَجَاسَة حكمى Nejaset hökümi – täretsizlik, ini haramlyk.

“O”

1. عَورَت Owrat – özgeden görmek we özgä görkezmekligi haram bolan endam. Erkek adamyň owraty göbeginiň aşagyndan, tä dyzynyň aşagyna çenli. Göbek owratdan däl, emma dyz owratdandyr. Aýalyň owraty hemme endamydyr. Diňe ýüzi, iki eli goşardan barmaklaryň ujuna çenli we iki aýagy topugyň aşagyndan barmaklaryň ujuna çenli. Aýalyň diňe şu üç bedeni owrat däldir. Şoňa görä aýalyň saçy, gulagy, alkymy, goşary we topugy owratdyr. Käbir rowaýatlara görä iki aýagyda owratdyr.

“R”

1. رداء Ridä – Beýtulla şerifiň zyýaratyny niýet edýän erkek adamyň köýnek ýerine gerdenine oraýan matasydyr. Emma balak ýerine oranýan matasyna izär diýilýär.

2. رَمی Ramy – Jemerata daş atmak.

3. ریحان Reýhan – gowy ysly iýilýän gök ot.

4. رَمَل Raml – towafda çaltyrak ýöräp iki gerdenini silkmek.

5. روحانی Ruhany – hajylara hajyň düzgünlerini bildirmek üçin Döwletiň äkidýän ahuny.

6. رُکن Rukn – Käbe şerifiň burçy.

7. رکن عراقی Ruknu Yraky – Hajar eswetden geçeniňde Hatymyň gädigindäki burç.

8. رکن شامی Ruknu Şamy – Ruknu Yrakydan soňky Hatymyň gädigindäki burç.

9. رُبع Rubug – dörtden bir (çärýek).

10. رمز Ramz – alamat, yşarat, belgi.

11. روضة Rawze – Pygamber aleýhyssalamyň metjidinde mubärek gabry bilen münberiniň arasyndaky ak sütünler bilen bellik edilip, beýleki ýerlerden aýry reňkli düşekler bilen düşelen ýer.

12. رَفض Rafz – haja yhram baglap, hajyň buýruklaryny tamam etmän taşlamak.

“S”

“س ˮ¹

1. سَبِیلَین Sebileýn – iki ýol, ýagny erkek bolsun ýa aýal bolsun ynsanyň öňünde we yzynda bolan owrat.

2. سَعی Sagy – Safa we Merwäniň arasynda gezmek.

3. سَاقِط Sakyt – hökümi aýrylmak, üstünden aýrylmak.

4. سَاعِی Saagy – Safa we Merwäniň arasynda gezýän adam.

5. سِدر Sidr – Künär atly agajyň ýapragyndan ýasalan dermandyr.
ص

1. صَلَوَات Salawä:t – اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَعَلَی آلِهِ وَصَحبِهِ وَسَلِّم Allahummä sally alä säýýidinä Muhammädin wä alä älihi wä sahbihi wä sällim diýmek.

2. صَدَقة Sadaka – Hajda demiň jenaýatyndan kem jenaýat etmekligi sebäpli garyplara berilýän bugdaý ýa arpa ýa hurma ýa üzüm ýa-da şularyň bahasy.

3. صندل Sandal – Gowy ysly agaç.

“Ş”

1. شَوط Şawt – towafyň we sagynyň aýlawy.

2. شَهوَت Şähwet – jymag etmeklige meýil etmek.

3. شِعر Şygyr – goşgy aýtmak.

4. شَیخَین Şeýheýn – Ymam Agzam Abu Hanyfa we Ymam Abu Ýusup rahmehumallahu tagala

5. شَاة Şät – goýun ýa geçi.

“T” “ت ˮ²

1. تَحَلُّل Tehellul – yhramdan çykmak, halaly bolmak.

2. تکبیرتشریق Tekbir teşrik –

اَلله اَکبَرُ، اَللهُ اَکبَرُ، لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ، وَ اللهُ اَکبَرُ، اَللهُ اَکبَرُ وَ لِلّهِ الحَمدُ

Allahu äkbär Allahu äkbär lä ilähä illallahu wallahu äkbär Allahu äkbär we lillähil hamd.

3. تهلیل Tehlil – لا اله الا الله Lä ilähä illalla diýmek.

4. تحمید Tehmid – الحمد لله Älhämdulillä diýmek.

5. تکبیر Tekbir – الله اکبر Allahu äkbär diýmek.

6. تسبیح Tesbih – سبحان الله Subhanalla diýmek.

7. تَمَتُّع Temettug – mikatdan diňe umra etmekligi niýet edip, haj aýlarynda umra edip, soňra Haramda haja yhram baglap haj etmekdir.

8. تَلبِیَة Telbiýe – arap dili bilen düzülen şu sözler:

لَبَّيْكَ اللَّهُمِّ لَبَّيْك لَبَّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْك اِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَ الْمُلْك لَا شَرِيكَ لَك

(Läbbäýk Alla:hummä läbbäýk, läbbäýkä lä: şäri:kä läkä läbbäýk, innälhamdä wännigmätä läkä wäl mulk lä: şäri:kä läk)

Terjime: Emriňe boýun boldum! Eý bar Hudaýa! Emriňe boýun boldum! Buýrugyňa boýun boldum. Seniň üçin taý ýokdur. Buýrugyňa boýun boldum. Hemme öwgüler we nygmatlar hökman seniň üçindir. Mülk-de Seniň üçindir. Saňa taý ýokdur.

Mugtemir (umra etmek üçin yhram baglan hajy) ahyrky لا شریک لک lä şärikä läkäniň yzyna «لَبَّیکَ بِعُمرَةٍ» “läbbäýkä biumra”-ny goşmaly, ýagny men umra etmek bilen seniň emriňe boýun boldum.

Ha:j (Temettug ýa Yfrat haj bilen yhram baglan hajy) لا شریک لک lä şärikä läk-iň yzyna «لَبَّیکَ بِحَجَّةٍ» “läbbäýkä bihajjatin”-i goşmaly, ýagny men haj etmek bilen seniň emriňe boýun boldum.

Karyn (Haj Kyran bilen yhram baglan hajy) لا شریک لک lä şärikä läk-iň yzyna «لَبَّیکَ بِعُمرَةٍ وَحَجَّةٍ» “läbbäýkä biumratin we hajjatin”-i goşmaly, ýagny men umra we haj etmek bilen seniň emriňe boýun boldum. Şu sözleri diňe yhram baglamakdaky aýdylýan telbiýäniň yzyna goşmaly, soňky telbiýelerde gerek däldir.
“ط”

1. طواف Towaf – Beýtullanyň daşyna aýlanmak.

2. طواف قُدُوم Towafu-Kudum – afaky mufridiň (ýaşaýan ýeri mikatlaryň daşynda bolup yfrad haj edýän adamynyň) birinji towafy. Karynyň umra edensoň edýän towafy.

3. طواف تَحِیَّة Towafu-Tähiýýä – ilkinji gezek Beýtullanyň mesjidine girilende hormat üçin edilýän tawaf.

4. طَوافُ الزِّیارَة Towafu-Zyýarat – Hajylaryň Arafatdan gelenden soň edýän parz towaflary.

5. طواف صَدَر Towafu-Sadar – afakylaryň öýlerine gaýtjak balanda edýän towaflary. Şu Towafu-Sadara Towafu-Widag diýip hem aýdylýandyr.

6. طیب Tyb – gowy ys, hoşboý zat, anbar, misk, käfur we ş.m.

7. طَائف Taa'yf – Beýtullanyň daşyndan aýlanýan adam.

8. طرفین Tarafeýn – Ymam Agzam Abu Hanyfa we Ymam Muhammet bin Hasan Şeýbany r.a.t.

“U”

1. عُضو Uzuw – ynsanyň endamynyň bir bölegi.

“W”

1. وُقُوف Wukuf – öz wagtynda Arafatda durmak.

2. وُضُوء Wuzuw – täret kylmak.

3. وَطِی Waty – aýala ýanaşmak.

4. وسمة Wesmet – Nil boýag. Gök reňk.

5. ورد Wird – gül.

6. ورس Wirs – dänesi künjä meňzeş otdur.
“Y”

1. امام اعظم Ymam Agzam – Abu Hanyfa Nugman bin Sabyt r.a.a.

2. امامین Ymameýn – Ymam Abu Ýusup Ýakup bin Ybrahim we Ymam Muhammet bin Hasan Şeýbany r.a.t.

3. احرام Yhram – Beýtulla şerife zyýarat etmekligi niýet etmek.

4. افراد Yfrad – mikatdan diňe haj etmekligi niýet etmek.

5. اضطباع Yztybag – ridäni sol gerdeniňe orap, sag gerdeniňi ýalaňaçlamak.

“Ý”

1. یاسمین Ýasmin – gowy ysly sary ot.

2. یوم النَّحر Ýäwmun nahr – Gurban aýynyň 10-y güni.