Mövzu İstehsal xərcələrinin, məhsul və xidmətlərin maya dəyərinin idarə edilməsi

İlkin məlumatlar: a) məhsul istehsalının plan həcmi, ədədlə
Qpi
2	b) məhsul istehsalının faktiki həcmi, ədədlə	Qfi
3	c) məhsulun planda nəzərdə tutulan qiyməti, man.	Ppi
4	d) məhsulun hesabat ilindəki qiyməti, man.	Pfi
5	e) məhsulun keçən ilki qiyməti, man.	Pki
6	f) məhsulun planda nəzərdə tutlan maya dəyəri, man.	Mpi
7	g) məhsulun faktiki maya dəyəri, man.	Mfi
8	h) məhsulun keçən ildəki maya dəyəri, man	Mki
9	i) məhsul çeşidiniə daxil olan məhsulların qiy­mət də­yiş­məsini çıxmaqla faktiki maya dəyər, man.
10	Əmtəəlik məhsulun plan maya dəyəri (s.1×s.6), min man.	Гпi×Mпi
Faktiki istehsal edilmiş məhsula çəkilən xərclərin ümumi həcmi:
11	a) plan maya dəyəri ilə (s.2×s.6), min man.	Гfi×Mпi
12	b) faktiki maya dəyəri ilə (s.2×s.7), min man.	Гfi×Mfi
Müəssisənin topdansatış qiymətləri ilə əmtəəlik məhsulun ümumi həcmi:
13	a) məhsul istehsalının planda nəzərdə tutulan həcmi və topdansatış qiymətləri ilə (s.1×s.3), min man	Гпi×Pпi
14	b) istehsal edilmiş məhsulun faktiki həcmi və qiymətləri ilə (s.2×s.3), min man.	Гfi×Pfi
15	c) istehsal edilmiş məhsulun faktiki həcmi və keçən ildəki qiymətləri ilə (s.2×s.4), min man	Гfi×Pki
16	Plan üzrə 1 manatlıq əmtəlik məhsula düşən xərclər (s.10×s.13), man	(Гпi×Mпi)/(Гпi×Pпi)
Faktiki buraxılmış 1 manatlıq əmtəəlik məhsula düşən xərclər
17	a) faktiki buraxılış və çeşidə görə plan maya dəyəri və qiyməti ilə (s.11×s.14), man.	(Гfi×Mпi)/(Гfi×Pпi)
18	b)hesabat ilində faktiki qiymətlər və maya dəyəri ilə (s.12×s.15), man.	(Гfi×Mfi)/(Гfi×Pfi)
19	c) faktiki, planda nəzərdə tutulmuş qiymətlərlə və məhsulun tər­ki­bin­də məmulatların qiymət dəyişməsini çıxmaqla (s.2×s.9:s.11), man.	(Гfi×)/(Гfi×Ppi)
20	d) hazır məhsulun planda nəzərdə tutulmuş topdansatış qiymətləri ilə faktiki (s.12:s.14), man.	(Гfi×Mfi)/(Гfi×Ppi)
21	Keçən ildə 1 manatlıq əmtəəlik məhsula düşən xərclər, man.	(Гki×Mki)/(Гki×Pki)

Qeyd edilən amllərin 1 manatlıq əmtəəlik məhsula çəkilən xərc­lə­rin də­yiş­­məsinə təsi­rini daha aydın və ətraflı izah etmək üçün yu­xarıdakı cəd­­vəldə verilən məlu­mat və düsturları nəzərdən keçirək (cədvəl 1).
Məhsul istehsalının strukturunda, yəni ümumi məhsul istehsalının ümumi həcmində ayrı-ayrı məhsulların payının dəyişməsini (ΔZ_cd) aşağıdakı düsturla hesablamaq olar:

Əmtəəlik məhsulun istehsalında istehlak olunan, istifadə edilən ayrı-ayrı məmulatların istehsalına çəkilən xərclərin həcminin (ΔZ_sd) dəyişməsinin 1 manatlıq əmtəəlik məhsulun istehsalına çəkilən xərc­lə­­rin səviyyəsinə təsiri aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:
-
İstehlak edilmiş material resurslarının qiymət və tariflərinin (ΔZ_td) dəyişməsinin 1 manatlıq əmtəəlik məhsula düşən xərcələrin həc­minə təsiri aşağıdakı düsturla hesablanır:
-
Məhsulun topdansatış qiymətinin (ΔZ_qd) dəyəişməsinin əmtəəlik məhsulun maya dəyərinə təsiri aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:

Qeyd edilən göstəricilərin hesablanması həm keçən ilin, həm də hesabat ilinin məlumatlarına görə aparırlarlar. Hesablamalar keçən ilin məlumatları ilə aparıldıqda, sadəcə olaraq, plan kəmiyyətinin əvəzinə müvafiq məlumatların keçən ildəki kəmyyətlərindən istifadə edilir.
Sual 5.
Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması yolları
Məhsulun maya dəyəri hər bir təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin qiy­­mət­ləndirilməsi göstəricisidir. Çünki o, müəssisə və firmanın məh­sulun istehsalına sərf etdiyi bütün xərcləri özündə cəmləş­dir­di­yin­dən bu göstərici vasiəsi ilə onların bütün iqtisadi resurslardan is­tifadə səviyyəsini öyrənmək və onun fəaliy­yətinin yaxşılaşdırılması istiqamətlərini müəyyənləşdirmək mümkün olur.
Bundan başqa, məhsulun maya dəyəri təsərrüfat-maliyyə fəaliy­yətinin və təşkilati-texniki tədbirlərin iqtisadi səmərəliliyni xarak­te­ri­zə edən göstəricilərdən biridir. Firmada investisiya qoyuluşları hə­ya­ta keçirilərkən cari xərclər onun ayrı-ayrı bölmələrinin fəaliy­yətinin və iqtisadi səmərəliiyinin qiymətləndiril­məsində və s. nəzərə alınır. Məhsulun maya dəyəri yeni texnikanın və texnoloji pro­seslərin tət­biqi, materiallara qənaət və bu qəbildən olan digər göstəricilərlə ya­naşı istehsalın təşkilinin təkmilləşdiril­mə­sinin sə­mərə­li­liyinin hesab­lan­masında, istehsalın ictimai təşkili formalarının məq­sə­dəuyğun­lu­ğunun müəyyən edilməsində və bu kimi digər hallarda da istifadə olunur.
Maya dəyərinin təhlili əsasında məhsulun materialtutumunu, əmək­tu­tu­mu­nu və fondtutumunu müəyyənləşdirmək olur. Bir sözlə, firmanın istehsal fəaliy­yə­tinin iqtisadi aspektlərinin öyrənilməsində - təhlil və tədqiq edilməsində və qiy­mətləndirilməsində məhsulun ma­ya dəyəri göstəricisi müstəsna əhə­miyyətə malikdir. Bu isə, öz növ­bə­sində, maya dəyərinin aşağı salınması ehti­yatlarının və amillərinin aşkar edilməsi hər bir təsərrüfat subyekti üçün çox vacibdir.
Məhsulun maya dəyərini onu təşkil edən bütün xərc maddələrinə qənaət etməklə aşağı salmaq mümkündür və elmi-texniki tərəqqinin inkşafı sayəsində bunların hər biri üzərə maya dəyərinin aşağı salın­ma­sı ehtiyatları, təkrar-təkrar yarandığından, demək olar ki, həmişə mövcuddur. Müəyyən mənada burada yalnız maya dəyərinin «Əmək haqqı xərcləri» maddəsi müsətəsnalıq təşkil edə bilər. Əmək haqqı xərclərinə qənaət edilməsi məsələsinə çox diqqətlə və həs­saslıqla ya­naş­maq lazımdır. Çünki məh­su­lun maya dəyərinin əmək haqqı xərc­ləri hesabına aşağı salınması məsələsi iqti­sadi məsələdən daha çox sosial-siyasi məsələdir. Lakin bu heç də məhsulun maya dəyə­rinin əmək haqqı üzrə ehtiyat mənbələrindən istifadə etməklə «aşağı sal­maq olmaz» demək deyildir. Əksinə, əməyin təşkilinin daha mü­tə­rəqqi for­ma­larını, avtomatlaşdırılmış iş yerlərini yaratmaq­la, əməyin fondla silahlan­ması səviyyəsini yüksəltməklə maya dəyə­rinin aşağı salınması tam doğru yol­dur. Ümumiyyətlə, firma məh­sulun maya də­yə­rini bütün elementlər üzrə aşağı salmaqla o (firma) qiymətlə ma­nevr etmək imkanı əldə edə və «məskun­laşdığı» bazar seqmentinin mühafizəsinə nail ola bilər.
Məhsulun maya dəyərinin mütəmadi olaraq aşağı salın­masının, daha az xərclərlə daha yüksək istehsal-maliyyə nəticələrinə nail olun­ma­sının «həmişəyaşar» mənbəyi qənaət rejiminin tətbiqi və ona əməl edilməsidir.
Lakin yuxarıda qeyd edilənlərlə yanaşı onu da unutmaq olmaz ki, məh­su­lun maya dəyərinin aşağı salınmasında ifrata varmaq məhsulun keyfiyyətinin pisləşməsinə səbəb ola bilər. Çünki məhsulun isteh­sa­lına sərf edilən materiallardan məsrəfin azaldıl­ması, əsas fondların yeniləşməsinin, yeni, daha mütərəqqi texnikanın tət­biqinin maya də­yə­rini yüksəldəcəyi səbəbindən ondan imtina edilməsi və s. son nə­ticədə məhsulun texniki-istismar parametlərinin pisləşməsinə gətirib çıxara bilər. Buna görə də məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması tədbirlərini hazırla­yarəkən bu məsələyə çox diqqətlə yanaşmaq, «yüz dəfə ölçüb bir dəfə biçmək» prinsipinə əməl etmək lazımdır.
Bununla yanaşı onu da qeyd etmək lazımdır ki, Yaponiya fir­maları key­fiy­yətin total idarə edilməsi və ona total nəzarət olunması sistemini tətbiq etmək­lə yüksək keyfiyyət və xərclərin aşağı salın­ma­sını «bir araya sığmaması» mifinə son qoydu. Belə ki, Yaponiya fir­maları ABŞ firmalarından fərqli olaraq istehsal prosesinə strateji nə­zarət konsepsiyasını tətbiq etməklə məhsulun qüsur­larını istehsal pro­sesi başa çatdıqdan sonra yox, qüsurun yaranması məqa­mında aş­kar etməyə və onu aradan qaldırmağa çalışırlar. Keyfiyyətə nəzarət edil­­məsinə və qüsurların vaxtında aşkar edilməsinə bilavasitə isteh­sa­lat işçiləri məsuliyyət daşıyır və bu onları məhsulun keyfiyyətini yük­­səltməyə sövq edir. Butün bunların sayə­sində zay, qüsurlu məh­sul buraxılışı ehtimalı və deməli, resursların səmərəsiz istfadəsi aradan qaldırılır.
Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması yığımın artırılması mən­bəyi və vasitəsi kimi eyni resurslar müqabilində daha çox miq­darda maddi nemət­lər istehsal edilməsini təmin edir. Ən başlıcası odur ki, bunun sayəsində bazarda məhsul bolluğu yaratmaq və onun qiymətini aşağı salmaq mümkün olur və son nəticədə, müəssisə xeyli miqdar mənfəət əldə edir, əhalinin isə sosial vəziyyəti yaxlaşır.
Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasının iqtisadi əhəmiyyəti məhsul istehsa­lı­nın həcminin çoxalası ilə əlaqədar mütəmadi olaraq artır.
İqtisadi baxımdan məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasının mühüm istiqamətlərindən biri də istehsalın miqyasının intensiv yolla genişləndirilmə­sidir. Belə ki, istehsalın intensiv yolla genişlən­diril­mə­si ya çox nadir hallarda əlavə kapital qoyuluşu tələb edir, ya da ümumiyyətlə əlavə kapital qoyuluşu tələb etmir.
Firmalarda məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması işinin təş­kilinin və uğurlu həyata keçirilməsinin vacib şərtlərindən biri də xərc­lərin aşağı salınması ehtiyatlarının aşkar edilməsidir.
Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasının ən əhəmiyyətli eh­tiyat mənbələ­rin­dən biri müəsisədə əmək məhsuldarlığının yüksəl­dil­mə­sidir. Bu, yeni, daha mütə­rəqqi texnika və texnologiyanın tətbi­qi­nə və bunun əsasında istehsalın təşki­li­nin daha səmərərəli for­ma­la­rına keçilməsinə şərait yaratmaqla bir istehsal işçisinə düşən məh­su­lun həcmini artırır. Bunun sayəsində isə əmək haqqının ümumi məb­ləğinin və müəssisənin işçilərinin əmək haqqlarının artmasına bax­ma­yaraq məhsul vahidinə düşən əmək haqqı xərclərinin məbləği azalır. Çünki, bir qayda olaraq, bütünlükdə əmək məhsuldar­lı­ğının ar­tım tempi əmək haqqının artım tempini qabaqlayır. Bu mütansibliyi yalnız fəhlələrin əmək haqqına aid etmək olar.
Artıq əvvəllər qeyd ediliyi kimi, məhsulun maya dəyərində ma­te­rial xərc­ləri ən böyük xüsusi çəkiyə malikdir. Məhz buna görə də müəssisədə məh­sulun maya dəyərinin aşağı salınmasının ən bö­yük ehtiyat mənbəyi məhsul vahdinə sərf edilən xammal, mate­rial, yanacaq və enerji məsrəflərinin – maddi məsrəflərin – azal­dılmasıdır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, material xərclərinin aşağı salın­ma­sına yalnız istehsal prosesində yox, həm də tədavül sferasında – məh­sulların anbarlarda saxlanmasını və istehsalçıdan istehlakçıya çat­­dırılmasını düzgün təşkil etməklə, məhsulların daşınmasında daha sərfəli nəqliyyat vasitələrindən istifadə etməklə, həmçinin məsafəcə daha yaxında yerləşən məhulgöndərən müəssisə seçməklə, yükləmə-boşaltma əməliyyatlarını mexanikləşdirməklə və s. nail olmaq müm­kündür. Belə ki, bu tədbirlərin həyata keçirilməsi istehsal pro­se­sində istifadə olunan istehsal vasitələrinin qiymətinin müəyyən qədər aşağı düşməsinə şərait yaratmaqla, son nəticədə, onlardan istifadə etməklə istehsal olu­nan məhsulların maya dəyərinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır.
Fondtutumlu sənaye sahələrində məhsulun maya dəyərinin aşağı salın­ma­sının əsas istiqamətlərindən biri istehsal güclərin­dən, o cümlədən onun «çəkisini» müəy­yən edən əsas fondlardan is­tifadənin yaxşılaşdırılmasına, mövcud tex­noloji və digər ava­dan­­lıqların boşdayanmalarını azaltmaqla və ya tamamilə ara­dan qaldırmaqla onların maksimum yüklənməsi yolu ilə nail ol­maq­dır. Bu, bir tərəf­dən, daha çox məhsul istehsal etməyə imkan ver­mək­­lə miqyas səmərəsi, yəni məhsul vahidinə düşən şərti-sabit xərc­lə­rin hesabına, digər tərəfdən isə, daha az əsas fondlardan istifadə et­məklə amortizasiya ayırmalarının və əsas fondların istifadə edilməsi ilə əlaqədar olan xərclərin mütləq həcmini azaltmaqla, məhsu­lun maya dəyərini aşağı salmağa imkan verir.
Məhsulun maya dəyərinin azaldılmasının başqa bir ehtiyat mən­bəyi və yolu isteh­salın idarə edil­məsi və ona (istehsala) xidmət gös­tərilməsi ilə əlaqədar olan xərclərin həc­minin və səviy­yəsinin azal­dıl­masıdır. Bu xərclərə, artıq qeyd edildiyi kimi, müəs­si­sənin və sexin inzabati-idarə heyətinin əmək haqqı, poçt, teleqraf və eza­miyyə xərcləri, bina və tikililərin saxlanması xərcləri, bina­ların işıqlan­dırıl­ması və qızdırılması və s. xərclər aiddirlər. Bu xərc­lərin həc­mi­nin azalmasına mühasibat və statistik uçot işlərini avtomat­laş­dır­maqla, avtomatlaşdırılmış iş yerləri yarat­maqla, enerjidən daha səmərəli istifadə etməklə və s. yollarla nail olmaq olar.
Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasına istehsaldankənar xərc­lərin – məhsulun satışı ilə əlaqədar olan xərcələrin azaldılması he­sa­bına da nail olmaq mümkündür. Bu xərclərin aşağı salınması yol­larına məhsulların saxlanması və qab­laş­dırılmasını düzgün təşkil etmək­lə, da­ha sərfəli taralardan istifadə etməklə (çox dəfə istifadə olunan), eh­ti­yat­la­rın həcmini optimallaşdırmaqla və s. ilə nail olmaq olar.
İstehsalat işçilərinin təcrübəsi də müəssisədə maya dəyərinin aşa­ğı salın­masına kömək edə bilər. Birincisi, «təcrübə effekti» və ya «təc­rübə qanunu» adla­nan qanu­nua görə firma məhsul istehsalı sahə­sində təcrübə topladıqca ümumi xərc­lə­rin bir çox sənaye sahələ­rində aşağı salın­ması imkanları yaranır. Belə ki, eyni bir əmə­liy­yatı mütə­madi ye­rinə yetirən fəhlənin peşəkarlıq səviyyəsi yüksəlir, o tədricən daha cəld olur və vəzifələrinin daha səmərəli yerinə yetirilməsi üsul­la­rını ta­pır. Bu isə əmək məhsuldarlığının yüksəl­dilməsinə gətirib çı­xarır. Əmək məh­suldar­lı­ğının yüksəldilməsi isə, şübhəsizdir ki, məh­su­lun maya də­yərini aşağı salır. Bundan başqa, adətən, təcrübə art­dıq­ca, istehsalçı müx­tə­lif resurslardan istifa­də etməyə və ya daha ucuz re­surslar seç­məyə başlayır. Məsələn, o, isə yüksək ixtisaslı işçi­lərin ye­ri­nə aşağı ix­ti­saslı işçi­lər cəlb edə bilər, əl əməyini avtomat­laş­dıra bilər. İkincisi, məh­sul istehsalının həcmi artıqca, artıq qeyd edildiyi kimi, məhsul va­hidinə düşən xərc­lərin həcmi və səviyyəsi də aşağı düşür.
Müəssisədə qeyri-məhsldar xərclərin – cərimələrin, dəbbələmə xərc­lərinin və s. həcminin aşağı salınması onun gəlirlərini artırmaqla yanaşı, məh­sulun maya dəyərinin də azaldımasına imkan verir. Qeyri-məhsuldar xərc­lərin azaldılmasının ən başlıca amillərdən biri zay məhsul istehsalının aradan qaldırılması, saxlama və daşıma za­ma­nı normadan artıq itkilərə yol verilmə­mə­sidir.
Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasının yuxarda göstərilən ehtiyat mənbələri müxtəlif tədbirlərin həyata keçirilməsi vasitəsi ilə realaşdırılır.