Janubiy amerika iqlimi va ichki suvlari. Reja

Janubiy amerika iqlimi va ichki suvlari.
Reja:
1. Janubiy amerikani iqlimini hosil bo’lishi .
2. Iqlimi mintaqalari.
3. Ichki suvlari.
4. Daryolar va ko’llar

1.Janubiy Amerika mategining iqlimining hosil bo’lishi.
Janubiy Amerikaning ayrim iqlim xususiyatlari Afrikaning iqlim xususiyatlariga o‘xshab ketadi.Bunga sabab har ikkala materik ekvatorning ikki tomonida joylashgan. Biroq Janubiy Amerikaning asosiy qismi ekvatordan janubda, kamroq qismi esa shimolda joylashgan.Afrikaning hududi esa ekvatorning har ikkala tomonida simmetrik joylashgan.
Materiknng kengaygan katta qismi ekvatorial va tropik kengliklarga toraygan janubiy qismi subtropik va mo‘’tadil kengliklarga qaraydi. Janubiy tropic chiziq materikning Rio-de-Janeyro shahrining janubrog‘idan o‘tadi.
Janubiy Amerikaning asosiy qismi Afrikaga o‘xshash juda katta mikdorda quyosh radiatsiyasini qabul qiladi.Bu yerda quyoshdan keladigan umumiy radiatsiya miqdori har 1 sm2 maydonda 140-160 kilo kaloriyami tashkil etadi. Materikning janubiy qismida, 40° j.k. dan janubroqda bu ko‘rsatkichlar har 1 sm2 maydonda 120-80 kilo kaloriyagacha kamayadi. Bu jihatdan har ikkala materikning bir xil kengliklardagi iqlim sharoiti bir-biriga o‘xshashroq.Lekin Janubiy Amerika bilan Afrika iqlimi o‘rtasida o‘xshashliklardan tashqari keskin farqlar ham bor. Janubiy Amerikaning katta qismi ekvator atrofida joylashgan bo‘lishiga qaramasdan bu yerda Afrikadagiga o‘xshash jazirama issiq, bo‘lmaydi va juda keng maydonlarni egallab yotgan arid iqlimli cho‘l landshaftlari ham yo‘q. Janubiy Amerika iqlimini shakllanishida Atlantika va Tinch okeanlarining roli katta. Ammo materikning g‘arbiy qismi bilan sharqiy qismini iqlimini hosil bo‘lishida okeanlardan keladigan havo massalarining ta’sir doirasi yer yuzasining orografik tuzilishiga kura-ma’lum darajada cheklangan. Atlantika okeanidan keladigan havo massalari materik ichkarisiga-kirib borib, And tog‘ tizimini sharqiy yonbag‘rigacha ta’sir etadi. . Janubiy Amerikaning g‘arbiy chekka kismida And tog‘ tizimi butun matermk bo‘ylab cho‘zilib, to‘siq vazifasini bajarganligi sababli Tinch okeanidan keladigan havo massalarining ta’sir darajasi Atlantika okeanidan keladigan havo massalarining ta’sir doirasiga nisbatan g‘arbiy tor polosa bilan chegaralanadi G‘arbiy sohilni faqat iqlimini emas, balki xilma-xil tabiat komplekslarini shakllanishida Peru sovuq oqimining roli katta.Jumladan okean sohiliga yaqin joylashgan Atakama cho‘l landshaftlarining vujudga kelishi Peru sovuq oqimi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bevosita uning hosilasi hisoblanadi. Janubiy merikaning asosiy iqlim xususiyatlarini materik ustida shakllanib, yil davomida hukmronlik qiladigan ekvatorial havo massalari belgilaydi. Ekvatorial havo massalari o‘zining sernamligi va doimyn iliqligi bilan mo‘’tadil kenglik havo massalaridan farq qiladi. Shuning uchun ekvatorial va subekvatorial qengliklarda havoning harorati yil davomida deyarli o‘zgarmaydi. Ekvatorial havo massalari bir yarim shardan ikkinchi yarim sharga shimoliy va janubiy ekvatorial passatlar yordamida almashinib, atmosfera yog‘inlarini tez-tez takrorlanib turishiga imkoniyat yaratadi.Materik iqlimining shakllanishida okeanlar ustida hosil bo‘lgan tropik havo massalari ham ishtirok etadi. Okeanlar ustidagi tropik antitsiklonlardan hosil bo‘lgan tropik havo massalari materikka passat shamollari yordamida olib kelinadi. Bu havo massalari o‘zining xususiyatlariga ko‘ra ekvatorial havo massalariga ancha o‘xshash. Materikning tropik kengliklarida dengiz havo massalarining transformatsiyalanish natijasida kontinental havo massasi shakllanadi. U nisbatan quruk va haroratining o‘zgarishi fasllarga qarab sezilib turadi. Materikning eng janubiy qismini iqlimiga mo‘’tadil kenglik havo massalari ta’sir etadi. Janubiy Amerikaning geografik joylashishi uning hududida faqat subekvatorial iqlim mintaqasining ikki marta ekvatordan ham shimolda hamcjanubda takrorlanishiga imkon beradi. Boshqa iqlim mintaqalari esa ekvatordan faqat janubga tomon almashinib boradi. Materikning g‘arbiy qismidagi And tog‘ tizimi uchun balandlik iqlim mintaqalari harakterli. Materik yer yuzasining tuzilishi atmosfera sirkulyatsiyasiga hamda harorat va og‘inlarning notekis taqsimlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, eng ko‘p yog‘ingarchilik g‘arbiy Amazoniyada, Janubiy Chilida va shimoli-g‘arbiy And tog‘larining g‘arbiy qismida bo‘ladi bu yerlarda yillik yog‘in miqdori 5000-6000 mm ga yetadi. Hatto shimoli-g‘arbiy And tog‘larining g‘arbiy qismidagi pasttekisliklarda 7000 mm gacha, Qirg‘oq Kordilerasining g‘arbiy yon bag‘rida 10000 mm gacha yomg‘ir yog‘adi. Bu regionda yil davomida yogingarchilik bo‘lmaydigan kunlar sanoqli. Gviana va Braziliya yassi tog‘liklarining sharqiy yon bag‘rlarida ham yog‘in juda ko‘p yog‘adi va uning o‘rtacha yillik miqdori 2000-3000 mm ni tashkil etadi, Patagoniya bilan And tog‘lari o‘rtasidagi zinapoyasimon platolar kontinental tropik havo massalari ta’sirida bo‘lganligi sababli qurg‘oqchil va bu yerga tushadigan yog‘in mikdori 150-250 mm dan oshmaydi. Tinch okeanning And tog‘lariga tutashgan sohilida, Chilining shimoliy-qismidagi Atakama cho‘lida bir necha yillab muttasil yog‘in yog‘maydi.
Janubiy Amerikaning katta qismida haroratning yuqori bo‘lishi namlikning yetarli darajada bo‘lishi o‘simliklarning yil bo‘yi vegetatsiyasini davom etishiga
qulay sharoit yaratib beradi Materikda barcha madaniy tropik o‘simliklarni
yetishtirish va har yili bir necha marta hosil olish uchun qulay sharoit mavjud.
Janubiy Amerika ekvatorning har ikkala tomonida joylashgan, biroquning
asosiy qismi janubiy yarim shardadir. Materikning eng keng qismi tropiklar
orasida joylashgan bo‘lib, subtropik va o‘rtacha kengliklarda eng kambar hamda
qirg‘oqlari o‘yilib ketgan qismi joylashgan Janubiy Amerikaning geografik
jihatdan 12° sh k. bilan 56° j. k. da joylashgapligi bu territoriyaga yuqori
darajada quyosh radiatsiyasining tushishi uchun qulaydir. Materikning katta
qismida yillikyalpi radiatsiya miqdori 120- 160 kkal sm2 ga teng, chekka
janubidagina bu miqdor 80 kkalsm gacha kamayadi. Er yueasining radiatsiya balansi miqdori qishda 45° j. k. dan janubda, ya’ni materikning juda kichik qismidagina manfiydir. Janubiy Amerikada, SHimoliy Amerikadagi kabi, iqlim hosil qiluvchi muhim omil uning orografiyasidir. Atlantika okeanidan keluvchi havo oqimlari g‘arbga to And tog‘larining etaklarigacha erkin kirib kela oladi. G‘arbda va qisman shimolda And tog‘lari to‘sig‘i Tinch okean bilan Karib dengizidan kirib keladigan havo oqimlari harakatiga to‘sqinlik qiladi.
Atlantika va Tinch okeanlarining materik qirg‘og‘i yaqinidagi oqimlari ta’siri
ham kattadir. Jakubiy Passat oqimining Gviana va Braziliya tarmoqlari
Atlantika okeanida Janubiy Amerika qirg‘oqlari yaqinida +3°S atrofida qishki
musbat anomaliya hosil qiladi. Tinch okeandagi deyarli ekvatorgacha etib
boruvchiPeru salqin oqimi esa Antarktikadan shimolga sovuq suvlarni surib
kelib, ekvatorial zonada shu kenglikdagiga qaraganda temperaturani 4°S ga
pasaytiradi.Janubiy Amerika ekvatorning ikkala tomonida joylashgan, ammo uning katta qismi janubiy yarimsharda joylashgan. Materikning eng keng qismi ekvator va janubiy tropik o'rtasida joylashgan bo'lib, subtropik va mo''tadil kengliklarda uning toraygan va kesilgan uchi joylashgan.
Geografik joylashuvi materikning deyarli butun hududida quyosh radiatsiyasining yuqori miqdoriga olib keldi.Uning ko'p qismi yiliga 120 - 160 kkal / sm² (5,000-6,700 MJ / m²) oladi, o'ta janubda bu qiymat 80 kkal / sm² (3,300 MJ / m²) ga tushadi.Yer yuzasining radiatsiya balansi mavjud salbiy ma'no qish mavsumida faqat janubda 45 ° S lat.
Janubiy Amerikada ham, Shimoliy Amerikada ham iqlim shakllanishining muhim omili uning orografiyasidir. Atlantika va Tinch okeanlarining materik sohillaridagi oqimlari katta ahamiyatga ega. Gviana va Braziliya oqimlari Amerika qirg'oqlarida 3 ° S darajasidagi qishki ijobiy anomaliyani yaratadi. Peru sovuq oqimi ekvator zonasidagi haroratni ushbu kengliklarning o'rtacha darajasiga nisbatan 4 ° C ga pasaytiradi.
Janubiy Amerikaning ko'p qismi uchun atmosfera sirkulyatsiyasining eng muhim turi bu ikkala yarim sharda ham savdo shamolidir.Nisbatan nam tropik havo massalari Atlantika choʻqqilarining gʻarbiy chekkalari boʻylab olib oʻtiladi.
Materikning g'arbiy chekkasi ma'lum darajada janubiy Tinch okeanining sharqiy chekkalari va ular bilan bog'liq janubiy va janubi-g'arbiy shamollar va savdo shamollarining ta'siriga duchor bo'ladi.
Materikning o'ta janubiy qismiga mo'tadil kengliklarning g'arbiy o'tishi ta'sir qiladi.
Janubiy Amerika asosan ekvatorial, ham subekvatorial, ham janubiy tropik, subtropik va mo''tadil zonalarda joylashgan.
1. Ekvatorial iqlim Amazoniya pasttekisliklarining deyarli barchasini, Gviana tog'larining qo'shni qismlarini va Orinoko pasttekisliklarini o'z ichiga oladi. Bu kamar yil davomida mo'l-ko'l yog'ingarchilik va bir xil yuqori harorat (+24, +28 ° C) bilan tavsiflanadi. Yillik yogʻin miqdori 1500 dan 2500 mm gacha, And togʻ yon bagʻirlarida va Tinch okeani sohillarida yiliga 5000-7000 mm gacha koʻtariladi.
2. Subekvatorial kamar Orinoko pasttekisligi, Karib dengizi sohillari, Gviana tog'lari va Gviana pasttekisliklarining muhim qismini, Amazon pasttekisligining janubiy qismini va Braziliya tog'larining shimolini egallaydi. Subekvatorial iqlimning o'ziga xos xususiyati yog'ingarchilikning mavsumiy taqsimlanishidir. Janubiy yarimsharda yomg'irli mavsum dekabrdan maygacha davom etadi va uning davomiyligi ekvatorga qarab ortadi. Shimolda yomg'irli mavsum maydan dekabrgacha davom etadi.
3. Tropik iqlim zonasi faqat janubiy yarimsharga kiradi, Braziliya tog'larining sharqiy va janubi-sharqini egallaydi. Mintaqaning sharqiy qismi Atlantika okeanidan yil davomida yog'ingarchilik olib keladigan savdo shamollari tufayli nam iqlimi bilan ajralib turadi. Materikning ichida (Gran Chako tekisligi) iqlimi qurg'oqchil, maksimal yozgi yog'ingarchilik va aniq qish davri. Tinch okeani sohillari 5 dan 30 ° S gacha sohilboʻyi choʻl va yarim choʻl iqlimi mintaqasida joylashgan. Yuqori nisbiy namlik (89%) bilan bu erda juda kam yog'ingarchilik tushadi.
4. 30 ° S dan janubda joylashgan hudud S lat. ichiga tushadi subtropik iqlim zonasi. Materikning janubi-sharqida bir xil nam subtropik iqlim mavjud.Yozda musson tabiatining shimoli-sharqiy shamollari namlik olib keladi, qishda yog'ingarchilik qutb jabhasi bo'ylab siklon faolligi bilan bog'liq.Bu hududlarda yoz issiq, qishi yumshoq.
Subtropik kamarning ichki hududlari (G'arbiy Pampa) qurg'oqchil subtropik iqlim bilan ajralib turadi. Yog'ingarchilik asosan yozda tushadi va konvektiv kelib chiqadi. Qishda harorat 0 ° C dan pastga tushishi mumkin.
Tinch okeani sohilida iqlimi quruq, yozi salqin, qishi esa yumshoq, yomgʻirli.
5. Moʻʼtadil mintaqada Patagoniya viloyati joylashgan. Patagoniya hududida yog'ingarchilik miqdori 250 - 300 mm dan oshmaydi.Qishda janubdan sovuq havoning kirib borishi tufayli qattiq sovuqlar mavjud. Materikning o'ta janubi-g'arbiy qismida va qirg'oq bo'yidagi orollarda iqlim o'rtacha issiq, okeanik. Yillik yogʻin miqdori hamma joyda 2000 mm dan oshadi.


2.Janubiy Amerika iqlimi mintaqalari.
Janubiy Atlantikadan maksimal darajada isitiladigan materikning yo'nalishi, zaziliyalik tog'larning janubi-sharqiy qismiga va La platusi pastligining janubi-sharqiy qismiga yomg'ir yog'adi. 15 ° dan va deyarli ekvatorning eng g'arbiy qismida, Tinch okeanining sharqiy chekkasining sharqiy chekkasining ta'siri ostida. Fors ko'rfazining shimolidagi qirg'oqning faqat bir qismi ekvatorial havo massivlarining ta'sirini boshdan kechirmoqda va mo'l-ko'l yomg'ir bilan sug'oriladi.
G'arbdan g'arbdan ekstremal janubida nam okean havo, Tinch okeanining qirg'oqlari va ayniqsa G'arbiy va G'arb ko'rlari ana-G'arb ko'rlari keladi katta miqdorda Yog'ingarchilik va patunktan platosi, shuningdek, va sharqdan sovuq Falkland oqimi bilan yuvinish markazi o'rtacha kengliklarning quruq qit'a massasi bilan shakllanish markaziga aylanadi.
Iyulda hamma shimoliy qism Mehmonmand janub g'arbiy musson tomonidan olib kelingan ho'l ekvatorial havoning ta'siri ostida va Atlantika okeanidan ho'l dengiz tropik havo ta'siri ostida.
Janubiy yarim sharning shimolida kesishish tufayli braziliyalik tog'lar va quruq ob-havo sharoitida yuqori bosim o'rnatilgan. Faqatgina Atlantika okeanidan to'g'ridan-to'g'ri yong'in chiqishi, yog'ingarchilik miqdori, yog'ingarchilik miqdori, eng kam, ahamiyatli bo'lgan janubiy-sharqdagi chekkalarning ta'siri ostida qolmoqda.
Janubiy yarim sharning subtropik va o'rtacha kengliklarida ustunlik qiladi g'arb yomg'ir yog'adi. Patagoniya nisbatan quruq va sovuq havo paydo bo'lishining markazida qoladi, bu esa haroratning haroratining sezilarli darajada pasayishiga olib keladi .

1. 
   Rasm.
   

Janubiy Amerikadagi o'rtacha havo harorati zamin yuzasi iyulda
Tinch okean sohilining markaziy qismida 30 ° Yu.sh. Deyarli ekvatorga, yanvar oylarida, janubiy va janubi-g'arbiy shamollar sovuq peruvning suvi yuqori darajada hukmronlik qiladi. Tez inversiya darajasi ushbu kengliklarda Tinch okeanining sharsharasini oldini oladi.Faqat Shimoliy qirg'oqda, passat janubi-g'arbiy mussonga o'tadi, o'sish katta miqdordagi yog'in tushadi.
Janubiy Amerika o'zining asosiy qismida joylashgan ekvatorial, ikkalasi ham subekvator va janubiy tropik Iqlim kamarlari. Ekstremal janubda u subtropik va mo''tadil kamarga kiradi.