Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(6-2-2) XÜSUSİYYӘTLӘR VӘ FİKRİ-SİYASİ MÖVQELӘR

Sükusi hərəkatının xüsusiyyətlərinə keçən bəhslərdə ötəri toxunulmasına baxmayaraq, bir daha geniş açıqlanılması yaxşı olardı. Bu hərəkat qərbin və Avropa dövlətlərinin fikri, hərbi hücumlarına qarşı e᾽tiraz edərək, siyasi, hərbi xüsusiyyətlərə malik idi və güclü islahatçı ideyalarla çıxış edirdi. Sükusinin ardıcılları Allahın və Peyğəmbər (s)-ın əmrlərinə itaət etməklə, bid᾽ətlər və xürafatlardan uzaqlaşmağa və müsəlmanların ictimai həyatını yaxşılaşdırmağa sə᾽y göstərirdilər. Onlar sufiliyə əsaslanan əxlaqi və ictimai tərbiyəni özləri üçün əsas vəzifə seçərək, mərkəz və bölmələrdə geniş formada müsəlman və qeyri-müsəlmanların cəzb edilməsinə başladılar. Zor və vəhşilikdən istifadə etməkdən tamamilə çəkinir, mülayim və qənaətedici tə᾽lim formaları ilə Afrika müsəlmanlarının ürəklərinə yol tapırdılar. Bə᾽zi sufizm firqələrinin ifratçılığını və vəhhabilərin qruplaşma xüsusiyyətlərini kənara qoyaraq, təbliğat işlərini ciddi sayıb, bu işə başladır. Onlar ictimai

xüsusiyyətləri və əkinçilik, ticarət, təhsil, hərbi sahə və s. işlərdə insanların iştirakını genişləndirərək, Liviya səhralarının abadlaşdırılması, güclü ordunun təşkili və siyasi, ictimai, mədəni orqanların yaradılmasında müvəffəqiyyətə nail oldular və güclü dövlət qurdular. Sufilərin adi sistemlərinə zidd olaraq, nizam və təşkilat, icma və ümumi birlik kimi iki prinsipə əsaslanan yeni sistem qurdular. Sükusilər rəhbər və imama itaət və qayda-qanunlara əməl etmək üzərində tə᾽kid edirdilər. Onlar məhkəmə sistemi və ictimai təhlükəsizliyin tə᾽mini quruluşlarını yaratdılar və nəhayət, bu sə᾽ylərin səmərəsi «xalq hökuməti» oldu. Lakin Islam hökmlərini həyata keçirmək istəyən bu yeni hökumət, işlərin icrasında bir çox əməli problemlərlə üzləşdi. Bunun da səbəbi, ictihadi baxışların yoxluğu və cari hökumət məsələlərinin Islam hökmləri və qanunları ilə uyğun gəlməməsi idi. Sükusilərin rəhbəri, yə᾽ni Məhəmməd ibni Әlinin ictihad etməsi iddiasına baxmayaraq, ağıl və dəlilə meyillərin yoxluğu üzündən, güclü ictihada malik deyildi. Məhz bu amil, cəmiyyət və hökumətin idarə edilməsi zamanı onların nəzəri və əməli problemlərini ikiqat artırırdı. Bu problem müxtəlif daxili və xarici çətinliklərlə üzləşmiş Seyid Әhməd Şərifin rəhbərliyi dövründə daha çox nəzərə çarpırdı. O, tə᾽siredici cihad hökmü verməsinə baxmayaraq, sonda hökumətin idarə edilməsindəki problemlər səbəbindən yaradılmış vəziyyətə tabe olaraq, siyasi rəhbərlikdən imtina etdi.

Sükusilərin digər fikirlərindən (e᾽tiqadlarından) misal, yadların hücumu müqabilində müsəlmanların vəhdətinə inamını yad etmək olar. Belə ki, daxildə yumşaqlıq və mülayimlik, düşmənlərlə rəftarda isə cihad, mübarizə və müharibə tərəfdarı idilər. Bəlkə də onları, «Әşəddu ələl kuffar, rahmə beynəhum»un bariz nümunəsi adlandırmaq olardı. Bu ruhiyyə həmin hərəkatın Osmanlı dövlətinə baxışının mülayim olması, Osmanlı xəlifəsi ilə dostluq əlaqələrinin qurulması və müştərək düşmənlərə qarşı Osmanlıların kömək və himayəsindən yararlana bilmələrinə səbəb olmuşdur. Sükusilər öz tə᾽limlərinin prinsiplərinə uyğun olaraq, çağırış və güclərinin tədriclə bütün Islam dünyasına yayılması, Islam ölkələrinini azadlıqları və özlərinin qəbul etdiyi xəlifənin rəhbərliyi altında bütün müsəlmanların birləşməsinə çalışırdılar. Bu xəlifə mütləq sükusi olmalı idi. Lakin hadisələrin gedişatı, bu böyük hədəflərin həyata keçirilməsi və icrası üçün onlara aman vermədi. Yalnız öz hakimiyyətləri altında olan ərazilər, siyasi hökumətlər və ictimai, iqtisadi və siyasi sahələrində fəallıqla layihə quraraq, yaxşı nəticələr əldə etdilər.

(6-2-3) NӘTİCӘLӘR, ARAŞDIRMA VӘ QİYMӘTLӘNDİRMӘ

Sükisiyə müstəqil məzhəb olmadığına görə, ‒ islahatçı və maliki məzhəbinə tabe olduğu üçün ‒ Mərakeş, Səhran və Sudanın xalqları üzərində yaxşı tə᾽sir buraxdı. Bu nəticə, hələ də həmin məntəqə xalqlarının canlarında, ürəklərində mə᾽nəvi bir qüvvə kimi qalaraq, onları abadlıq və yaxşılığa doğru aparır. Bu hərəkat malik olduğu əsl mahiyyət və mə᾽na ilə daxili tənəzzül və qərb istismaçılarına qarşı münasibətdə böyük gücə malik olduğunu göstərdi. Lakin bir sıra dəlillər, o cümlədən:

1. Rəhbərlə arasında ictimai təfəkkür və ictihadın olmaması;

2. Xarici təzyiq və müharibələr;

3. Bir sıra yerli feodalların müxalifəti;

4. Hərbi imkanlara malik olmaması səbəbindən məğlub oldu.

Әn mühüm dəlil bu yeni hökumətin yeni problemlərə dini baxımda sür᾽ətli cavab verməməsi idi. Nəticədə, hərəkatın əsl rəhbəri olan Seyid Әhməd Şərif, siyasi rəhbərlikdən əl çəkdi və onun yerinə Seyid Məhəmməd Idris, yalnız hərəkatın siyasi rəhbərliyini öz üzərinə götürdü. O, ölkəni dünya səhnəsinə çıxarmaqla yanaşı, Osmanlı hökumətinin ardınca gedərək, müttəfiqlərin cərgəsinə qoşuldu. Belə bir həssas və qeyri-bərabər şəraitdə gedən proseslərə qoşulmaq, yalnız müstəqil hərəkət etməni itirmək və böyük qüdrətlərin əlində oyuncağa çevrilməklə nəticələndi. Bu səbəbdən, Seyid Məhəmməd Idris Avropa dövlətləri ilə razılığa gələrək, həqiqi islahatçı və inqilabi rəhbərliyi mühafizəkar və asılı rəhbərliyə çevirdi. Onun bu addımı hərəkatın tam məğlubiyyəti üçün şərait yaratdı. Hər halda, sükusiyyə də vəhhabiliyin aqibəti ilə üzləşdi. Bir fərqlə ki, güclü islahatçı, əxlaqi və mə᾽nəvi anti-imperialist əsaslara malik olduğu üçün Afrikanın şimal və şərqindəki müsəlmanların anti-imperialist və islahatçı cərəyanları, o cümlədən sudanlı Mehdi hərəkatı üzərində böyük tə᾽sir buraxdı. Hazırda bu hərəkatın qiymətli tarixi Liviya xalqı üçün çox əzizdir və Seyid Әhməd Şərif və Ömər Muxtarın xatirələri həmin ölkənin rəhbərləri və mücahidləri kimi yad edilir. Bəlkə də Kəzzafi hökumətinin sabitliyinin, bu qiymətli mirasın nəticəsi olduğunu söyləmək olar.

(6-3) SUDANLİ MEHDİ HӘRӘKATI

Sudanın ‒ Afrikanın ən böyük ölkəsi ‒ ərazisi 2,505,813 km-dir. Müxtəlif məzhəb və millətlərdən olan əhalisinin sayı 25 milyondan artıqdır. Dini tərkibi müsəlman, məsihi və anemistlərdən ibarətdir. Ömər əl-Bəşirin rəhbərlik etdiyi hərbi şura tərəfindən idarə olunur.

Sudan XIX əsrin sonlarınadək şimal və cənub hissələrə bölünmüşdür. Ölkənin şimal hissəsi əvvəlcə Osmanlı imperiyasının, daha sonra isə Misirin bir hissəsi idi. Ölkənin cənub hissəsində dağınıq qəbilə hökumətləri ağalıq edirdilər. 1881-ci ildə «Mehdi» adı ilə məhşurlaşmış Sudanın məzhəbi rəhbəri Məhəmmədin Әhməd ibni Abdullah ölkənin şimal və cənubunu birləşdirərək, Misir və Ingiltərənin müştərək istilasına qarşı hərəkat yaratdı. Biz bu hərəkatı üç mərhələdə araşdıracağıq: