I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 90-93 .......................................... 177

halıdır. Yəni hər dini mövqenin özünə məxsus bir təqva halı vardır.

Bütün bu izah etdiklərimizdən bu nəticə ortaya çıxır ki, "İnanıb

yaxşı əməllər işləyənlərə, təqvanı güdüb inandıqları... bir günah

yoxdur." ifadəsindən məqsəd budur: İman edib yaxşı əməllər işləyənlər,

vaxtilə içdikləri içkidən və ya işlədikləri ayədə sayılan digər

haramlardan məsul deyildirlər. Tək bunun üçün bütün davranışlarında

təqvaya bağlı olmaları, Allaha və Peyğəmbərə imanla

bəzənmiş olmaları, etdikləri əməlləri yaxşı şəkildə etmələri, fərzləri

yerinə yetirmələri və özlərinə qadağan edilən haramlardan qaçınmaları

şərtdir. Bu vəziyyətdə əgər qadağandan əvvəl və ya qadağan edici

əmrin özlərinə çatmasından əvvəl ya da bu qadağanın şüuruna

çatmalarından əvvəl bu şeytanı pisliklərə bulaşmışlarsa,

bunun onlara zərəri yoxdur.

Bu ayənin bənzəri, qiblə dəyişikliyi ilə əlaqədar ayələrdir. O ayələr

də Müsəlmanların Kəbədən başqa tərəfə dönərək etdikləri namazların

hökmü ilə əlaqədar suallarına cavab xüsusiyyətindədir. Uca Allah

bu ayələrin birində, "Allah sizin imanınızı boşa çıxaracaq deyil."

(Bəqərə, 143) buyurmuşdur.

Buradakı söz axışı, "İnanıb yaxşı əməllər işləyənlərə..." ayəsinin

özündən əvvəlki ayələrlə əlaqəli olduğuna, onun o ayələrlə

birlikdə endiyinə dair bir başqa dəlildir. Bu ayələrin dilindən aydın olur

ki, onlar içki qadağanı mövzusunda enmiş ən son ayələrdir; ayələrin

dilinin işarə etdiyi kimi bəzi Müsəlmanlar -yuxarıda çatdığımız

nəticəyə görə- daha əvvəlki qadağan edici ayələr ilə bu ayələr arasında

keçən müddətdə içki içməyə son verməmişlər idi.

Arxasından bu ayələrin enməsindən sonra o günə qədər içki

içənlərin vəziyyəti soruşuldu. Bunlardan bəziləri qadağan edici ayələrin

enməsindən əvvəl içki içmişdi. Bəziləri qadağanın şüuruna çatmadan

əvvəl içki içmişdi. Bəzilərinin də qarşıya qoyacaq heç bir bəhanəs(n)i yox idi.

Bunların hamısına xüsusi vəziyyətləri göz önünə alınaraq cavab verildi.

Lütfkarlıq qanununa bağlı bir möminkən, qadağan hökmünün enməsindən

əvvəl və ya qadağan edildiyinin fərqində olmayaraq içənlər məsul

olmayacaqdı. Lakin vəziyyəti bu tərifə uyğun gəlməyərək içki içənlərin

hökmü, yuxarıdakından fərqli olacaqdı.

Təfsirçilər bu ayə üzərində uzun araşdırmalar etmişlər.

178 ......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Bunların bir hissəs(n)i "fima taimu=yedikleri və içdikləri şeylər" ifadəsi

ilə əlaqədardır ki, bu mövzuya qısaca toxunmuşduq. Bir hissəs(n)i isə

ayənin davamı ilə əlaqədardır. Bu hissədə təqva üç dəfə, iman iki dəfə

təkrarlanmış və yaxşı əməl vurğulandıqdan sonra lütfkarlıq qanununa barmaq

basılaraq ayə nöqtələnilmişdir. İşdə bu təkrarlayar və vurğulamalar

təfsirçilər tərəfindən araşdırma mövzusu edilmişdir.

Bir təfsirçi bu şərhi etmişdir: "Təqvanı güdüb inandıqları

və yaxşı əməllər etdikləri" ifadəsindən məqsəd, haramlardan qaçınıb

imanda və yaxşı əməl işləmədə stabillik etməkdir. "Sonra təqvanı

güdüb inandıqları" demək, sonra içki kimi özlərinə haram edilənlərdən

qaçındılar və bunların haram olduğuna inandılar, deməkdir.

"Və sonra təqvanı güdüb əməlləri yaxşı şəkildə etdikləri

təqdirdə" demək, günahlardan qaçınmağı stabilliklə davam etdirdilər

və gözəl işlərlə məşğul oldular, deməkdir.

Bir başqa təfsir məlumatı isə bu təkrarları belə şərh edir: Bu

təkrarla bu üç hala işarə edilmişdir: 1- İnsanın təqva ilə imanı

özü ilə nəfsi arasında istifadə etməsi. 2- İnsanın təqva ilə imanı

özü ilə insanlar arasında istifadə etməsi. 3- İnsanın təqva ilə imanı

özü ilə Allah arasında istifadə etməsi... Aydın olduğu qədəriylə buna

görə lütfkarlıq, insanlara yaxşılıq etmək mənasınadır.

Başqa bir təfsirçinin fikirinə görə bu təkrarla bu üç mərhələ

göz önünə alınmışdır: Başlanğıc, orta və son olaraq varılan nöqtə.

Bu üç nöqtə, gerçək təqvadır.

Bir başqa təfsir məlumatı belə deyir: Bu təkrarlarda çəkiniləcək

şeylər göz önünə alınmışdır. Belə ki, ilahi əzabdan çəkinmək üçün

haramların tərk edilməsi, haramlara düşməmək üçün şübhəli şeylərdən

uzaq dayanılması, nəfsi pislikdən qorumaq və təbiətin quruluşun

çirklərindən təmizlənmək üçün bəzi mübahlara yanaşılmaması lazımdır.

Başqa bir təfsirçiyə görə ilk təqva, içki içməkdən uzaq dayanmaq,

ilk iman, Allaha inanmaq; ikinci təqva, birinci təqvanı davam etdirmək,

ikinci iman birinci imanı davam etdirmək; üçüncü təqva,

fərzləri etmək və lütfkarlıq da nafilələri etmək deməkdir.

Bir başqa təfsir məlumatına görə ilk təqva ağılla əlaqədar günahlardan

çəkinmək, ilk iman, Allaha və bu günahların çirkinliyinə inanmaq;

ikinci təqva, nəql [Quran və sünnə] ilə sabit olan günahlardan

çəkinmək, ikinci iman bu günahlardan qaçınmaq lazım olduğuna i

Maidə Surəsi 90-93 ..................................................... 179

nanmak deməkdir. Üçüncü təqva, qullara istiqamətli zülmlərə, başqalarına

qarşı edilən haqsızlığa və fəsada məxsusdur. Lütfkarlıqdan

məqsəd isə, insanlara yaxşılıq etməkdir.

Digər bir görüşə görə birinci şərt keçmişə məxsusdur. İkinci

şərt birinci şərtin davamı və onun gərəyinə uyğun gəlməyi davam etdirməklə

əlaqədardır. Üçüncü şərt isə qullara istiqamətli zülmlərə məxsusdur.

Bu mövzuda daha başqa görüşlər də vardır. Bu fikirləri müdafiə edənlərin

söylədikləri bütün sözlər, ayənin şərhini söykəməyi

tələb edəcək nə ayənin sözlərindən qaynaqlanan bir dəlilə və nə də

başqa bir dəlilə söykən/dözmür. Bu görüşlərin məzmununu qiymətləndirmək

və daha əvvəl söylədiklərimizə dönmək, bu gerçəyi açıqca ortaya

qoyar.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Hişam b. Salamın İmam Cəfər Sadiqdən

(ə.s) belə duy/eşitdiyi rəvayət edilər: "Həmzə b. Abdulmuttalib ilə yoldaşları

bir gün sükürke adı verilən bir içki başında idilər. O sırada

dəvə ətindən edilən bir yemək olan şərifdən [dəvənin hörgücünden

edilən bir növ yemək] danışıldı. Həmzə 'Onu necə edərik?'

dedi. Yoldaşları '[Yaxında olan dəvəyə işarə edərək]

işdə bu, qardaşının oğulunun dişi dəvəsi' dedilər. Həmzə dərhal dəvənin

yanına gələrək onu boğazladı və ciyəri ilə kürək ətlərini al/götürərək

yoldaşlarına gətirdi."

İmam Cəfər Sadiq (ə.s) sonra belə davam etdi: "Hz. Əli gəlib

dəvəsinin boğazlanıldığını görüncə bu işə qız idi. Oradakılar, 'Bu işi

əmin Həmzə etdi' dedilər. O da Peyğəmbərə (s. a. a) gedərək

Həmzəni şikayət etdi."

"Peyğəmbər əfəndimiz (s. a. a) Hz. Əli (ə.s) ilə birlikdə yola qoyuldu.

Həmzəyə, 'Peyğəmbər (s. a. a) qapıda' deyə xəbər verdilər.

Həmzə hirsli bir şəkildə qapıya çıxdı. Rəsulullah (s. a. a) onun hirsli

üzünü görüncə, geri döndü. Həmzə ona 'Əgər Əbu Talibin oğulu

səni düzümünlə güdmək istəsəydi, bunu edərdi' dedi. Həmzə bu sözlərdən

sonra içəri girdi və Peyğəmbər (s. a. a) da geri döndü."

İmam (ə.s) daha sonra belə davam etdi: "Bu hadisə Uhud

Döyüşündən əvvəl meydana gəldi. Bu vaxt içki qadağanı ayəs(n)i endi.

Ayə enincə Peyğəmbərimizin (s. a. a) əmri üzərinə içki dolu qablar/örtər

qırıldı. O günlərdə Uhud Döyüşü üçün səfərbərlik elan edildi.

180 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

dı. O günlərdə Uhud Döyüşü üçün səfərbərlik elan edildi. Peyğəmbərimiz,

Müsəlmanlar və o vaxt Həmzə səfərə çıxışlar. Həmzə bu

günlərdə Peyğəmbərdən (s. a. a) uzaq dayanırdı. Ordular qarşı-qarşıya

gəlincə, Həmzə düşmən üzərinə getdi və düşmən əsgərləri

arasında itdi. Az sonra sağ olaraq yerinə döndü. Müsəlmanlar

ona, 'Ey Peyğəmbərin əmisi, aman Peyğəmbər sənə incik

ikən ölümə getmə.' dedilər. Həmzə ikinci dəfə düşmən saflar/tərəflərinə getdi

və gözlərdən itdi. Lakin yenə sağ olaraq yerinə döndü.

Yoldaşları onu yenə, 'Aman ey Peyğəmbərin əmisi, Peyğəmbər

sənə incik ikən ölümə getmə.' dedilər."

"Bunun üzərinə Peyğəmbərə doğru getdi. Peyğəmbər onun

özünə doğru gəlməkdə olduğunu görüncə, o da ona doğru getdi.

Qucaqlaşdılar və Peyğəmbərimiz onu gözləri arasından öpdü.

Arxasından düşmən üzərinə getdi və şəhid oldu. Peyğəmbər

onu nemire adlı parçadan [qara və ağ xəttli yundan edilən

jilet və ya incə məxmər] bir kəfənə qucaqladı."

İmam (ə.s) qapıdakı pərdəyə işarə edərək "O örtü, bunun

bənzəri idi, dedi. O parça bu qapıdakı pərdənin parçasından idi.

Boyu uzun olduğu üçün yüzü/üzü örtülüncə ayaqları, ayaqları örtülüncə

də yüzü/üzü açıqda qalırdı. Peyğəmbər o parçayla yüzünü örtdü və

ayaqlarını izhir otuyla [yarpağı geniş gözəl qoxulu bir növ ot] bağladı."

"Bu sırada Müsəlmanlar təxribata uğrayıb döyüş sahəsindən

qaçdılar. Yalnız Hz. Əli qaldı. Peyğəmbər (s. a. a), 'Nə edəcəksən?'

deyə soruşdu. Hz. Əli (ə.s), 'Yerimdə qalıb/qəlib müqavimət göstərəcəyəm' dedi. Peyğəmbər

(s. a. a), 'Səndən gözlənilən onsuz da/zatən budur.' dedikdən sonra,

'Allahım, mənə etdiyin vədi yerinə yetir, əgər sən istəməzsənsə,

sənə ibadət edilməz.' dedi." [c. 1, s. 339, h: 183]

Zemahşeri, Rabi'ul-Ebrar adlı əsərdə belə deyir: "İçki haqqında

üç ayə endi. İlki, 'Sənə içki və qumarı soruşarlar...' [Bəqərə, 219]

deyə başlayan ayədir. Bu ayə üzərinə kimi Müsəlmanlar içkini tərk

edərkən kimiləri də içməyə davam etdilər. Bu vaxt adamın biri

bir gün içkini içib namaza qalxdı; namazda havalanınca, 'Ey inananlar!...

sərxoşkən namaza yaxınlaşmayın.' [Nisa, 43] deyə başlayan

ayə endi. Buna rağ-men kimi Müsəlmanlar içki içməyə davam etdilər.

Bunlar arasında Ömər də vardı. Bir gün içkili ikən dəvənin a

Maidə Surəsi 90-93 .......................................................... 181

ğız sümüyünü al/götürüb ABdir-rəhman b. Avfə vuraraq başını yar idi. Arxasından

yerə oturub Esved b. Ya'fur'un Bədir ölüləri üçün söylədiyi

bu ağıs(n)ı oxudu:

"Nə qədər nökərlər və qiymətli qədəh yoldaşları Bədir quyusunda

basdırıldı.

Nə qədər böyüklər, böyüklükləri ilə Bədir quyusuna basdırıldı.

Əbu Kebşe bizə təkrar dirilməyimi vəd edir?

İnsan quşlara çevrildikdən sonra necə təkrar dirilər? 1

Əgər doğru söyləyirsə məndən ölümü geri çevirsin.

Sümüklərim çürüdükdən sonra məni diriltmək niyə?

Ey, məndən Rəhmana kim xəbər çatdıracaq ki?

Mən Ramazan ayında oruc tutmayacağam.

Allaha söylə də məni içməkdən saxlasın!

Allaha söylə də məni yeməkdən saxlasın!"

"Peyğəmbər (s. a. a) bu hadisəs(n)i eşidincə hirsli bir şəkildə Ömərə

doğru yola çıxdı. Hirsindən cübbəsi yerlərdə sürünürdü. Əlində

olan bir cisimi Ömərə vurmaq üçün havaya qaldırdı. Bunu görən

Ömər, 'Allahın və Peyğəmbərin hirsindən Allaha sığınaram.' dedi.

Bunun üzərinə, 'Şeytan, içki və qumarla yalnız aranıza düşmənlik

və kin soxmaq... istər. Artıq bunlardan imtina edəcəksinizmi?'

ayəs(n)i endi. Bunun üzərinə Ömər, 'İmtina etdik.' dedi." [Rabi'ul-Ebrar, c. 4,

s. 51]

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində İbni Cərir, İbni Münzir, İbni Əbu

Xatəm, Ebu'ş-Şeyh, İbni Mürdeveyh və Nasih adlı əsərində Nuhas,

Saad b. Vakkasdan belə dediyini rəvayət edərlər: "İçki qadağanı mənim

haqqımda endi. Bir dəfə Ənsardan bir yoldaşımız yemək

hazırladı və bizi dəvət etdi. Dəvətə bir çox adam gəldi. Yeddilər,

içdilər və küp kimi sərxoş oldular. Bu hadisə, içki qadağan edilmədən əvvəl

oldu. Yoldaşlar qarşılıqlı öyünmə yarışına girdilər. Ənsar,

'Ənsar daha üstündür.' dedi. Qureyşlilər də, 'Qureyşlilər daha üstündür.'

dedilər. O sırada adamın biri bir dəvənin ağız qisiminin

sümüyünü üzərimə ataraq burnumu yar idi. -Necə ki Saad b. Vakkas

yarıq burunlu olaraq qaldı.- Mən də Peyğəmbərə (s. a. a) çataraq du-

1- [Cahiliyyə dövrü insanları, ölümdən sonra ruhun qəbiristanlıqda yaşayan

"sady və xam" adlı quşa çevrildiyinə inanardılar.]

182 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

rumu izah etdim. Bunun üzərinə, 'Ey inananlar! İçki, qumar, bütlər

və şans oxları şeytan işi pisliklərdir...' ayəs(n)i endi."

Mən deyərəm ki: Ehlisünnet kanalıyla nəql edilən İslamda içki qadağanı

ilə nəticələnən hekayələr ədəd tərəfindən çoxdur. Ayrıca bu rəvayətlər

arasında böyük fərqliliklər vardır.

Qadağandan sonra içki içən səhabələr haqqındakı hekayələr,

etməkdə olduğumuz təfsirlə əlaqədar araşdırma baxımından bizi

maraqlandırmır. Tək bu rəvayətlər daha əvvəl vurğuladığımız bu

gerçəyi təsdiqləyir: İçki qadağanı ilə əlaqədar ayələrdə Bəqərə surəsindəki

ayənin enişindən sonra bəzi səhabələrin içki içməyə davam etdiklərinə

və bu pis vərdişi Maidə surəsindəki ayənin enməsinə

qədər tərk etmədiklərinə dair işarə və ya dəlalət vardır.

Bəli, bəzi rəvayətlərdə Hz. Əli (ə.s) ilə Osman b. Maz'un'un qadağan

ayələrin enişindən əvvəl içkini özlərinə qadağan etdikləri bildirilir.

Ayrıca əl-Mileli vən-Nihal adlı əsərdə verilən məlumata görə,

bəzi Ərəblər daha cahiliyyə dövründə içki içməyi özlərinə qadağan etmişlər idi.

Bunlardan bəziləri İslam dövrünə çatmış və Müsəlman

olmuşlar idi. Komandir b. Darab Udvani və İslam dövrünə çatmış

olan Kays b. Komandir Temimi içkini daha cahiliyyə dövründə buraxmış

kəslər idi. Safvan b. Ümeyye b. Muhris Kinəni, Afif b.

Ma'dikereb əlkin idi və Dincimi Yami də bunlar arasında idi. Bu sonuncu

adam içki ilə birlikdə zinanı da özünə qadağan etmişdi. Bunlar

dillərinə haqq söz cari olmuş tək tük kəslər idi. Cahiliyyə dövrü Ərəblərinin

əzici əksəriyyəti isə eynilə o günün Yəhudilər xaricindəki digər

cəmiyyətləri kimi ayələrlə qadağan edilənə qədər heç bir qorxu

görmədən içki içirdilər.

Ayələrdən anladığımıza görə, içki hicrətdən əvvəl Məkkə dövründə

qadağan edildi. Bunun dəlili, "De ki, Allah yalnız açıq-gizli

bütün pislikləri, günahı, haqsız hücumu haram etdi." (Ə'RAF, 33)

ayəsidir. Bu ayə Məkkə dövründə endi. Əgər bu ayə, Mədinə dövründə

hicrətin başlarında enən, "Sənə içki və qumarı soruşarlar.

Də ki: Onlarda həm böyük günah, həm də insanlar üçün faydalar

var; amma günahları faydalarından daha böyükdür." ayəs(n)i ilə bir yerdə

mütaliə edilsə, içkinin o gün Müsəlmanlara haram edildiyi

mövzusunda şübhə qalmaz.

Əgər Maidə surəsində iştirak edən bu mövzudakı ayələrin məzmununu