I Maidə Surəsi 55-56

410 ......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

təməl hökmlərlə əlaqədar deyil.

Ya da [uca Allahın öz sözüdür ki,] Peyğəmbərimiz (s. a. a)

ilə möminlərin "(Günahlarımızın) bağışlanmasını diləyərik, ey

Rəbbimiz!" şəklindəki sözləri ilə "Rəbbimiz! Unudar ya da yanılsaq,

bizi məsul tutma." şəklindəki sözləri arasına qoyulmuşdur.

Bununla az əvvəl izah etdiyimiz faydanı təmin etməsi və Allahın onlara

istiqamətli bir ədəb öyrətməsi məqsəd qoyulmuşdur. Bu vəziyyətdə də bu

cümlə onlar tərəfindən deyilmiş bir söz yerinə keçər. Çünki onlar

Allah tərəfindən endirilən sözlərə inanmış kəslərdir və bu söz

də ONdan gəlmişdir. Bu ehtimalların hansı etibarlı olursa olsun,

bu söz onların dualarının və sözlərinin dayaqlarından biridir.

Arxasından digər duaları, başqa bir ifadəylə digər istəkləri belə

zikr edilir: "Rəbbimiz!... bizi məsul tutma.", "Rəbbimiz! Bizə...

ağır yük yükləmə", "Rəbbimiz! Bizə gücümüzün çatmayacağı

yükü taşıtma. Bizi bağışla." Bu istəklərindən məqsədləri unudaraq,

yanılaraq və digər çətinləşdirici faktorlar üzündən işlədikləri günahların

bağışlanılması olsa gərək. "Bizi bağışla. Bizə acı/ağrılı." Yəni, digər

günahlarımızı və səhvlərimizi bağışla.

Daha əvvəlki, "(Günahlarımızı) bağışlamağını diləyərik, ey Rəbbimiz!"

şəklindəki sözlərinə söykən/dözərək burada bağışlama diləyini

təkrarlamış olduqları deyilə bilməz. Çünki o söz, möminlərin vəziyyəti

və Rəblərinə qarşı geyindikləri ədəb ilə Ehlikitabın Rəblərinə

qarşı və özlərinə endirilən müqəddəs kitaba qarşı geyindikləri

ədəb arasında bir müqayisə etmə edilməsi məqsədinə istiqamətli onlardan

köçürülmüşdür. Üstəlik dua mövqes(n)i, başqa mövqelərin əksinə

təkrarlayara uyğundur.

Bu duada şərhə gərək qalmayacaq dərəcədə tam bir

qulluq ədəbi sərgilənmiş, art arda ağalıq mövqesinə sığınılmış,

Allahın mülkiyyətinə və vəliliyinə etiraf edilmiş, Allahın ucalığı

qarşısında qul olmanın zillət və yazıqlıq mövqeyində dayanılmışdır.

Quranda Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətli bir çox ilahi

ədəbləndirimə nümunələri və uca təhsillər vardır. Bunlar bəzən Allaha

istiqamətli müxtəlif təriflər, bəzən də Allaha təqdim edilmiş diləklər

şəklində qarşımıza çıxar. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Də ki: Allah-

'ım, (ey) mülkün sahibi, dilədiyinə mülkü verərsən və dilədiyindən

çəkib al/götürərsən; dilədiyini əziz edər. dilədiyini alçaldarsan; bütün ha

Maidə Surəsi 116-120 ................................................. 411

yırlar yalnız sənin əlindədir. Həqiqətən sən, hər şeyə güc çatdıransan.

Gecəni gündüzə qatarsan..." (Al/götürü İmran, 26-27) "Də ki: Allah-

'ım, ey göyləri və yeri yoxdan var edən, görülməyəni və görüləni

bilən! Ancaq sən ayrılığa düşdükləri şeylərdə qullarının arasında

hökm edərsən." (Zumər, 46) "Da ki: Həmd olsun Allaha və salam olsun

ONun seçdiyi qullarına." (Nəml, 59) "Da ki: Mənim namazım,

ibadətim, həyatım və ölümüm aləmlərin Rəbbi Allah üçündür."

(Ən'am, 162) "Də ki: Rəbbim, elmimi artır." (Taha, 114) "Və də ki:

Rəbbim, şeytanların dürtüklemelerinden sənə sığınaram."

(Mu'minun, 97) Quranda bu mənadakı ayələr bir çoxdur.

Bu ayələrin ortaq xüsusiyyəti çox gözəl və üstün bir ədəbi ehtiva etmələridir

ki Allah, Peyğəmbərimizi (s. a. a) bu ədəb üzərinə öyrətmiş və

Peyğəmbərimiz də ümmətini bu ədəbi əldə etməyə çağırmışdır.

7- Buradakı mövzumuz; peyğəmbərlərin, qövmləri ilə etdikləri

danışmalarda Rəbləri tərəfindən güddükləri ədəb qaydalarıdır. Bu

də geniş bir mövzudur. Bu mövzu, Allahı tərifləmə ilə əlaqədar ədəbin davamı

olsa da, bir başqa baxımdan şifahi/sözlü təbliğdən təsiri az olmayan, hətta

şifahi/sözlü təbliğin təsirini gücləndirən əməli təbliğin əhəmiyyətli bir hissəsidir.

Quranda bu mövzu ilə əlaqədar bir çox nümunələr vardır. Necə ki uca

Allah, Nuh Peyğəmbər ilə qövmü arasındakı danışmalar haqqında

belə buyurur: "Dedilər ki: 'Ey Nuh, bizimlə mübarizə etdin.

Həm bizimlə mübarizədə çox irəli getdin. Əgər doğru şifahi/sözlülərdən

sənsə, bizi təhdid etdiyin şeyi bizə gətir.' (Nuh) dedi ki: Onu sizə, dilədiyi

təqdirdə ancaq Allah gətirər; siz ONU aciz bir hala gətirə bilməzsiniz.

Əgər Allah sizi azdırmaq istəyirsə, mən sizə öyüd verməyi

istəsəm də mənim öyüdüm sizə fayda təmin etməz. Odur sizin

Rəbbiniz və ONA çeviriləcəksiniz." (Hud, 34)

Nuh Peyğəmbər (ə.s) bu sözlərində özünü aciz hala gətirmək

məqsədiylə qövmünün şəxsinə izafə etdiyi əzab vermə səlahiyyətini

rədd edərək bu səlahiyyəti Rəbbinə izafə edir. "dilədiyi təqdirdə" və

"siz ONU -yəni Allahı- aciz bir hala gətirə bilməzsiniz." şəklindəki ifadələrlə,

Rəbbinə qarşı geyindiyi ədəbi irəli dərəcəyə çatdırır.

Bundan ötəri əzaba çarpdırma səlahiyyətini "Rəbb" adına deyil, Allah

adına izafə edir. Çünki bütün camal və cəlal sifətləri Allah

adında sona çatır.

412 .......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Üstəlik özünün möcüzə ortaya qoyma gücünü rədd edərək,

bu gücün yalnız Allaha aid olduğunu vurğulamaqla kifayətlənməyib,

Allahın diləyi ilə üst-üstə düşmədiyi təqdirdə edəcəyi nəsihətin qövmünə

faydalı olmayacağını ifadə edir. Beləcə özün gücsüz olduğu

və bütün gücün Rəbbinə aid olduğu gerçəyini qəti bir dillə

tamama çatdırmış olur və bu ifadələrini, "Odur sizin Rəbbiniz və

ONA çeviriləcəksiniz." ifadəsi ilə səbəbləndirir.

Bu danışma, Allahın yanında xalqa/halqa istiqamətli gözəl ədəblə

dopdolu bir dialoqdur. Nuh Peyğəmbər (ona salam olsun), bu danışmağı

ken idilərinə mübarizə açdığı qövmünün zorbaları ilə edir.

O, peyğəmbərlər (hamısına salam olsun) içərisində tövhidə dəvət

mövzusunda mübarizə qapısını açan, Quranda izah edildiyi üzrə

bütpərəstliyə qarşı baş qaldıran ilk peyğəmbərdir.

Bu mövzu, peyğəmbərlərin (hamısına salam olsun) ədəbini araşdıranların

büyüteç altına alacaqları ən geniş sahədir. Bu sahədə

onların adep və kamal dolu gedişatlarının ən incə nümunələri ilə qarşılaşarıq.

Çünki onların bütün sözləri, davranışları, hal və hərəkətləri

qulluq murakabesi və hüzur/dincliyi əsasına söykən/dözər. Görünüşün

Rəbbindən gaip, uca Rəbbi də özündən gaip bir kimsənin

davranışları kimi olması bunu dəyişdirməz. Uca Allah belə buyurmuşdur:

"ONun yanında ol/tapılanalar, ONA qulluq etməkdən

böyüklənməz və yorulmazlar. Gecə və gündüz təsbeh edərlər, heç

ara verməzlər." (Ənbiya, 19-20)

Uca Allah Hud, Saleh, İbrahim, Musa, Şuayb, Yusuf, Süleyman,

İsa, Məhəmməd (s. a. a) və digər peyğəmbərlərin (hamısına salam

olsun) çətinlik, rahatlıq, döyüş, barış, gizli, açıq, müjdələmə və

xəbərdar etmə kimi dəyişik vəziyyətlərdə reallaşdırdıqları bir çox qarşılıqlı

danışmaları bizə nəql edir.

Məsələn bu ayə üzərində yaxşıca düşün: "Bunun üzərinə Musa,

çox qızğın və kədərli bir halda qövmünə döndü. (Onlara) dedi ki:

Ey qövmüm! Rəbbiniz sizə gözəl bir vəddə ol/tapılmamış idimi?

Müddətmi sizə uzun gəldi, yoxsa Rəbbinizdən üzərinizə bir qəzəbin

enməsinimi istədiniz də mənə verdiyiniz sözə tərs davrandınız?"

(Taha, 86) Bu ayədə qövmünün yanına hirs və hirsliliklə dopdolu

dönən Musa Peyğəmbərin (ə.s), bu vəziyyətdə belə Rəbbini xatırlamaqda

ədəbli davranmaqdan geri qalmadığı, bu vəziyyətinin ken

Maidə Surəsi 116-120 ............................................... 413

disini Rəbbini xatırlama istiqamətində ədəbli olmaqdan saxlamadığı izah edilir.

Bunun bir başqa nümunəs(n)i də bu ayələrdir: "Yusufun evində qaldığı

qadın, onun nəfsindən murad al/götürmək istədi. Qapıları kilidləyib

'Haydı gəlsənsəyə!' dedi. (Yusuf,) 'Allaha sığınaram, Rəbbim mənə gözəl

bir sığınacaq təmin etdi. Zalımlar iflah olmazlar' dedi." (Yusuf, 23)

"Dedilər: 'Vallah, Allah səni bizdən üstün etdi. Doğrusu biz hamı/həmişə

günahkar idik.' (Yusuf) dedi ki: 'Bu gün sizə qınama yox. Allah sizi bağışlayar/hədiyyələr.

O, mərhəmətlilələrin ən mərhəmətlisidir." (Yusuf, 91-92)

Bu ayələrin ilkində Yusuf Peyğəmbərin insanın ağılını başından

alan/sahə və bütün müqavimət göstərmə gücünü yox edən qadın çağırışı əsnasında

təqvanı əldən buraxmadığı, ikinci ayədə isə Rəbbini xatırlamada və

qardaşları qarşısındakı ədəbli tutumu izah edilir.

Digər bir nümunə də bu ayədir: "(Süleyman) taxtı yanında qurulmuş

görüncə, dedi ki: Bu, Rəbbimin lütfündəndir. Şükrmü

edəcəyəm, yoxsa nankorluqmu deyə məni sınamaq istəyir. Şükr edən

özü üçün şükr etmiş olar, nankorluq edənə gəlincə,

Rəbbim zəngindir (onun şükrünə möhtac deyil) və kərimdir

(hədiyyəs(n)i qarşılıqsızdır)." (Nəml, 40) Süleyman Peyğəmbəri düşünək.

Özünə böyük bir mülk, təsirli bir nüfuz və çaşdırıcı bir güc

verilmiş. Bunlara söykən/dözərək Səba Kraliçasının taxtının Səbadan

Fələstinə gətirilməsini əmr edir və bu taxt göz qırpma müddətindən

daha qısa bir zamanda önünə gətirilir. Lakin bu üstün iqtidara

baxmayaraq böyüklük duyğusuna və özünü bəyənmişlik kompleksinə

qapılaraq Rəbbini unutmur. Tərsinə dərhal adamları arasında

Rəbbini ən gözəl təriflərlə tərifləyir.

Ardından Hz. Süleymanın (ə.s) bu tutumunu, Nemrud ilə İbrahim

Peyğəmbər (ə.s) hekayəsində Nemrud tərəfindən sərgilənən

bu tutumla müqayisə et: "Allah özünə hökmdarlıq verdi deyə

Rəbbi mövzusunda İbrahimlə mübahisə/müzakirəyə girən kimsəni görmədin

mi? Hanı İbrahim, 'Mənim Rəbbim Odur ki dirildər və öldürər.'

demişdi. O da, 'Mən də dirildər və öldürərəm.' demişdi." (Bəqərə, 258)

Nemrud bu sözləri zindandan iki adam gətirdərək birini öldürüb o birisini

sağ buraxdığı sırada söylədi.

Ya da bu tutumu Misir Fironunun Allah tərəfindən bizə

nəql edilən bu sözləri ilə müqayisə et: "Firon, qövmünün içində

qışqırıb dedi: Ey qövmüm! Misir mülkü və bu altımdan axıb gedən

414 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

dedi: Ey qövmüm! Misir mülkü və bu altımdan axıb gedən çaylar

mənim deyilmi? Yaxud mən, bu alçaq, az qala/haradasa söz izah edə bilməyəcək

vəziyyətdə olan adamdan daha yaxşı deyiləmmi? (Əgər söylədikləri

doğru isə,) üzərinə qızıl bilərziklər atılmalı... deyil idimi?"

(Zuxruf, 53) Firon, Misir hökmdarlığı, oranın çayları və özü

ilə yaxınlarının sahib olduğu bir miqdar qızıllarla lovğalanaraq, Allahın

bizə nəql etdiyi üzrə heç tərəddüd etmədən, "Mən sizin ən/en

uca Rəbbinizim" (Naziat, 24) deyir. Halbuki Musa Peyğəmbərin gündən

günə ortaya qoyduğu tufan (su basqını), qanadlı çəyirtkə ilə

qanadsız çəyirtkə, qurbağa və bənzəri böcək basqını kimi möcüzələr

qarşısında zillətə süründürülürdü.

Peyğəmbərlərin tutumuna bir başqa nümunə də bu ayələrdir:

"Mağarada ol/tapıldıqları bir sırada yoldaşına belə deyirdi: Kədərlənmə,

Allah bizimlə bərabərdir." (Tövbə, 40) "Hanı Peyğəmbər, bərabər/yoldaşlarından

birinə gizli bir söz söyləmişdi... (Peyğəmbər) bunu bərabər/yoldaşına

xəbər verincə bərabər/yoldaşı, 'Bunu sənə kim bildirdi?' demişdi. O da, 'O hər

şeyi bilən, hər şeydən xəbərdar olan mənə bildirdi.' demişdi."

(Təhrim, 3) O qorxulu gündəki narahatlıq və dəhşət Peyğəmbərimizi

(s. a. a), Allahın özü ilə birgə olduğunu xatırlatmaqdan saxlamadığı

kimi, təhdidi altında ol/tapıldığı təhlükədən ötəri çaxnaşmaya

qapılmadı. İkinci ayədə də bərabər/yoldaşlarından birinə gizlicə verdiyi sirr

mövzusunda da Allahı xatırlama ədəbini eynilə güddüyünü görürük.

Quranda izah edilən digər peyğəmbərlərlə (hamısına salam olsun)

əlaqədar hekayələrdə də bu nümunələrdəkinə bənzər təəccüblü bir ədəbin

və şərəfli tətbiqlərin sərgiləndiyi görülər. Əgər söz çox

uzanmış olmasaydı, o peyğəmbər hekayələrini izah edər, arxasından

detallı bir araşdırmağa təbii/tabe məbləğdik.

8- Bu hissədə, peyğəmbərlərin insanlarla əlaqələrində və qarşılıqlı

danışmalarında güddükləri ədəb qaydalarına toxunacağıq.

Bu hissənin nümunələri, peyğəmbərlərin Quranda nəql edilən kafirlərlə

etdikləri mübahisə/müzakirələr, möminlərlə dialoqları və bizlərə köçürülən

həyatlarından, gedişatlarından bəzi kesitlerdir.

Əvvəl danışmalarda güddükləri ədəb qaydalarını ələ alaq.

Peyğəmbərlərin zorbalarla və cahillərlə etdikləri danışmaların

Qurandakı nümunələrini araşdırdığımızda, onların qarşılarındakılara