I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 116-120 ................................................... 505

"Allah səni bağışlasın, nə üçün onlara icazə verdin?" (Tövbə, 43) ayəs(n)i,

yuxarıdakı nümunələrin kateqoriyasına girməz. Çünki bu ayədəki əfv,

'Allah səni bağışlasın, niyə bu işi belə etdin?' şəklindəki sözümüz

kimi bir duadır. Bunun tərsdən bənzəri "O düşündü, ölçdü-biçdi.

Qəhr olası necə ölçdü-biçdi?" (Müddesir, 19) ayəsidir. "Biz sənə açıq-aşkar

bir fəth verdik ki, Allah sənin (fəthdən) əvvəlki və sonrakı bütün

günahlarını bağışlasın." (Fəth, 2) ayəs(n)i də yuxarıdakı ayələrlə

eyni kateqoriyaya girməz. Əfvin, Peyğəmbərimizə (s. a. a) Məkkə fəthinin

bağışlanmasının davamı mahiyyətindəki bir nəticəs(n)i olaraq

zikr edilmiş olması bunun dəlilidir. Çünki günah mənasındakı cinayət/günahın

bağışlanılması ilə fəth arasında bir əlaqə yoxdur. İnşallah yeri gəldiyində

bu məsələni geniş bir şəkildə açıqlayacağıq.

3- Əfvin Dərəcələri

Əfv, cəzanı tələb edən bir günahlandır əlaqəlidir və cəzanın da daha

əvvəl ifadə etdiyimiz kimi geniş bir çərçivəsi, müxtəlif və fərqli dərəcələri

vardır. Buna bağlı olaraq cəzanın dərəcə fərqliliklərinə bağlı

bir şəkildə əfvin də fərqlilik dərəcələri vardır. Bu fərqlilik, yalnız

günahın özündən, yəni hərəkətin doğurduğu pis nəticədən

qaynaqlanmaz. Bu xüsusdakı fərqlilik, inkar edilməz açıqlıqdadır.

Cəza, yəni davranışın qarşılığı olan cəza və mükafat, davranışın doğurduğu

nəticənin ağırlığı ilə ölçülər.

Bu araşdırmamızda mütləq irdələnilməsi lazım olan mövzu, cinayət/günahın

özü, onun dərəcələrinin fərqli olduğu gerçəyi və bir də bu barədə

fitri ağılın bizi çatdırdığı nəticədir. Hərçənd araşdırmamız

Qurana söykənəndir və məqsədi ilahi kitabın bu gerçəklərlə əlaqədar baxış

bucağını təsbit etməkdir, lakin uca Allah, Quranda ifadə etdiyi kimi,

bizə ağıllarımızın tutumuna görə və əşyanı düşüncə və praktik

sahədə ölçməkdə istifadə etdiyimiz fitri ölçülərə görə xitab edər. Bu kitabın

müxtəlif araşdırmaları əsnasında bu gerçəyə işarə etmişdik. Uca

Allah bir çox şərhlərində ağılın və düşüncənin dəstəyinə

müraciət etmiş və sözlərinin məqsədini bunlarla təsdiq etmişdir. Bu mənada

"Ağılınızı işlətməzsinizmi?", "Düşünməzsinizmi?" vs.

şəklində bir çox buyruğuna rast gələrik.

Sağlam ağılı bir qiymətləndirmə bunu ortaya qoyur: İnsan cəmiyyətinin

əlaqəli olduğu və hörmət göstərdiyi ilk şey, tətbiqə

506 .................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

istiqamətli hökmlərlə cəmiyyətin hörmət etdiyi ənənələrdir. Bunlar

davamlı şəkildə tətbiq olunaraq insani məqsədləri qorunar və insan cəmiyyətini

həyatında xoşbəxtliyə çatdırar. Sonra da cəza hökmləri qüvvəyə

qon/qoyular və bu qanunlara görə cəmiyyətin qanunlarını tapdalayanlar

cəzalandırılarkən bu qanunlara uyanlar mükafatlandırılar.

Bu mərhələdə cinayət/günah deyilincə yalnız qüvvədəki qanun mətnlərini

dişləyə hərəkətləri nəzərdə tutular və mütləq cinayət/günahın sayı, qanun

maddəsinin sayıyla bərabər olar. Cinayət/günah deyilincə Müsəlmanların ağılına

ilk gələn məna budur. Pislik, masiyet, cinayət, səhv, fasiqlik kimi

günahlandır yaxın mənas(n)ı olan sözləri eşidincə də ilk ağılımıza gələn

bu olar.

Lakin məsələ bu qədərlə bitməz. Çünki qüvvədəki hökmlər

uyğun gəl-gulanınca, güdülüncə və qorununca cəmiyyəti, özləri ilə

uyğun, toplumun məqsədi ilə uyğun gələn bir əxlaq və xüsusiyyətlərə aparar.

Bu əxlaq qanunlarına cəmiyyət, fəzilətlər (ərdəmlər) adını verər və

fərdləri bunları əldə etməyə təşviq edər. Bu fəzilətlərin qarşısında pis

sifətlər iştirak edər.

Bu fəzilətlər, ənənələrin və ictimai məqsədlərin fərqliliyinə

bağlı olaraq fərqlilik göstərər, amma qüvvədəki qanunların məhsulları

olduğu qətidir.

Hərçənd bu əxlaqi fəzilətlər ruhi (psixoloji) xüsusiyyətlərdir, cəmiyyətlərdə

praktikaya əks etdirilmələrinin zəmanəti yoxdur, ayrıca bacarıq (vərdiş)

xüsusiyyətində olduqları üçün bilavasitə olaraq iradəyə bağlı

deyildirlər; lakin reallaşmaları, qüvvədəki qanunları davamlı

şəkildə tətbiqə və ya bu qanunları davamlı şəkildə tapdalamağa

bağlı olduğu üçün qanunları tətbiqin özü, bu fəzilətlərin

praktikaya əks etdirilmələrinin təminatıdır. Ayrıca itələyici təminatları olan

davamlı qanuna bağlılığın iradəyə söykənən bir hərəkət olması səbəbi

ilə də iradəyə söykənən sayılarlar. Bunların yanında bunların igidlik,

iffət və ədalət kimi fəzilətli əxlaqla əlaqəli ağılı əmrlərlə, qorxaqlıq,

əsəbilik, reaksiyasızlıq, həyasızlıq və zulum kimi əxlaqi alçaqlıqlardan

saxlayan ağılı qadağan edər ehtiva etdikləri təsəvvür edilər. Ayrıca bunlar üçün

ağla söykənən mükafat və cəza deyə adlandırılan cəzalar və mükafatlar təsəvvür

edilər. Tərifləmə və tənqid etmə kimi.

Qısacası, bunlarla yuxarıdakı mərhələnin üzərində iştirak edən bir

başqa cinayət/günah mərhələsi qarşımıza çıxar. Bu mərhələ, əxlaqi hökmləri

Maidə Surəsi 116-120 ...................................................... 507

və bu hökmlərlə əlaqəli ağılı əmrləri dişləyə mərhələsidir.

Bu ağılı əmrlərin əmrlər olaraq sayılmasının səbəbi, lazımlı

gördükləri davranış ilə ağıl arasındakı möhkəm çağırışımdır. Ortada davranışın

lazımlılığına hökm verən və onu əmr edən bir hakim var

ki, o da insan ağılıdır. Ağla uyğun qadağan edərə qadağan demək də buna

bənzər. Bütün çağırışım nümunələrində eyni yanaşmas(n)ı sərgilərik. Əgər

aralarında möhkəm çağırışım əlaqəsi olan davranışların birini

etdiyimizi fərz edər və lazımlı saysaq, heç düşünmədən onun

yapışıq əkizi kimi gördüyümüz digər davranışın edilməsini əmr edər

və onu da lazımlı görərik, onu etməməyi o ağla uyğun əmri

dişləyə və sorğulanmağı tələb edən bir cinayət/günah sayarıq.

Buradan başqa bir xüsus ortaya çıxır ki, o da budur: Bu əxlaqi

fəzilətlər mütləq yerinə yetirilmələri lazım olan fərzləri ehtiva edərlər.

Eynilə bunun kimi pis sifətlər də haramlar ehtiva edərlər. Bunların yanı

sıra zinət və gözəl görünüş qazandırma mövqeyində olan bəzi

müstəhəb və mendup olan xüsuslar da ehtiva edərlər. Bu menduplar

hərçənd ağla söykənən əmrlərlə əlaqəli xoş görülən gözəl ədəblərdir;

amma əgər aramızda seçmə xüsusiyyətli biri var sayılsa, bu fəzilətlərlə

möhkəm möhkəmə əlaqəsi olan o ədəblər, əslində mendup olduqları

halda o yüksək səviyyəli adam üçün ağla söykənən əmr xüsusiyyəti qazanarlar.

Adam var sayılan yüksək tutumunun haqqını versin deyə özünə

bu əlavə yüklər yüklənər.

Bunu belə bir nümunədə açıqlaya bilərik: Təvazökar bir həyat yaşayan

bir bədəvi düşünək. Bu kimsə şəhərlərdəki ortalama həyatın

uzağında olan bir həyat səviyyəsində yaşadığı üçün yalnız ağılının çatdığı

və qavraya bildiyi zəruri ictimai hökmlərdən və ümumi ənənələrdən

məsul tutular. Bu adam zaman zaman əgər çirkin işlər

etsə və ya kobud sözlər söyləsə, şəhərli kəslər onun etdiklərinə

göz yumarlar. Anlayışının qıtlığı və izdihamların yaşadıqları

məskunlaşma vahidlərindən uzaqda oturması üzündən onu üzrlü

görərlər. Çünki sıx məskunlaşma vahidlərində adətlərin və ənənələrin

davamlı təkrarlanmaları, belə yerlərdə oturanlar üçün ən gözəl

müəllim olar.

Bunun yanında ortalama şəhərlilər də cəmiyyətin seçmə fərdlərinin

məsul tutulduqları ədəb incəliklərindən məsul tutulmazlar.

Çünki bu seçmə kəslər incə qavrayışlı və zərif ədəbli kəslərdir.

Ortalama insanlar ədəb incəliklərini və sözlə və ya hərəkətlə əlaqədar

508 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

nəzakətləri güdmədikləri zaman üzrlü hesab edilmələrinin səbəbi,

anlayış tutumlarının ancaq edə bildikləri işlər səviyyəsində olmasıdır.

Belə kəslərin fərqində olduqları ədəb qaydaları, edə bildiklərindən

ibarətdir. Tutumları bu şüurlarının tutumu ilə məhduddur.

Belələri üçün normal sayılan əlverişsiz hərəkətlər və sözlər,

seçmə kəslər üçün qınama səbəbi olar. Bu seçmə kəslər sadə

bir dil dolaşması, yüngül bir hərəkət gecikməsi, bir anlıq bir dalğınlıq,

yersiz bir işarə və ya göz qırpma üzündən qınanarlar. Belə şeylərin

hamısı onlar üçün cinayət/günah sayılar. Tək bu cinayət/günah dini və ya dünyəvi qanunların

maddələrinə zidd davranmaq mənasında deyil. Onlar

arasında "Yaxşıların yaxşılıqları, mukarreblerin (Allaha yaxın kəslərin)

pislikləridir" epiqramı məşhurdur.

İnkişaf yolunda çatılan mərhələ irəlilədikcə, bu tutuma çatılmadan

əvvəl fərq edilməyən, sıravi öhdəçilikli kəslərin hiss etmədikləri

və səlahiyyətlərin qovuşdurma və istintaq mövzusu

etmədikləri günahlandırar/cinayətlər ortaya çıxar.

Vasvası araşdırmaların nəticələrinə görə bu vəziyyət sevgi və nifrət

mərhələlərində ortaya çıxan hökmlərdə doruğa çatar. Necə ki nifrət

gözü -xüsusilə hirs halında- bütün yaxşı davranışları pis və qınanmağa

layiq deyə görər. Sevən kimsə də eşqə daldığında, quru

sevdaya düşdüyündə ürəyinin sevdiyindən ən kiçik bir şəkildə qafil

qalmasını böyük bir cinayət/günah sayar. Bütün davranışlarını və hərəkətlərini

sevgilisinə yönəltmiş olmasını kafi görməz. Çünki sevgilisinə

dönük bütün davranışlarını ürəyinin ona istiqamətli olması nisbətində

qiymətli qəbul edər. Əgər bir ürək qəfləti ilə sevdiyindən qoparsa,

sevdiyinə arxa çevirmiş, onun xatirəsindən qopmuş və buna görə

ürək təmizliyi pozulmuş deyə düşünər.

Belə bir kimsə yemə-içmə kimi həyatın zəruri fəaliyyətləriylə

məşğul olmağı belə cinayət/günah və sevgiliyə xəyanət sayar. Belə düşünər:

Bəli, bu fəaliyyətlər hər insanın zəruri olduğu qaçınılmaz fəaliyyətlərdir;

lakin zəruri fəaliyyətlərin hər biri özü etibarı ilə iradidir. Buna

görə bu fəaliyyətlərlə məşğul olmaq, sevgilidən başqası ilə

məşğul olmaq, ona arxa çevirməkdir ki, bu cinayət/günahdır. Bundan ötəridir

ki, aşiqlərin, quru sevdalıların, ümidsiz qəmlilərin və bu cür romantik

bir dərdə qapılmış olanların yemədən, içmədən və bənzəri

Maidə Surəsi 116-120 ................................................ 509

bioloji fəaliyyətlərdən kəsildiklərini görərik.

Peyğəmbərimiz (s. a. a) tərəfindən deyildiyi iler sürtülən bu söz

də bu mənada şərh olunmalıdır: "Ürəyim bəzi duyğuların nəşr/təzyiqi

altında qalır. Buna görə gündə yetmiş dəfə Allahdan üzr istəyirəm."

Bir baxıma bu ayələri də bu mənada şərh etmək mümkündür:

"Günahlarından üzr istə və axşam-səhər Rəbbinə

həmd edərək onu nöqsanlıqlardan tənzih et/ət." (Mömin, 55)

"Rəbbinə həmd edərək onu nöqsanlıqlardan tənzih et/ət. Heç şübhəsiz

O, tövbələri qəbul edəndir." (Nəsr, 3)

Quranda Nuh, İbrahim, Musa və Məhəmməd peyğəmbərlərdən

nəql edilən bu sözləri də bu mənada şərh etmək lazımdır.

Məsələn Hz. Nuh belə demişdir: "Rəbbim, məni, ana-atamı və evimə

mömin olaraq girənləri affeyle." (Nuh, 28) Hz. İbrahim də belə

bir duada ol/tapılmışdır: "Ey Rəbbimiz, hesaba dayanılacağı gün

məni, ana-atamı və möminləri affeyle." (İbrahim, 41) Hz. Musa isə

özü və qardaşı Harun haqqında belə bir dua etmişdir:

"Rəbbim, məni və qardaşımı affeyle, bizi rəhmətinin əhatəsinə

al/götür." (Ə'RAF, 151) Peyğəmbər əfəndimizdən (s. a. a) da belə nəql edilmişdir:

"Eşitdik və itaət etdik, Rəbbimiz bağışlamağını diləyərik; çevril

ancaq sanadır." (Bəqərə, 275)

Çünki peyğəmbərlər günahsız olduqları üçün günah etmələri,

dini hökmlərdən birinə zidd davranma mənasında cinayət törətmələri

mümkün deyil. Çünki onlar insanları bu hökmlərə çağırmaq

üçün göndərildilər. Sözləri ilə və tətbiqləri ilə bu hökmləri təbliğ

etmək üçün məşğul olurlar və Allah tərəfindən onlara itaət edilməsi

fərz qılınmışdır. Günah işləməyəcəyindən əmin olunmayan birinə

itaət edilməsini fərz etmək mənasız olar ki, Allahı belə bir

şeydən tənzih edərik.

Quranda bəzi peyğəmbərlərin zülm kimi bəzi pislikləri etiraf

etdikləri şəklindəki ifadələri də bu mənada şərh edə bilərik.

Yunus Peyğəmbərdən nəql edilən bu sözlər kimi: "Səndən başqa ilah

yoxdur, səni nöqsanlıqlardan tənzih edərəm. Mən zalımlardan

biri oldum." (Ənbiya, 87) Çünki peyğəmbərlərin bəzi mübah hərəkətləri

özləri üçün günah sayaraq bunlar üçün Allahdan üzr istəmələri

necə caiz isə, bu günahları özləri hesabına zülm saymaları

də caizdir. Çünki hər günah bir zülmdür.