Mavzu: Empirik va nazariy bilish qiyoslash. Reja

Mavzu: Empirik va nazariy bilish qiyoslash.


Reja:
1. Empirik bilish
2. Nazariy bilish
3. Empirik va nazariy bilish o’rtasidagi farqi.

Ilmiy bilimlar tuzilishida ikki daraja ajralib turadi: empirik va nazariy. Ushbu ikki darajani bir butun sifatida bilish jarayonining ikki bosqichidan ajratish kerak - hissiy va oqilona. Sezgir idrok yaqin, ammo empirik bilan bir xil emas, ratsional nazariy jihatdan farq qiladi.

Empirik va nazariy tadqiqotlar bir xil ob'ektiv voqelikni anglashga qaratilgan, ammo uning qarashlari, bilimlarda aks ettirish turli yo'llar bilan sodir bo'ladi. Empirik tadqiqotlar asosan tashqi aloqalarni va ob'ektlar, hodisalar va ular orasidagi bog'liqlik tomonlarini o'rganishga qaratilgan. Ushbu tadqiqot natijasida empirik munosabatlar aniqlanadi. Ular tajribani induktiv umumlashtirish natijasidir va ehtimol bilimlardir. Masalan, Boyl-Mariot qonuni bosim va gaz hajmi o'rtasidagi bog'liqlikni tavsiflaydi: RV \u003d const, bu erda R - gaz bosimi, V - uning hajmi. Dastlab, R. Boyl eksperimental ma'lumotlarning induktiv umumlashtirilishi sifatida, eksperimentda gaz bosimi ostida siqiladigan hajm va bu bosimning kattaligi o'rtasida bog'liqlik topilganida aniqlandi.

Tushunishning nazariy darajasida qonunlarda belgilangan ob'ektning ichki, zaruriy aloqalari ajralib turadi. Biz qancha tajriba o'tkazsak va ularning ma'lumotlarini umumlashtirsak ham, oddiy induktiv umumlashtirish nazariy bilimlarga olib kelmaydi. Nazariya faktlarni induktiv umumlashtirish orqali qurilmagan. Eynshteyn ushbu xulosani XX asr fizikasi rivojidagi muhim epistemologik darslardan biri deb hisobladi. Nazariy qonun har doim ishonchli bilimdir.

Empirik tadqiqotlar tadqiqotchining o'rganilayotgan ob'ekt bilan to'g'ridan-to'g'ri amaliy o'zaro ta'siriga asoslanadi. Va bu o'zaro ta'sirda ob'ektlarning tabiati, xususiyatlari va xususiyatlari ma'lum. Empirik bilimlarning haqiqati tajribaga, amaliyotga to'g'ridan-to'g'ri murojaat qilish orqali tasdiqlanadi. Bundan tashqari, empirik bilish ob'ektlari cheksiz miqdordagi belgilarga ega bo'lgan haqiqat ob'ektlaridan ajralib turishi kerak. Empirik ob'ektlar qat'iy va cheklangan xususiyatlarga ega mavhumliklardir.

Nazariy ishda ob'ektlar bilan bevosita amaliy shovqin bo'lmaydi. Ular faqat bilvosita, fikr tajribasida o'rganiladi, lekin haqiqiy emas. Nazariy ideal ob'ektlar bu erda o'rganiladi, ularni idealizatsiya qilingan ob'ektlar, mavhum ob'ektlar yoki konstruktsiyalar deb atashadi. Ularning misollari moddiy nuqta, ideal mahsulot, mutlaqo qattiq jism, ideal gaz va boshqalar. Masalan, moddiy nuqta o'lchamiga ega bo'lmagan, ammo tananing butun massasini to'playdigan jism sifatida belgilanadi. Tabiatda bunday jismlar yo'q, ular o'rganilayotgan ob'ektning muhim tomonlarini aniqlash uchun o'ylab qurilgan. Nazariy bilimlarni tajribaga murojaat qilish orqali tekshirish imkonsizdir, shuning uchun u amaliyot bilan empirik talqin orqali bog'lanadi.

Ilmiy bilish darajasi ham funktsiyalarda farq qiladi: voqelikning tavsifi empirik darajada, tushuntirish va bashorat qilish esa nazariy darajada sodir bo'ladi.

Ampirik va nazariy sathlar ishlatiladigan bilish usullari va shakllarida farq qiladi. Ampirik ob'ektlarni o'rganish kuzatish, taqqoslash, o'lchash va tajriba yordamida amalga oshiriladi. Empirik tadqiqot vositalari - bu haqiqiy kuzatuv va tajriba uchun asboblar, qurilmalar va boshqa vositalar.
Nazariy darajada, moddiy vositalar, o'rganilayotgan ob'ekt bilan amaliy o'zaro ta'sir yo'q. Bu erda maxsus usullar qo'llaniladi: idealizatsiya, rasmiylashtirish, fikrlash tajribasi, aksiomatik, mavhumdan betonga ko'tarilish.
Empirik tadqiqotlar natijalari ilmiy dalillar shaklida maxsus tushunchalar qo'shilishi bilan tabiiy tilda ifodalanadi. Ular o'rganilayotgan ob'ektlar to'g'risida ob'ektiv, ishonchli ma'lumotlarni yozib olishadi.

Nazariy o'rganish natijalari qonun va nazariya shaklida ifodalanadi. Buning uchun maxsus til tizimlari yaratilib, unda fan tushunchalari rasmiylashtirilib, matematiklashtiriladi.

Nazariy bilimlarning o'ziga xos xususiyati uning refleksivligi, o'ziga yo'naltirilganligi, bilish jarayonini tadqiq qilish, uning usullari, shakllari va kontseptual apparati. Empirik bilimlarda bunday tadqiqotlar, qoida tariqasida, o'tkazilmaydi.

Voqelikni haqiqiy bilishida, empirik va nazariy bilimlar har doim ikkita qarama-qarshi bo'lib harakat qiladi. Nazariyadan mustaqil ravishda hosil bo'lgan tajriba ma'lumotlari ertami-kechmi nazariya bilan qamrab olinadi va undan bilim, xulosaga aylanadi.

Boshqa tomondan, o'zlarining maxsus nazariy asoslari asosida paydo bo'ladigan ilmiy nazariyalar nisbatan mustaqil ravishda, empirik bilimlarga qat'iy va aniq bir bog'liqliksiz quriladi, ammo ular ularga bo'ysunadi va oxir-oqibat eksperimental ma'lumotlarning umumlashtirilishini anglatadi.

Empirik va nazariy bilimlarning birligini buzish, ushbu darajalarning istalganini mutloqlashtirish noto'g'ri bir tomonlama xulosalarga olib keladi - empirizm yoki sxolastik teorizatsiya. Ikkinchisiga misol sifatida 1980 yilda SSSRda kommunizmni qurish kontseptsiyasi, rivojlangan sotsializm nazariyasi,
Lisenkoning antigenetik ta'limoti. Empirizm faktlarning rolini mutlaqo inkor etadi va fikrlashning rolini kam baholaydi, uning faol roli va nisbiy mustaqilligini rad etadi. Bilimning yagona manbai bu tajriba, hissiy bilim.