Kafedra : İQTİsadi HÜquq iXTİsaslaşma : İQTİsadi HÜquq kurs iŞİ
Yüklə 1,02 Mb.
|
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ FAKULTƏ : İQTİSADİYYAT VƏ SƏNAYE KAFEDRA : İQTİSADİ HÜQUQ İXTİSASLAŞMA : İQTİSADİ HÜQUQ KURS İŞİ MÖVZU : MÜLKİYYƏT HÜQUQUNUN ANLAYIŞI VƏ ONUN TƏRKİBİ KURS : III QRUP: 102-3 TƏLƏBƏ : Əzimov Xəyal Vidadi oğlu ELMİ RƏHBƏR : dos. İsayev S.Z. BAKI - 2014 MÜNDƏRİCAT Giriş .............................................................................................................................. 3 Mülkiyyət və mülkiyyət hüququ .................................................................................. 4 Mülkiyyət hüququnun anlayışı ................................................................................... 10 Mülkiyyət hüququnun tərkibi ..................................................................................... 13 Mülkiyyət hüququnun forma və növləri...................................................................... 18 Nəticələr və təkliflər ................................................................................................... 28 İstifadə olunmuş ədəbiyyat ......................................................................................... 29 GİRİŞ Mülkiyyət hüququ anlayışı öz mənbəyini Roma hüququndan götürmüşdür. Torpaq üzərində mülkiyyət hüququ xüsusilə bu hüququn inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Roma hüquqşünasları mülkiyyət hüququnun dəqiq tərifini verməmişdilər. Mülkiyyətə sadəcə olaraq, şəxs (mülkiyyətçi) olmayan və ya dövriyyə qabiliyyətli hər cür əşya kimi baxılırdı. Onlar yalnz mülkiyyət hüququnun məzmununu (elementlərini), yəni mülkiyyətçinin səlahiyyətlərini müəyyən etmişdilər. Mülkiyyətçinin özünə məxsus əşya barəsində aşağıdakı hüquqlara malikdir: əşyadan istifadə hüququ; əşyadan gəlir, bəhər almaq hüququ; sərəncam hüququ. Roma hüququ mülkiyyət hüququnun, elementlərinin, yəni mülkiyyətçinin ayrı-ayrı səlahiyyətlərinin siyahısını qəti olaraq müəyyən etmirdi. Bu onunla əlaqədar idi ki, Roma hüququna görə, mülkiyyətçi ona məxsus olan əşya barəsində qanunla birbaşa qadaan olunmayan hər şey edə bilərdi. Belə təsəvvür yaranır ki, Roma hüquqşünasları vahid mülkiyyət anlayışı, mülkiyyət hüququ sahəsində dəqiq hüquqi termin işləyib hazırlamasalarda, onların mülkiyyət hüququnun elementləri barəsində müəyyən etdikləri qayda müasir qanunvericiliyin prinsipial əsasını təşkil edir. Dünya hüquq mədəniyyətinin ilkin mənbələrindən olan Roma hüququnda mülkiyyət barədə hazırlanan müddəalar bütün hüquq sistemləri, o cümlədən Azərbaycan Respublikasınin mülki hüququ tərəfindən qəbul ediulmişdir. Bütün hüquq sistemlərində biz mülkiyyət hüququna anlayış verməsinə rast gələ bilərik. Bu anlayışlar bir-birini istisna etmir. Əksinə onlar bir-birini tamamlayaraq, mülkiyyət hüququ kimi vacib hüququ fenomenin mahiyyətinin aydınlaşdırmasına imkan verir. Həmin fenomenə bizdə doktrinal (elmi) anlayış veririk. Beləliklə, mülkiyyət hüququ dedikdə elə bir subyektiv hüquq başa düşülür ki, bu hüquq qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada və şərtlərlə yaranır, mülkiyyətçinin özünə məxsus əmlaka öz mülahizəsinə görə sahiblik, əmlakdan istifadə və onun barəsində sərəncam səlahiyyətini ifadə edir, bu səlahiyyətlərin başqa şəxsə verilə bilməsini, əmlakdan girov kimi və ya başqa üsulla ifadə edilə bilməsini, əmlakı mülkiyyət kimi və ya idarə etmək üçün başqa şəxsə verilə bilməsini, habelə əmlak barəsində qanuna zidd olmayan istənilən hərəkətlər edilməsini təmin edir. Mülkiyyətçi bu hüquq əsasında əmlakdan hər hansı sahibkarlıq, təsərrüfat fəaliyyəti və ya qanunla qadağan edilməmiş başqa fəaliyyət üçün istifadə edə bilər. 1. Mülkiyyət və mülkiyyət hüququ
İqtisadi kateqoriya olan mülkiyyət və mülkiyyət hüququ kimi anlayışlar bir birindən fərqlənir. Bunlar üst-üstə düşməyən və bir-birinə tam uyun gəlməyən anlayışlardır. İqtisadi kateqoriya olan mülkiyyətin mülkiyyət hüququna nisbətən tarixi daha əzəldir. İqtisadi kateqoriya kimi mülkiyyət insan cəmiyyəti ilə bərabər yaranmışdır. Mülkiyyət iqtisadi münasibətləri hələ ibtidai icma qurluşunda dövlət və hüququn olmadığı bir zamanda mövcud olmuşdur. Dövlət və hüququn meydana gəlməsi ilə cəmiyyətdəki mülkiyyət iqtisadi münasibətlərin hüquqi cəhətdən ifadə edilməsinə və möhkəmləndirilməsinə, mülkiyyətçinin mənafeyinin hüquqi mühafizəsinə zərurət yaranmışdır. Mülkiyyət iqtisadi münasibətləri mülkiyyət hüququ ilə hüquqi cəhətdən qorunur və möhkəmləndirilir. Bu münasibətlər hüquq normaları ilə tənzimlənməklə mülkiyyət hüququ forması alır. Daha dorusu, mülkiyyət hüququ iqtisadi kateqoriya olan mülkiyyəti hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirir və ifadə edir. 1.2 Obyektiv mənada mülkiyyət hüququ. Mülkiyyət hüququ anlayışı iki mənada işlədilir: obyektiv mənada mülkiyyət hüququ; subyektiv mənada mülkiyyət hüququ; Ob yek tiv mə na da mül kiy yət hü qu qu de dik də, mül kiy yət mü na si bət lə ri ni tən zim lə yən hü quq nor ma la rı nın məcmu su ba şa dü şü lür. Ob yek tiv mə na da mül kiy yət hü qu qu mül kiy yət hü qu qu ins ti tu tu ilə əha tə olu nur. Məhz bu ba xım dan mül kiy yət hü qu qu mül ki hü qu qa tər kib his sə si ki mi da xil olan hü quq ins ti tu tu ro lun da çı xış edir. Mül kiy yət hü qu qu hər han sı hü quq sis te min də əsas və mər kə zi hü quq ins ti tu tu he sab edi lir. Bu ins ti tu tu xü su si hü qu qun özək ins ti tu tu say maq olar. Be lə ki, mül kiy yət hü qu qu ins ti tu tu xü su si hü qu qun bü tün di gər ins ti tut la rı nın xa rak te ri ni şərt lən di rir. Mül kiy yət hü qu qu nun nor ma la rı bu və ya di gər dərəcə də ai lə, öh də lik, və rə sə lik hü qu qu na və di gər sa hə lə rə tə sir gös tə rir. Xü su sən bu nor ma la rın öh də lik hü quq nor ma la rı ilə əla qə si da ha sıx dır. Be lə ki, mül kiy yət iq ti sa di mü na si bət lə ri nin ob yek ti olan əş ya ya sə rən jam ve ril mə si yal nız di na mik xa rak ter li mü na si bət lə rə, ilk növ bə də öh də lik mü na si bət lə ri nə (mə sə lən, ki ra yə, icarə, borc, kre dit və di gər mü na si bət lə rə) gir mək lə ger çək ləş di ri lir ki, bu mü na si bət lər öh də lik hü quq nor ma la rı ilə ni zam la nır. Söh bət əş ya ya sə rən jam ve ril mə si for ma sın da edi lən ira də vi hə rə kət lər dən, yə ni al qı-sat qı dan, ba ğış la ma dan və di gər akt lar dan ge dir. Və siy yət yo lu ilə mül kiy yət çi əm la ka sə rən jam ve rər sə, hə min əm la kın və rə sə lə rə keç mə si pro se si və rə sə lik hü quq nor ma la rı ilə qay da ya sa lı nır. Mül kiy yət mü na si bət lə ri ni ni za ma sa lan mül ki hü quq nor ma la rı nın bir ləş mə si mül kiy yət hü qu qu ins ti tu tu nu ya ra dır. Bu ins ti tu tun əsa sı nı şəxs lə rin mül kiy yət hü qu qu nu təs bit edən, mül kiy yə tin heç bir nö vü nə üs tün lük ve ril mə mə si ni tə min edən, mül kiy yət hü qu qu nun qa nun la qo run ma sı nı mü əy yən ləş di rən Kons ti tu si ya nın 29-cu mad də sin də ifa də olun muş prin si pi al müd dəa təş kil edir. Mül kiy yət hü qu qu ins ti tu tun da jəm lə şən nor ma lar MM-in mül kiy yət hü qu qu nun ümu mi müd də a la rı ad lı 6-cı fəs lin də, ha be lə 7-ci, 8-ci, 9-cu, 10-cu fə sil lə rin də (152-ci-249-cu mad də lər) qrup laş dı rıl mış dır. Mül kiy yət hü qu qu ob yek tiv mə na da komp leks (çox sa hə vi) xa rak te rə ma lik olan hü quq ins ti tu tu dur. Da ha doğ ru su, o, qa rı şıq, mü rək kəb və ya sa hə lə ra ra sı ins ti tut ki mi çı xış edir. Bu ins ti tu ta mül ki hü quq nor ma la rı ilə bə ra bər, həm də kons ti tu si ya, in zi ba ti və cinayət hü qu qu nun mü əy yən et di yi qay da lar da xil dir. Hə min nor ma lar içə ri sin də mül ki hü quq nor ma la rı da ha mü hüm rol oy na maq la nis bə tən üs tün lü yə ma lik dir. Əgər mül kiy yət mü na si bət lə ri nə to xu nan nor ma lar mül ki-hü qu qi xa rak ter da şı yar sa, be lə hal da söh bət yal nız mül ki hü quq ins ti tu tu olan mül kiy yət hü qu qun dan ge də bi lər. Mül kiy yət mü na si bət lə ri ni ni za ma sa lan mül kiy yət hü quq ins ti tu tu na da xil olan nor ma la rın xa rak ter və məz mu nu cəmiyyət də ha kim olan iq ti sa di və is teh sal mü na si bət lə ri ilə mü əy yən edi lir. Baş qa söz lə de sək, əsa sı nı mü əy yən mül kiy yət ti pi təş kil edən is teh sal üsul la rı mül kiy yət hü qu qu ins ti tu tu nun xa rak te ri ni şərt lən di rir. Be lə lik lə, ob yek tiv mə na da mül kiy yət hü qu qu de dik də, mad di ne mət lə rə yi yə lən mək lə əla qə dar ya ra nan mü na si bət lə ri tən zim lə yən və qo ru yan, ha be lə mül kiy yət çi nin əm la ka sa hib lik, əm lak dan is ti fa də və onun üzə rin də sə rən jam ver mək hü qu qu nu tə min edən hü quq nor ma la rı nın sis te mi ba şa dü şü lür. Mül kiy yət hü quq ins ti tu tu nun məz mu nu və xa rak te ri mül kiy yə tin ti pi ilə mü əy yən edi lir. On lar ara sın da sıx qar şı lıq lı əla qə mövcud dur.
Hər bir cəmiyyət də mövcud olan is teh sal üsul la rı na uy ğun gə lən mü va fiq mül kiy yət ti pi var dır. Ta ri xən mül kiy yə tin aşa ğı da kı tip lə ri fərq lən di ri lir: il kin ib ti dai ij ma mül kiy yət ti pi; qul dar lıq mül kiy yət ti pi; fe o dal-təh kim li mül kiy yət ti pi; ka pi ta lizm mül kiy yət ti pi. Ya xın vaxt la ra ki mi xü su si ola raq so si a list mül kiy yət ti pi də ay rıl mış dı. So si a list bir li yi nə da xil olan dün ya öl kə lə ri nin heç bi rin də hə qi qi so si a lizm qu rul ma dı ğı na gö rə bu mül kiy yət ti pi ta ri xin səh nə sin dən si lin miş dir. İb ti dai cəmiyyət də döv lət və hü quq ol ma mış dır. Bu cəmiyyət də ya ra nan mül kiy yət mü na si bət lə ri hü quq nor ma la rı ilə yox, so si al nor ma lar la tən zim lə nir di. Ona gö rə də ib ti dai cəmiyyət də mül kiy yət hü qu qu an la yı şın dan da nış maq ol maz. Mül kiy yət hü qu qu ins ti tu tu nun əmə lə gəl mə si yal nız döv lət və hü qu qun mövcud ol du ğu cəmiyyət lə bağ lı dır.
Mül kiy yə tin hü qu qi məz mu nu nun mü əy yən edil mə sin də əsas an la yış lar dan bi ri sub yek tiv mə na da mül kiy yət hü qu qu sa yı lır. Sub yek tiv mə na da mül kiy yət hü qu qu hə mi şə mü əy yən bir şəx sə məx sus ol maq la konk ret əm la ka aid edi lir. Bu hü quq yal nız mü əy yən hü qu qi fakt lar ol duq da əmə lə gə lir. Sub yek tiv mül kiy yət hü qu qu nun əmə lə gəl mə si ni şərt lən di rən hü qu qi fakt la ra mi sal ola raq ye ni əş ya nın ha zır lan ma sı nı, al qı-sat qı mü qa vi lə si ni, mi ras əm la kın qə bul edil mə si ni və s. gös tər mək olar. Sub yek tiv mə na da mül kiy yət hü qu qu sub yek tiv mül kiy yət hü qu qu nu ifa də edir ki, bu na MM-in 152-ci mad də sin də an la yış ve ril miş dir. Bu mad də yə gö rə, mül kiy yət hü qu qu de dik də, sub yek tin ona mən sub əm la ka (əş ya ya) öz is tə di yi ki mi sa hib ol maq, on dan is ti fa də et mək və ona da ir sə rən jam ver mək üz rə döv lət tə rə fin dən ta nı nan və qo ru nan hü quq la rı ba şa dü şü lür. Sub yek tiv mə na da mül kiy yət hü qu qu izah edi lər kən sub yek tiv mül ki hü qu qun ümu mi an la yı şın dan is ti fa də et mək la zım dır. Bu nun la bə ra bər, sub yek tiv mül kiy yət hü qu qu həm də spe si fik xü su siy yət lə rə ma lik dir. Sub yek tiv mül kiy yət hü qu qu nun birinci xü su siy yə ti on dan iba rət dir ki, bu hü quq müt ləq xa rak te rə ma lik dir. Bu, onu ifa də edir ki, sə la hiy yət li şəxs olan mül kiy yət çi yə qar şı sub yek tiv mül kiy yət hü qu qu nu poz ma ma ğa borc lu olan qey ri-mü əy yən say da şəxs lər («ha mı və hər kəs») du rur. Sə la hiy yət li şəxs (mül kiy yət çi) is tə di yi ki mi öz mə na fe yi na mi nə əm la ka sa hib lik, əm lak dan is ti fa də və onun üzə rin də sə rən jam ver mək hü quq la rı nı hə ya ta ke çi rə bi lər. Borc lu şəxs lər isə (da i rə si mü əy yən edil mə yən) bu hü quq la rın ger çək ləş di ril mə si nə ma ne çi lik edən, ən gəl tö rə dən hə rə kət lər et mə mək və zi fə si ni da şı yır lar. Mü əl lif lə rin ək sə riy yə ti sub yek tiv mə na da mül kiy yət hü qu qu na müt ləq mül ki hü quq mü na si bə ti ki mi ba xır lar. Al ma ni ya hü quq dokt ri na sın da da mül kiy yət hü qu qu müt ləq hü quq ka te qo ri ya sı na aid edi lir. Sub yek tiv mül kiy yət hü qu qu nun ikinci xü su siy yə ti on dan iba rət dir ki, o, əm lak xa rak te ri nə ma lik dir. Bu hü qu qun iq ti sa di məz mu nu mad di dün ya nın pred met lə ri ilə əla qə dar dır. Əm lak xa rak ter li mül kiy yət hü qu qu nu əqd (mə sə lən, al qı-sat qı, ba ğış la ma və di gər mü qa vi lə lər) bağ la maq, və rə sə lik yo lu ilə öz gə nin ki ləş dir mək olar. Sub yek tiv mül kiy yət hü qu qu nun üçüncü xü su siy yə ti on dan iba rət dir ki, bu hü quq əş ya hü qu qu dur. Mül kiy yət çi nin mə na fe yi əş ya ya qar şı lıq lı tə sir gös tər mək yo lu ilə onun fay da lı xü su siy yət lə ri he sa bı na tə min edi lir. O, borc lu şəx sin ra zı lı ğı ol ma dan əş ya ya sa hib lik, əş ya dan is ti fa də et mək və onun ba rə sin də sə rən jam ver mək sə la hiy yət lə ri ni hə ya ta ke çi rir. Əş ya hü qu qu ilə mül kiy yət hü qu qu ara sın da kı əla qə cins və növ ara sın da kı mü na si bət ki mi dir. Hər bir mül kiy yət hü qu qu əş ya hü qu qu dur, am ma hər bir əş ya hü qu qu mül kiy yət hü qu qu he sab edil mir. Mə sə lən, məh dud əş ya hü quq la rı (gi rov hü qu qu, ser vi tut hü qu qu, su per fit si hü qu qu və s.) əş ya hü qu qu ka te qo ri ya sı na aid edi lir, an jaq mül kiy yət hü qu qu sa yıl mır. Mül kiy yət hü qu qu ilə məh dud əş ya hü qu qu ara sın da kı əla qə yə gəl dik də isə qeyd et mək la zım dır ki, mül kiy yət hü qu qu şah mat da kı və zi rə ox şa yır. Sub yek tiv mül kiy yət hü qu qu vaxt və za man ka te qo ri ya sı ilə məh dud laş mır. Mül kiy yət hü qu qu müd dət siz hü quq dur. Be lə ki, mül kiy yət hü qu qu son müd dət ide ya sı nı qə bul et mir: mü vəq qə ti mül kiy yət mövcud de yil. Bu, onun dördüncü xü su siy yə ti dir. Qa nun sub yek tiv mül kiy yət hü qu qu nun qüv və də ol ma müd də ti ni mü əy yən et mir. Baş qa söz lə de sək, mül kiy yət çi əm la ka sa hib lik, əm lak dan is ti fa də və onun üzə rin də sə rən jam ver mək hü qu qla rı nı müd dət dən ası lı ol ma dan hə ya ta ke çir mək im ka nı na ma lik dir. Bu, o de mək dir ki, mül kiy yət hü qu qu eks tink tiv müd də ti (mövcud ol ma və ya ləğv olun ma müd də ti ni) ta nı mır. Bun lar dan əla və, mül kiy yət hü qu qu nun müd dət siz xa rak te rə ma lik ol ma sı həm də on da ifa də edi lir ki, o, hər han sı müd dət lə məh dud laş dı rıl mır. O mə na da məh dud laş dı rıl mır ki, mül kiy yət hü qu qu nun ob yek ti, yə ni əş ya mövcud ola na qə dər mül kiy yət hü qu qu da mövcud ol maq da da vam edir. Hət ta mül kiy yət çi nin ölü mün dən son ra da o, mövcud ol maq da da vam edir və ləğv olun mur. Be lə ki, əgər mül kiy yət çi ölər sə, bu za man mül kiy yət hü qu qu və rə sə lik qay da sın da mül kiy yət çi nin və rə sə lə ri nə ke çir. Mül kiy yət hü qu qu müs təs na hü quq lar da i rə si nə aid edi lən hü quq dur. Bu, onu ifa də edir ki, baş qa la rı nın yox, yal nız və yal nız mül kiy yət çi nin öz əm la kı ba rə sin də qa nu na zidd ol ma yan is tə ni lən hə rə kə ti et mə k hü qu qu var dır; be lə hə rə kə ti baş qa la rı yal nız mül kiy yət çi nin icazə si və ra zı lı ğı ilə edə bi lər lər; əgər mül kiy yət çi nin ra zı lı ğı və icazə si ol ma dan on lar əş ya dan is ti fa də və di gər hə rə kət lər edər lər sə, bu, hü quq po zun tu su sa yı lır. Yal nız mül kiy yət çi nin ix ti ya rı var dır ki, bü tün üçüncü şəxs lə rin əm la ka et di yi tə si ri dəf et sin. Əş ya ya müs təs na hü qu qa ma lik ol maq həm də o de mək dir ki, bü tün şəxs lər («ha mı və hər kəs») əş ya ba rə sin də mül kiy yət çi nin ira də si ol ma dan hər han sı hə rə kət et mək dən çə kin mə li dir lər. Bu, mül kiy yət hü qu qu nun be şin ci xü su siy yə ti dir. Mül kiy yət hü qu qu nun müs təs na hü quq ol ma sı mül kiy yət çi nin, yə ni mül kiy yət hü qu qu nun sa hi bi olan şəx sin in hi sar çı lı ğı de mək dir. Be lə ki, mül kiy yət hü qu qu öz sa hi bi (mül kiy yət çi) üçün əm lak dan is ti fa də et mək və on dan fay da gö tür mək də, əm la ka sə rən jam ver mək də in hi sar çı lıq mü əy yən ləş di rir. Bu na gö rə də mül kiy yət hü qu qu in hi sar hü qu qu de mək dir. ABŞ mül ki hü qu qu na gö rə mül kiy yət hü qu qu mül kiy yət çi nin əm la ka müs təs na sa hib lik, əm lak dan müs təs na is ti fa də və onun üzə rin də müs təs na sə rən jam ver mək hü qu qu nu ifa də edir. Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|