Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(6-1-1) YARANMA TARİXİ, FORMALAŞMASI VӘ BANİSİ

Nəcd Әrəbistan yarmadasının böyük bir məntəqəsi, miladiXVIII, hicri-qəməri XII əsrdə vəhhabiliyin yaranma və yayılma mərkəzi olub, rəsmi olaraq Osmanlı imperiyasının bir hissəsi kimi tanınırdı. Nəcd, müxtəlif əmirliklərə bölünmüşdü. Onların hər birinin başında, zadəgan və qəbilə böyüklərindən biri dururdu. Bu əmirliklər, coğrafi və mədəni şəraitə görə bir-biri ilə müharibə edirdilər. Bu səbəbdən də, vahid dövlət təşkilatı yox idi. Bədəvilər və qəbilə üzvləri öz şeyx və əmirlərinə tabe və onlarda öz rəqibləri üzərində qələbə qazanmaq və öz mənafelərini qoruyaraq, genişləndirmək fikrində idilər.

Belə bir vəziyyətdə vəhhabilər hərəkatı, Məhəmməd bin Әbdülvəhhabın rəhbərliyi ilə yarandı. Daxili səbəblər, xüsusilə də Әrəbistandakı dağınıqlıq, təfriqə və siyasi, ictimai, dini və qəbilə ayrılıqları və Nəcd məntəqəsindəki dağınıq vəziyyət üzündən, mövcud problemlər üzərində qələbə qazanıb, Səudiyyə əmirlərində kömək alaraq ‒ bə᾽zən zor gücü ilə, bə᾽zən də birlik və vəhdətə (Nəcdin ən böyük ehtiyacı birlik idi) də᾽vət etməklə ‒ inkişaf etməyə və günbəgün öz əhatə dairəsini genişləndirməyə başladı. Bu cərəyan Ibn Səud və onun ardınca, digər qəbilə başçıları ilə müqavilə bağlayaraq ‒ hərbi gücə əsaslanmaqla ‒ Allah yolunda cihad, yaxşı işə də᾽vət və pis işdən çəkindirmək və şirklə mübarizə adı altında genişlənirdi. Onunla birlikdə, Ibn Səudun siyasi və hərbi gücü də artıb, qanuni hökumət formasını aldı. Vəhhabilərin və Ali Səudun Hicaz vilayətində hakimiyyətləri üç dövrə bölünür:

1. Yaradıcı dövrdən 1820-ci miladi ilində Misir qoşunlarının hücumuna qədər (Düriyə şəhəri hökumətin mərkəzi idi).

Bu dövrdə vəhhabilik bütün Nəcdə yayıldı (1786 miladi) və köçəri ərəblərlə əmirliklərin əhalisi, dini və siyasi rəhbərlərin birliyi altında, bir çox Nəcd əhalisinin canı bahasına nisbətən güclü dövlət qurdular. Hicri-qəməri 1179-cu ildə Ibn Səudun və h.q. 1206-cı ildə Məhəmməd bin Әbdül Vəhhabın ölümündən sonra, nəcdlilərin siyasi və dini

daxili üsyanları yatırdıqdan və nisbi sakitlikdən sonra Nəcd dövləti müdafiə vəziyyətindən çıxıb hücuma keçərək, Fars körfəzi sahillərinə ilk hücumunu başladı. Onlar bir çox döyüşlərdən sonra bu məntəqəyə hakim oldular və h.q. 1217-ci ildə bütün Әrəbistanı öz hakimiyyətləri altına aldılar. Növbəti addımda Suriya, Iraq və Fələstinin şəhər və kəndlərinə hücumlara başladılar və bu əsnada müsəlmanları, sünnü və şiə ərəbləri müqavimətə göstərməyə vadar edən faciələr törətdilər. Osmanlı dövləti daxili iğtişaşlar, Balkan yarmadasındakı üsyanlar və Rusiya ilə müharibə üzündən, vəzifələrindən birinin Osmanlı imperiyasının hakimiyyəti altında olan torpaqların parçalanması olan bu fitnəni boğmaqda aciz idi. Elə buna görə də, bu vəzifəni Misirin hakimi Məhəmməd Әli Paşaya tapşırdı. O da, Islam hakiminin əmrinə əməl etmək və özünün Әrəbistana hakim olmaq arzusunu yerinə yetirmək üçün h.q. 1226-cı ildə Suriya və Iraqın fəthi üçün açar sayılan Nəcd və Hicaza hücuma keçdi. Bir neçə il çəkən döyüşlərdən sonra vəhhabiləri şiddətlə əzərək, h.q. 1229-cu ildə Әmir Səudun canişini olan Әmir Әbdullahı tutaraq, Misirə və Osmanlıya göndərdi.

2. Ikinci dövr, Səudiyyə şahzadələrindən olan Türki və Feysəlin yenidən hakimiyyəti ələ keçirmələrindən başlayıb, Hail hakimi Ibn Rəşidin hücumuna qədər davam edir.

Ilk dövrdə Riyad şəhəri paytaxt idi. Bu dövr 1820-ci miladi ilindən başlayır və 1896-cı ilədək davam edir. Ibrahim paşanın Misirə qayıdışından sonra 1820-ci ildə vəhhbi hökuməti yenidən Ali Səudun qalıqları, yə᾽ni, Türki və Feysəl vasitəsi və Britaniya dövlətinin himayəsi altında bərpa edilib, misirlilərin məğlubiyyətini danılmaz etdi. Belə ki, bu dəfə Misir qoşunları Әrəbistanı tərk etməyə məcbur oldular və Britaniya, Fars körfəzi sahillərinin mütləq hakiminə çevrildi. Sonda ingilis qüvvələrinin təfriqə salması nəticəsində, Әrəbistan yarımadası yenidən aramsızlaşaraq, ayrı-ayrı hökumətlərə bölündü. Belə ki, qəbilələr vəhhabilərin hakimiyyətinə qarşı üsyan edərək, Nəcddəki vəhhabi dövlətinə baş əyməkdən boyun qaçırdılar. Şəmar əmirliyi, Rəşid sülasəsinin başçılığı ilə, Nəcddəki daxili vəziyyətdən və vəhhabi dövlətinin tənəzzülündən istifadə edərək, dini azadlıq siyasətinə əməl etmək, ticarəti və sənayeni inkişaf etdirmək, nizam-intizam və sabitlik, güclü və mərkəzləşdirilmiş bir hakimiyyət yaratmaqla, Nəcdin vəhhabi hakimiyyəti ilə üz-üzə duraraq, Osmanlı dövlətinin himayəsi ilə Әr-Riyad əmirləri ilə şiddətli mübarizəyə başladı. 1884-cü ildə Şəmarlılar Nəcd vəhhabilərini məğlub edib, Әr-Riyadı ələ keçirdilər. Həmin dövrdə Səudiyyə əmiri onların vassalına çevrildi. 1890-cı ildə onun Küveytə qaçışından sonra Səudiyyə əmirliyi tamamilə ləğv edildi və Nəcd, böyük Şəmar dövlətinin əyalətlərindən birinə çevrildi. Lakin iş bununla bitmədi və 1904-cü ildə, Şəmar dövlətinin ordusu və ingilislərin himayəsində olan Ibn Səudun qoşunları arasındakı çoxlu döyüşlərdən sonra Osmanlı dövlətinin beynəlxalq siyasətindəki zəifliyi və daxili münaqişələrin həllindəki acizliyi üzündən, bir daha Səudiyyə vəhhabi dövləti ‒ ingilislərin himayəsi altında ‒ yaradıldı.

3. 1902-ci ildə, Ibn Səudun Әr-Riyadı Ali Rəşiddən aldığı vaxtdan və Səudiyyənin ərazi və hakimiyyəti genişləndiyi andan indiyədək.

Üçüncü dövrdə vəhhabi dövləti ingilislər tərəfindən himayət olunaraq, daxili siyasətdə öz mövqelərini möhkəmləndirməyə başladılar. Köçəri qəbilələri boyun əyməyə məcbur edərək, Әxəvan hərəkatının köməyi ilə, vəhhabiliyə əsaslanan ictimai və əxlaqi qayda-qanunları həyata keçirdi. Müxalifətin üsyanlarını yatıraraq, qəbilələri tərksilah etməklə, sözü gedən əxəvan cərəyanının köməyi ilə yeni ordu təşkil etdi və öz hakimiyyətini, Nəcdin hüdudlarından ətrafa yayaraq, Məkkə və Mədinəni diqqət mərkəzinə aldı.

Beləliklə, Taifin, Mədinənin və daha sonra Məkkənin işğalından sonra 1932-ci ildə Ibn Səud padşahlığı və Әrəbistan dövləti yarandı.

(6-1-2) VӘHHABİ HӘRӘKATININ KÖKLӘRİ, XÜSUSİYYӘTLӘRİ VӘ İDEOLOJİ-SİYASİ MÖVQEYİ

Vəhhabiyyət cərəyanı, Islam tarixindəki keçmiş məzhəbi hərəkatlardan kök alır. Ilk banisi və inkşafı yolunda gərginliklə çalışmış şəxsin Nəcdin h.q. XII əsrindəki alimlərindən Məhəmməd ibn Әbdülvəhhabın olmasına baxmayaraq, vəhhabilərin əqidələrini yaradan o deyil. Hələ ondan çox əsrlər öncə, bu əqidə və fikirlərin bir hissəsi müxtəlif formalarda söylənmişdi. Lakin münasib coğrafi, ictimai və siyasi şəraitin yoxluğu üzündən, yeni məzhəbə çevrilməyib, ətrafına çoxlu tərəfdar toplaya bilmədi. Bu əqidə sahiblərindən aşağıdakı şəxslərin adlarını çəkmək olar:

1. Qəbirlərin ziyarətini qadağan etmiş IV əsr hənbəli alimi, Әbu Muhəmməd Bərbəhari;

2. Peyğəmbərin ziyarətini və şəfaətini inkar etmiş, Ibn Bəttə adı ilə tanınan Hənbəli alimi, Abdulla bin Məhəmməd Ukbəri (h.q. 387-ci ilində vəfat etmişdir);

3. H.q. 387-ci VII-VIII əsrlərin hənbəli alimi, Ibn Teymiyyə (h.q. 728-ci ildə vəfat etmişdir);

4. Ibn Teymiyyənin şagirdlərindən olan Ibn Qəyyum Cəvziye (h.q. 751-ci ildə vəfat etmişdir).

Bu şəxslərin arasında, Ibn Әbdül Vəhhabın fikirlərinə tə᾽siri, daha çox Ibn Teymiyyə göstərmişdir və Ibn Әbdül Vəhhabın ən mühüm fikirləri ondan götürülmüşdür. Buna görə də, Ibn Teymiyyənin nəzərlərini aşağıdakı dörd cümlədə xülasə etmişlər:

1. Allahın kitabına, Peyğəmbər (s)-ın sünnətinə qayıdış, Allahın sifətlərinə aid olan ayə və hədislərin dərk olunmasında saleh əcdadların yolu ilə getmək, filosof və sufi natiqlərin yolundan ‒ saleh sələflərin yolu ilə uzaqlaşmadığına görə ‒ imtina;

2. Bid᾽ət və pisliklərlə, xüsusilə şirkə səbəb olan işlərlə mübarizə. O cümlədən, qəbir üzərinə əl qoymaq və onun kənarında namaz qılmaq, qəbir əhlindən arzu istəmək, Allahdan başqasından kömək istəmək, avam camaatın xeyir və şər gözlədiyi ağac və daşlardan imdad diləmək;

3. Peyğəmbər (s) barəsində ifrat və yalan söyləməmək və yalnız, onun məsləhətlərinə əməl etmək;

4. Ictihad yolunun (imkanının) tam açıq olmasına e᾽tiqad və təəssübkeş ardıcılları ilə mübarizə.

Hənbəli məzhəbindən olan, ruhani ailəsində böyümüş şeyx Məhəmməd bin Әbdül Vəhhab, Ibn Teymiyyə kimi bir çox keçmiş hənbəli alimlərinin əsərlərindən istifadə etmək imkanına malik idi. Bundan başqa o, digər ölkələrə səfərlərində hənbəli alimləri, o cümlədən Dəməşq alimləri ilə əlaqə qurmuş, Mədinədə Şeyx Abdullah bin Ibrahimin tə᾽siri altında olmuşdur. Bəsrədə uzun müddət qalması, onun elmi şəxsiyyətinin və fikirlərinin formalaşmasında böyük rol oynamışdı.

Ibn Әbdül Vəhhabın tə᾽liminin əsas aspektləri və islahedici prinsiplərini aşağıdakı formada söyləmək olar:

1. Şirk və xurafatla mübarizə və saleh əcdadların Islamına (əsl Islama) qayıdış.

Şeyx Məhəmmədin əsas fikri, şirklə mübarizə və tövhidə ‒ özünün uydurduğu tövhid ‒ də᾽vət məsələsi idi. «Kitab ət-tohid kəşf şübəhat əl-üsul əs-səlasə» və «Məcmuətun-hədisun-nəcdiyyə» kimi əsərlərində fiqhi məsələ və hökümləri öz baxışlarına uyğun izah edirdi.

2. Ağıl, fəlsəfə, ictihad, Qur᾽anın təfsiri, sufilik, irfan və istənilən yeniliklə, bid᾽ət adı altında mübarizə.

Ibn Әbdül Vəhhab əcdadlarından təqlid edərək, «Istənilən bid᾽ət yol azmaqdır və hər yol azma, atəşə girməyə səbəb olar» fikrinə inanırdı.

3. Vəhdət və dini-ərəb xilafəti məsələsi və osmanlı türkləri ilə ziddiyyət;

Vəhhabiyyət hərəkatı və Nəcdlə Hicazın dağınıq ərəb qəbilələri və köçəri tayfalarının Ali Səudun qüdrəti altında birləşdirilməsi, daha çox osmanlı əleyhinə milli hərəkata bənzəyir və vəhhabilərin, dinə qərb baxımından baxmalarından xəbər verir. Öz aralarında birliyə nail olmalarına və hökumət qurumlarına baxmayaraq, bu hərəkatın qərb cəmiyyətin və Islam dünyasında müsbət tə᾽siri müşahidə edilir. Әksinə, Ibn Әbdülvəhhab və ardıcılları, hətta qeyri-ərəb sünnüləri də müsəlman saymamış və onlara qarşı döyüşmüşdür. Bu hərəkat, xilafətin ərəblərə məxsus olduğunu qeyd edirdi. Onu da demək lazımdır ki, vəhhabilərin osmanlılara zidd mövqe tutmaları, tamamilə ingilislərin siyasət və mənafeləri ilə üst-üstə düşürdü (bu barədə ötən səhifələrdə qeyd olundu).

4. Şiələrlə düşmənçilik.

Şiələrə qarşı məzhəbi-siyasi mövqe tutmaq, tarixi keçmişə malikdir. Vəhhabilər ağıl, fəlsəfə, ictihad, sufilik, irfan və zahirdən başqa digər təfsirləri inkar etməklə ağıl, fəlsəfə, ictihad və s. kimi əsaslara malik olan şiəliklə, tam qarşı-qarşıya durur. Onların şiələrlə düşmənçiliyinə, fikri amillərdən başqa, siyasi amillərdə tə᾽sir göstərmişdir. Onların əsas baxışlarında dəyişikliklərin baş verməsinə baxmayaraq, yarandıqları gündən indiyə qədər şiə ilə düşmənçilikləri, sabit və daimi bir mövqe olaraq qalmışdır. Hətta bə᾽zi dövürlərdə, bu düşmənçilik qeyri-hənbəli sünnülərə qarşı da edilmişdir.