I Maidə Surəsi 55-56

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində İbni Cərir, Ebu'ş-Şeyh və İbni Mürdeveyhin

Əbu Hüreyrədən belə rəvayət etdikləri ifadə edilər: "Peyğəmbərimiz

(s. a. a) bir gün 'Ey insanlar, Allah sizə həccə getməyi

fərz etdi' dedi. Bunun üzərinə Esed qəbiləsindən Ukaşe b. Mihsan

ayağa qalxaraq, 'Ey Allahın elçisi, hər ilmi?' deyə soruşdu. Peyğəmbərimiz

ona bu qarşılığı verdi: 'Əgər bəli desəm hər il həccə

getməniz fərz olardı. Fərz olduğu halda onu etməsəniz yoldan

çıxmış olardınız. Mənim toxunmadığım mövzuları qurdalamayın.

Sizdən əvvəlkilər suallarından və bu məqsədlə peyğəmbərlərinin yanına

gedib gəlmələrindən ötəri hə-lak oldular. Bunun üzərinə, 'Ey

inananlar! Açıqlandığında sizi üzəcək olan... şeyləri soruşmayın... '

ayəs(n)i endi."

Mən deyərəm ki: Bu hekayəni bir neçə ravi Əbu Hüreyrə və Əbu

Amamedən nəql etmişlər. Bu rəvayət Mecma'ul-Beyan təfsirində

və başqa bir neçə Şiə kitabında nəql edilmişdir. Hekayə daha əvvəlki

şərhlərimizlə üst-üstə düşməkdədir.

Yenə et-Dürr'ül-Mensur təfsirində İbni Cərir və İbni Əbu

Xatəm, "Ey inananlar! Açıqlandığında sizi üzəcək olan... şeyləri

soruşmayın." ayəs(n)i haqqında Süddidən belə rəvayət edərlər: "Gün

214................................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

lerden bir gün Peyğəmbərimiz (s. a. a) hirsləndi və minbərə çıxaraq

bu danışmağı etdi: 'Mənə istədiyiniz sualı problem/sualın. Soruşduğunuz

hər sualı qətiliklə cavablandıracağam.' Bunun üzərinə Abdullah

b. Hüzafe adını daşıyan və atası ilə əlaqədar dedi-qoduların həmsöhbəti

olan Qureyş qəbiləsinin Məni Sahm qoluna mənsub biri ayağa qalxaraq,

'Ey Allahın Elçisi, mənim gerçək atam kimdir?' deyə soruşdu.

Peyğəmbər, adamın atasının adını verərək, 'Atan filandır.'

dedi. Bunun üzərinə Ömər ayağa qalxaraq Peyğəmbərin ayağını

öpdü və 'Ey Allahın Elçisi, bizlər Allahın Rəbbimiz, sənin

Peyğəmbərimiz və Quranın rəhbərimiz olduğuna inandıq. Bizi bağışla,

Allah da səni bağışlasın.' dedi. Peyğəmbər razı olana qədər Ömər

israrla üzr istədi və o gün, 'Uşaq, peydahlandığı yatağa nisbət

edilər və zina edən daşlanaraq cəzalandırılar.' dedi. Arxasından,

'Sizdən əvvəlki bir cəmiyyət də onları soruşmuşdu' ayəs(n)i endi."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət bəzi mətn/mətin fərqlilikləri ilə bir neçə kanaldan

nəql edilmişdir. Daha əvvəl söylədiyimiz kimi bu rəvayət bu

ayələ üst-üstə düşmür.

Yenə eyni əsərdə İbni Cərir, İbni Münzir və Hakim -rəvayətin

səhih olduğunu ifadə edərək- Səhləbə el-Haşinidən belə rəvayət etmişlər:

Rəsulullah (s. a. a) belə buyurdu: "Allah sizə bəzi

fərzlər əmr etdi, bunları laqeyd yanaşmayın. Sizin üçün bəzi sərhədlər/məhdudlaşdırar çəkdi,

bunları çiy-nemeyin. Sizə bəzi şeyləri haram etdi, hörmətsizlik edib

onları etməyin. Bəzi şeyləri toxunmadan keçdi. Bunu onları unutduğu

üçün deyil, sizə mərhəmət olsun deyə etdi, bunları olduqları

kimi qəbul edin və qurdalamayın."

Mecma'ul-Beyan və Safı təfsirlərində Hz. Əlidən belə rəvayət

edilər: "Allah sizə bəzi fərzlər əmr etdi, bunları laqeyd yanaşmayın.

Sizə bəzi sərhədlər/məhdudlaşdırar çəkdi, bunları tapdalamayın. Sizə bəzi şeyləri

qadağan etdi, bunlara hörmətsizlik etməyin. Bəzi şeyləri sizə açıqlamadı,

bunları unutduğu üçün tərk etmiş deyil; o halda bunları

qurdalayaraq özünüzü çətinə soxmayın."

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Caruddan belə

rəvayət edər: İmam Mis (ə.s) belə buyurdu: "Sizə bir söz söylədiyim

zaman bu sözümün hansı ayəyə söykən/dözdüyünü mənə problem/sualın. Arxasından

etdiyi bir danışmada, 'Peyğəmbərimiz (s. a. a)

dedi-qodunu, mal israfını və çox sual soruşmağı qadağan etdi' dedi. Biri

Maidə Surəsi 101-102 ......................................................... 215

ona 'Ey Allahın Resulunun nəvəs(n)i, bu söylədiklərinin Qurandakı

dəlili hansı ayələrdir?' deyə soruşdu."

"İmam (ə.s) adama bu cavabı verdi: Uca Allah belə buyurmuşdur:

'Onların pıçıldaşmalarının bir çoxunda xeyr yoxdur. Tək,

sədəqə yaxud yaxşılıq ya da insanların arasını düzəltməyi əmr edən

xaric.' [Nisa, 114] Yenə belə buyurmuşdur: 'Allahın sizin üçün dolanışıq

qaynağı və yaşayış vəsiləsi etdiyi mallarınızı beyinsiz (yetim)lere

verməyin.' [Nisa, 5] Və yenə belə buyurmuşdur: Açıqlandığında sizi

üzəcək olan... şeyləri soruşmayın." [c. 5, s. 300, h: 2]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Əhməd b. Məhəmməddən belə rəvayət edilər:

"İmam Əbul-Həsən Razılığa (ə.s) bir məktub yazmışdım. [Mənə

verdiyi cavabın] sonunda bunları yazdı: Çox sual soruşmaq sizə qadağan edilmiş

deyilmi? Buna baxmayaraq bu vərdişdən imtina etmədiniz.

Bu mövzuda diqqətli olun və bundan çəkinin. Çünki sizdən əvvəlki

ümmətlər çox sual soruşmaları üzündən məhv oldular. Necə ki

uca Allah 'Ey inananlar!... sonra onları inkar etmişlər idi.' buyurmuşdur."

[c. 1, s. 346, h: 212]

216 ............................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

103- Allah, nə bahire deyə bir şey ortaya qoymuşdur, nə saibe,

nə qəyyumla və nə də xam. Lakin kafirlər Allaha yalan böhtan atırlar

və onların çoxu (böhtan atdıqlarına) ağıl çatdırmırlar.

104- Onlara "Allahın endirdiyinə (Qurana) və Elçiyə (itaətə)

gəlin" deyildiyində, "Atalarımızı üzərində tapdığımız şey bizə yetər"

deyərlər. Yaxşı, ya ataları heç bir şey bilməyən və doğru yolu tapmayan

kəslər olsalar dəmi?

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

"Allah, nə bahire deyə bir şey ortaya qoymuşdur, nə saibe, nə qəyyumla

və nə də xam." Bu sayılanlar dörd heyvan növüdür. Cahiliyyə dövründə

Ərəblər onlar haqqında hörmətə və bir növ sərbəstliyə söykənən

hökmlər nəzərdə tuturdular. Uca Allah bu hökmlərin özündən

qaynaqlanmadığını açıqlayır. Allahın rədd etdiyi şey o heyvanların

özləri deyil, onlar haqqında ön görülən sifətlərdir. Yoxsa o heyvanlar

heç şübhəsiz Allahın yaratdığı canlılardır. Sifətləri də yalnız

sifət olmaları baxımından Allahın yaratdığı və ONA isnad edilə bilər

şeylərdir. Allaha isnad edilməsi və rədd edilməsi mümkün olan

şey, o heyvanlarla əlaqədar hökmlərə qaynaqlıq etmələri baxımından o

heyvanlara izafə edilən sifətlərdir. İsnad etməyi və rədd edilməyi

qəbul edən, yalnız budur. Başqa bir deyişlə, bu ayədə bahire və

onunla birlikdə sayılan heyvanlarda rədd edilən şey, bu heyvanlara

yaraşdırılan və cahiliyyə Ərəbləri tərəfindən tanınan hökmlərin

rədd edilməsidir.

Bu dörd heyvan növünün adlarının mənaları mübahisə/müzakirəlidir.

Bu səbəbdən aşağıda ələ alınacağı üzrə onlar üçün nəzərdə tutulan

hökmlərin nələr olduğu da mübahisə/müzakirə mövzusudur. Lakin üzərində

aydın olan bir nöqtə, bu heyvanlara yaraşdırılan hökmlərin bir növ

sərbəstliyə və hörmət etməyə söykən/dözdüyüdür. Bu dörd heyvan

Maidə Surəsi 103-104 ..................................................... 217

bestliğe və hörmət etməyə söykən/dözdüyüdür. Bu dörd heyvan növünün

üçü, "bahire, saibe və xam" dəvə növündən, qəyyumla isə qoyun növündəndir.

Mecma'ul-Beyan təfsirində Zeccaca söykən/dözülərək verilən məlumata

görə, "Bahire" dişi dəvəyə deyilir. Bu dəvə beş qərbin balalayınca

əgər son balası kişi olsa, qulaqlarından birində dərin bir yarıq

açılar. Artıq nə minik heyvanı olaraq istifadə edilər və nə boğazlanıyar.

Heç bir sudan, heç bir otlaqdan qovulmaz. Yorğun piyada belə onun

kürəyinə minə bilməz.

"İbni Abbasdan nəql edildiyinə görə, dişi dəvə beş qərbin balalayınca

cahiliyyə Ərəbləri beşinci qərbində doğan balaya baxardılar.

Əgər bala kişi isə ana dəvəni kəsərdilər. Ətini kişilər də, qadınlar

də yeyə bilərdilər. Əgər beşinci qərbində doğan bala, dişi isə

ana dəvənin qulağını faydalar idi. İşdə Bahire buna deyilərdi. Artıq onun

yunu kırkılmazdı. Kəsilsə üzərinə Allahın adı xatırlanmazdı. Kürəyinə

yük vurulmazdı. Qadınlar südündən içə bilməzdilər və ondan heç bir

şəkildə faydalana bilməzdilər. Südü də, digər faydaları da kişilərə

məxsus idi. Ölənə qədər bu belə idi. Ölüncə qadınlar da kişilər

kimi ətindən yeyə bilərdilər. Məhəmməd b. İshaka görə bahire,

saibenin dişi balasıdır.

Mecma'ul-Beyan təfsirində Zeccaca söykən/dözülərək verilən məlumata

görə "Saibe", cahiliyyə Ərəblərinin adaydıqları dəvələrə deyilərdi.

Bir adam bir səfərdən döndüyü, bir xəstəlikdən yaxşılaşdığı və ya bunlara

bənzər bir istəyi reallaşdığında, "Mənim dişi dəvəm

saibedir" dərdi/deyərdi. Sa-ibenin vəziyyəti özündən faydalanmama,

heç bir suyu içməkdən və heç bir otlaqdan alıkonmama baxımından

bahire kimi idi. Alkamenin fikiri də budur.

İbni Abbasa və İbni Məsuda görə saibe, bütlərə adanmış,

bütlər üçün azat edilmiş dişi dəvə demək idi. Hər kəs dilədiyi dəvəni

bütlərə həsr edər, onu al/götürüb puthane vəzifəlilərinə təslim edərdi. Vəzifəlilər

bu dəvənin südünü yolda qalmışlara və onlar kimi möhtaclara

dağıt/paylayardılar.

Məhəmməd b. İshakın verdiyi məlumata görə saibe bir dişi dəvədir

ki, arxa arxaya on dişi bala doğurur, arada heç bir kişi bala

doğurmur. Bu dişi dəvəni bütlərə həsr edirdilər. Artıq kürəyinə

minilməz; yunu kırkılmaz; südünü yalnız qonaqlar içə bilərdi. Bun

218.......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

dan sonra əgər bir dişi bala daha doğursa balanın qulağı yarıldıqdan

sonra anası ilə birlikdə yollanılardı. İşdə bu dişi balaya da

bahire deyilir.

Mecma'ul-Beyan təfsirində Zeccaca söykən/dözülərək verilən məlumata

görə "Qəyyumla", davar növündən bir heyvandır. Qoyun, dişi quzu

doğurunca bu quzu sahiblərinin olar, lakin kişi quzu doğurunca

onu ilahlarına həsr edərdilər. Eyni qərbində bir kişi və bir dişi quzu doğurunca

dişi quzu üçün 'o qardaşına çatdı' deyərlər və kişi quzunu

ilahlarına qurban etməzdilər.

İbni Məsud və Mukatilin verdikləri məlumata görə, əgər keçi yeddi

qərbin balalar və yeddincisi kişi olsa, onu ilahlarına qurban edərdilər.

Bunun ətindən yalnız kişilər yeyə bilərdilər, qadınlar

yeyə bilməzdilər. Əgər yeddinci qərbində doğan dişi oğlaq olsa, ilahlara

qurban edilməz və qoyun sürüsünə qatılardı. Əgər keçi beşinci

qərbində biri kişi və biri dişi olmaq üzrə iki oğlaq doğursa,

"Dişi oğlaq möhtərəmlikdə qardaşına çatdı" deyərlər və hər ikisinə hörmət

göstərərdilər. Bunların mənfəətləri və südləri kişilərə aid olardı,

qadınlar onlardan faydalana bilməzdilər.

Məhəmməd b. İshakın verdiyi məlumata görə, beş qərbində aralıqsız

olaraq on dişi quzu doğuran, yəni bu on balası içində heç

kişi quzu ol/tapılmayan qoyun qəyyumla adını alardı, cahiliyyə Ərəbləri

onun üçün "On dişi quzunu arxa arxaya gətirdi" deyərdilər. Bundan

sonra doğurduğu quzulardan yalnız kişilər faydalana bilərdi, qadınlar

onlardan faydalanmazdılar.

Mecma'ul-Beyan təfsirində İbni Abbasa və İbni Məsuda söykən/dözülərək

verilən məlumata görə, "Xam" bir növ kişi dəvədir. Ərəblər,

sülbünden on qərbin bala doğuzduran kişi dəvə üçün "Kürəyi

toxunulmaz oldu" deyərdilər. Artıq onun kürəyinə yük vurulmaz. Heç bir

su qaynağından və otlaqdan qovulmazdı. Əbu Ubeyde və

Zeccacın fikiri də budur.

Ferranın fikirinə görə bir kişi dəvə, balasının balasını

ge-be buraxdığında cahiliyyə Ərəbləri "Onun kürəyi toxunulmaz oldu"

deyərlər və artıq ona minməzdilər.

Görüldüyü kimi bu adlar fərqli şəkildə açıqlanır. Tək bu

fərqliliyin cəmiyyətlərin ənənələrindəki fərqlilikdən qaynaqlanmış

olma ehtimalı güclüdür. Çünki primitiv qövmlərin ənənələrində bu

Maidə Surəsi 103-104 ............................................................. 219

növ tətbiqlərin bənzərləri çoxdur.

Hər nədirsə; bu ayə, cahiliyyə Ərəblərinin bu dörd növ heyvana

yaraşdırdıqları və Allaha nisbət etdikləri hökmləri rədd edir. Onların

bu hökmləri Allaha nisbət etdiklərinin dəlili, "Allah, nə bahire

deyə bir şey ortaya qoymuşdur, nə saibe, nə qəyyumla və nə də

xam." ifadəsi ilə "Lakin kafirlər Allaha yalan böhtan atırlar."

cümlələridir.

Bundan ötəri "Lakin kafirlər Allaha yalan böhtan atırlar."

ifadəsi gizli bir problemin cavabı xüsusiyyətindədir. "Allah, nə bahire deyə

bir şey ortaya qoymuşdur, nə saibe, nə qəyyumla və nə də xam."

deyilincə, sanki "Yaxşı bu kafirlərin iddiaları nəyin nəsidir?" deyə soruşuldu

və bu suala onların Allah adına yalan uydurduqları formasında

cavab verildi. Arxasından bu şərh daha genişlədilərək, "Onların

çoxu ağıl çatdırmırlar." deyilmişdir. Yəni onlar bu böhtan mövzusunda

bir-birlərindən fərqlidirlər. Çoxu bu böhtanları düşünmədən,

anlamadan edir. Lakin kiçik bir azlıq işin doğrusunun nə olduğunu

bilə-bilə və Allaha nisbət etdikləri böhtanın fərqində olaraq

bu əsassız yaraşdırmaları edirlər. Bunlar əksəriyyət tərəfindən

uyğun gəlilən, itaət edilən və xalqın düzümünlərini əllərində tutan inadçı və

fanatik kəslərdir.